Itinerarium

Paweł Bajon 

Rosyjska Północ - przestrzeń, cisza i czas bez granic 

W niniejszym tekście chciałbym ukazać niewielki wycinek Rosji. Na początek oczywiście najlepiej zapomnieć o "wielkiej" polityce, bo ta rzeczywiście jest kontrowersyjna oraz uprzedzeniach, które niczego dobrego nie wnoszą. O ile to się powiedzie, będziemy gotowi, żeby doświadczyć czegoś niezwykłego, bo ten wielki kraj potrafi urzec. Poznamy przyrodę, architekturę, infrastrukturę, zabytki, odrobinę historii oraz - co najważniejsze - codzienność życia. Wszystko to tworzy unikalną, wielopłaszczyznową konstelację losów ludzkich rozsianych w czasie i przestrzeni. Ta wielowymiarowa układanka jest jednocześnie współtworzywem i ekspresją zdecydowanie głębszej i poważniejszej całości, czyli ducha tego obszaru. Mówi się niekiedy o "szerokiej rosyjskiej duszy", której niepodobna ani poznać, ani zrozumieć. Zapewne za przyczyną tej szerokości i niepoznawalności boimy się i Rosjan i Rosji. Słusznie, czy nie - to już inna historia. Duszy, zgoda, nie poznamy i nie zrozumiemy ani szybko, ani łatwo. Ale duch Rosji ma w sobie jakąś niezwykłą siłę i potrafi zafascynować. I tą moją fascynacją chcę się podzielić - opowiedzieć o miejscach, ludziach, losach, zwyczajach, o codzienności, czyli - jak to widzę - o niezwykłym bogactwie ducha pewnego miejsca na północy Rosji. Dane było mi znaleźć się na terenach przepojonych dramatyczną historią, o których nie mamy w zasadzie najmniejszej wiedzy ani wyobrażenia. Miałem okazję zobaczyć i choć trochę poczuć miejsca, w których czas i przestrzeń toczą swą wzajemną grę, nie bacząc na zagubionych w niej ludzi. I mam nadzieję na kolejne powroty.
Wiele jest miejsc, które przekonują nas o względności czasu. Bywa on nieciągły i niejednolity. Zatrzymuje się, to znów przeskakuje z epoki w epokę. A równocześnie jakby rozdzielał się na wiele nici: po jednych płynie on wolniej, po innych w "zwykłym" tempie, po innych zbyt szybko. Inne nici zapętlają się i czas, niosąc już zmiany, wraca w to samo miejsce, inne są ze sobą splątane, a wszystko to sprawia, że logika upływu czasu nie jest wcale taka oczywista, jak się wydaje. W grę z czasem włącza się przestrzeń - te dwie siły kształtują się wzajemnie: przestrzeń zmienia szybkość i liniowość upływu czasu, czas przeobraża przestrzeń. Z grą tego duetu próbuje zmierzyć się człowiek, chcąc je zrozumieć, przekształcić, zapanować nad nimi. Buduje swoje doczesne przyczółki, które dla kolejnych pokoleń są widocznym znakiem tych ludzkich zmagań i tego, jak wątła faktycznie jest pozycja człowieka. Całość jest jednak fascynująca i warto miejsc, w których czas się "zakrzywia", poszukiwać.
Jednym z takich miejsc jest, moim zdaniem, Rejon Pinieski, położony w Obwodzie Archangielskim, w północno-zachodniej Rosji. Teren Europy Zachodniej i Środkowej, na którym żyjemy, jest bardzo skondensowany - gęsto zaludniony, zagospodarowany do ostatniego niemalże kawałka. Owszem, jest bardzo silnie naznaczony historią, ale raczej w ujęciu zabytkowo-muzealnym, a rytm i wizję życia wyznacza jednak przemożna współczesność. Obszar Federacji Rosyjskiej jest w tym sensie niezwykły, że o ile na całym terenie znajdziemy wiele jednakowych cech i elementów, o tyle też napotkamy tutaj wielką różnorodność etniczną, kulturową, gospodarczą, krajobrazową, klimatyczną, a także specyficzną pamięć historii i tradycji. To, co dawne nie tak łatwo poddaje się temu, co nowe. Co więcej, nasze "ciasne" myślenie o przestrzeni nie przystaje do rosyjskich warunków. Z perspektywy doświadczeń Polski, czy Europy Zachodniej, przestrzeń rosyjska jest zupełnie inną jakością - w naszym rozumieniu ona właściwie nigdy się nie kończy. Tutaj po prostu wszędzie jest daleko i w związku z tym wydaje się, że nawet czas płynie inaczej - echa przeszłości bywają bardzo wyraźne, choć bywają i jakby skryte, niewypowiedziane. A północny, surowy klimat uczy pokory wobec praw przyrody.

Początek podróży!
Przyzwyczajeni jesteśmy do tego, że pokonanie dużych odległości nie stanowi dziś większego problemu. Samolot przeniesie nas szybko, ukaże magiczną perspektywę świata widzianego z oddali. A jeśli ktoś nie lubi samolotu? Na początek odpuśćmy sobie samochód, choćby z tego powodu, że po trzech dniach jazdy będziemy już mieli dość całej podróży. Może następnym razem, gdy już trochę "rozpoznamy teren". Pozostaje tradycyjna metoda przemieszczania, niemalże dziś "klasyczna", zdecydowanie bardziej przyziemna, a raczej naziemna - koleją. U jednych przerażenie wzbudza lot samolotem, u innych - dwudniowa podróż pociągiem. Może też ona wydawać się stratą czasu, ale czyż nie jest to czas wartościowy - spędzony ze sobą, z rodziną, z innymi podróżnymi, ale także czas pozwalający na płynne przejście z jednej rzeczywistości do drugiej? To czas przygotowania się na nowe miejsce, a później czas na emocjonalny powrót do domu. To także osobliwe doznanie samego czasu właśnie oraz przestrzeni. Doznanie bezpośrednie, namacalne, niekiedy - owszem - męczące i nużące - ale też przecież bardzo prawdziwe i na swój sposób kojące. Po prostu: jedziemy. Konieczna jest pewna doza cierpliwości, ale w pociągu, który uparcie i konsekwentnie pokonuje kolejne kilometry wystarczy przyjąć do wiadomości, że na nic nie ma się wpływu i naszą rolą jest tylko jechać. Wtedy pojawia się pewien szczególny spokój. Podróż obejmie kilka etapów, a każdy z nich będzie zagłębiał nas i w przestrzeń i w czas.
Miejsce startu: Poznań. Pociąg relacji: Paryż-Moskwa Kolei Rosyjskich (Rossijskije Żeleznyje Dorogi) to prestiżowa wizytówka Rosji w Europie, a więc pociąg o bardzo wysokim standardzie. Zresztą, warto podkreślić, że rosyjskie pociągi dalekobieżne na wszystkich ważniejszych liniach są bardzo porządne, są bowiem ważnym środkiem komunikacji, a przy okazji elementem wizerunkowym. Pociąg ten jest nie tylko prestiżową wizytówką, jest to już taki trochę mobilny kawałek Rosji przemierzający Europę. W tym pociągu zaczyna się swoisty klimat Rosji. Do wagonu wpuszcza nas prowodnik (lub prowodnica; w tym konkretnym przypadku jest nim Witalij), osoba nadzorująca przebieg podróży. W każdym wagonie jest swój prowodnik. To pierwszy przedsmak Rosji - człowiek ten jest uczynny, bo taka jest jego rola, ale podkreśli swoją pozycję kąśliwymi uwagami, niekiedy szorstkością obejścia. Może dać odczuć, jak jest ważny, jak ciężka jest jego praca i jak to podróżny jest nieogarnięty i niewychowany. Nawet, jeśli trafi się osoba zwyczajnie uczynna i miła, będzie i tak zdystansowana - bądź co bądź - jest urzędnikiem państwowym. Ale robi swoje, a najważniejsze jest dopilnowanie, aby po dłuższych postojach pasażerowie wrócili na swoje miejsca, przegania zbyt natrętnych sprzedawców piwa i żywności, którzy czyhają na podróżnych na niektórych stacjach, a których obecność jest również częścią atmosfery takiej podróży. Natomiast życie w wagonie nie odbiega od codzienności, z tą tylko różnicą, że odbywa się w ruchu. Dla Rosjan nie jest niczym niezwykłym. Pociąg staje się domem. Chodzi się w kapciach, w dresie (no, w droższym wagonie, z przedziałami, ubrania bywają zdecydowanie bardziej wyszukane), spożywa się posiłki, pije herbatę, rozmawia, czyta, ogląda filmy, wszystko niespiesznie, naturalnie. Wagon restauracyjny zapewnia specjały tradycyjne i nie tylko, co jakiś czas panie z restauracji przechadzają się po wagonach, proponując czebureki, pizzę, czy czego tam akurat "na kuchni" zostało więcej. Pełna wygoda. Kupić można gadżety kolejowe - maskotki, długopisy, pendrive’y w kształtach taboru kolejowego, breloczki, zabawki, gry, "klasyczne" szklanki z koszyczkami - wszystko z logo rosyjskich kolei - RŻD.
Podróż jest komfortowa, cichutko, nie trzęsie, szybko. To zmieni się nieco na Białorusi - kontakt z ziemią będzie bardziej odczuwalny, tory najwyraźniej są w gorszym stanie, choć jedzie się po nich dość szybko. Ale zanim dotrzemy na Białoruś, dojeżdżamy do Warszawy - krótki postój w Warszawie Centralnej, dłuższy na Wschodniej. I najdłuższy przy granicy. W Terespolu kontrola graniczna - dla młodych, poruszających się po strefie Schengen rzecz niezwykła, podczas której zachowane zostają elementy powagi, rygoru i poczucia niepewności, jakie przynoszą ze sobą uzbrojeni pracownicy służb granicznych. A potem procedura pokonania szczególnej granicy między Europą Zachodnią i Centralną a Wschodnią. Tę nieformalną granicę wyznaczają tory, których rozstaw na terenie byłego Związku Radzieckiego jest o 85 mm szerszy niż u nas. Pokonanie tej granicy wymaga wprowadzenia pociągu do specjalnego hangaru, rozdzielenia wagonów, uniesienia ich na wiekowych już podnośnikach i osadzenia ich na wózkach z szerszym rozstawem kół oraz wymiany zaczepów wagonów. Jakieś dwie godziny zawieszenia pomiędzy Wschodem a Zachodem. Zestawiony skład wjeżdża na dworzec w Brześciu, nabiera sił do dalszej jazdy i po jakichś 40 minutach rusza. Architektura przed granicą i po drugiej jej stronie niewiele się różni. W końcu przed wojną był to jeden kraj, a granica przebiegała znacznie dalej na wschód, niż dziś. Czas dokonał pierwszej wolty, ukazując wspólne minione dzieje dwóch narodów.
Granica między Białorusią a Rosją dla pasażerów naszego pociągu pozostaje niezauważona. Tu zlewają się losy kolejnych narodów. Kilka krótkich postojów na stacjach i zbliżamy się do Moskwy. W tej potężnej aglomeracji mijamy między innymi dzielnicę, na której rosną nowoczesne wieżowce (Moskiewskie Międzynarodowe Centrum Biznesowe - Moskowskij Mieżdunarodnyj Diełowoj Centr). Podróż, po około 20 godzinach kończy się na dworcu Moskwa Białoruska. Kończy się bez spóźnień - dla Polaka, mającego choćby i niewielkie doświadczenia z polskimi kolejami, jest to rzecz niepojęta, ale w Rosji pociągi się nie spóźniają. Pozostaje przedostać się na Dworzec Jarosławski, skąd odjeżdża pociąg do Archangielska. Metro sprawdza się znakomicie - szybko jesteśmy na miejscu. Po kilku godzinach odprawa na pociąg. I kolejne 20 godzin drogi przed nami.
Pociąg jedzie wolniej, ale konsekwentnie, zatrzymując się na krótko na stacjach. Z biegiem czasu i upływem kilometrów, zmienia się pojmowanie przestrzeni. Pierwsze 1,5 tys. km (Poznań-Moskwa) oznaczało wyjazd z jednego kraju, przejazd przez drugi i wjazd do trzeciego (albo - biorąc pod uwagę dystans - mniej więcej tyle, co przejazd w obie strony najdłuższą polską trasą kolejową: Szczecin-Przemyśl). Kolejne 1200 km to już tylko niewielki fragment jednego kraju. Zmienia się krajobraz. W Polsce prawie nieustannie mija się pola, niewielkie kawałki lasów i co chwila wsie, miasteczka, miasta. Teraz dominować będą lasy, nieużytki, bagna. Miast niewiele, co jakiś czas miniemy niemal identycznie wyglądające wsie z przeważającą drewnianą zabudową i gruntowymi drogami. W lasach częste są brzeziny, nieodłączny, urokliwy, malowniczy motyw rosyjskiego krajobrazu.
Cóż nas zatem w tej części podróży czeka? Trochę słońca, trochę deszczu, bagna, lasy i nieużytki, wsie, parę większych miast, kilkanaście postojów. I jeszcze stacja Plieseck - miejscowość słynąca ze znajdującego się w niej kosmodromu, i stacja Obozierskaja - tutaj niezbędny jest kilkunastominutowy postój na zmianę lokomotywy - podczepić trzeba spalinową. W tym bowiem miejscu kończy się trakcja elektryczna, a nad stacją góruje słup z napisem "40000 km elektryfikacji" (w Polsce jest dziś podobno 19000 km czynnych linii kolejowych, z czego 11800 km sieci zelektryfikowanej). Już zupełnie blisko celu przejeżdżamy przez okolice miejscowości Chołmogorskaja. W okolicach tych przez kilka dobrych minut słychać osobliwą "muzykę"...torów. Pociąg spokojnie jedzie, a w wagonie słyszalne są dość wysokie dźwięki, metaliczne, ale przyjemne, solo, albo też w wielogłosach.
Gra z czasem już się zaczęła, minęliśmy pierwsze ślady historii. Odnosi się wrażenie, że cała podróż niejako zwalnia, dosłownie i w przenośni. Najpierw jechaliśmy pociągiem ekspresowym - tempo ruchu było duże. Teraz bardziej statecznie do Archangielska. Później czeka nas odcinek stosunkowo krótki i jeszcze bardziej powolny. I właściwie zatrzymanie na wsi. Nie tylko w znaczeniu zakończenia podróży, ale w znaczeniu zupełnie już innego rytmu życia, wyznaczanego przez przyrodę, i w którym przeszłość i teraźniejszość nie zawsze dają się od siebie odróżnić.

I oto docieramy do Archangielska
Podkreślić należy pewną ogólną szczególną atmosferę obszaru, do którego się udajemy.
Owszem, to Federacja Rosyjska. Owszem, to język, historia, kultura, gospodarka i społeczeństwo rosyjskie. To oczywiście i duch Rosji. Ale tutaj jest to duch szczególny, bo to nie jest po prostu Rosja. To jest Rosyjska Północ.
Jest to wyodrębniony obszar kulturowy, obejmujący Republikę Karelii, obwód archangielski, obwód wołogodzki oraz obwód murmański. Terminu Rosyjska Północ używa się od przełomu XIX i XX wieku, kiedy to zauważono unikalność tutejszej kultury. Wyraźna izolacja od większych ośrodków kulturotwórczych oraz sprzyjający jej surowy klimat doprowadziły do wymieszania się tradycji ugrofińskich i staroruskich, a następnie (od około XIV-XV wieku) również do rozwoju szczególnych form życia religijnego, opartego na potężnych, a jednocześnie trudno dostępnych klasztorach, takich jak Monastyr Sołowiecki (Wyspy Sołowieckie, Morze Białe), czy Monastyr na wyspie Walaam (Jez. Ładoga). Tak też w tradycjach ludowych i przekazach ustnych przetrwało bardzo wiele staroruskich podań, legend, bylin (tradycyjna ruska lub rosyjska opowieść epicka, opiewająca prawdziwe czyny dawnych bohaterów) i pieśni. Również i architektura okazała się bogatym nośnikiem dawnych tradycji użytkowych i symbolicznych.
Docierający nad brzeg Morza Białego słowiańscy osadnicy z Nowogrodu Wielkiego, sąsiadujący wówczas z Lapończykami i Finami na zachodzie oraz Komiakami i Nieńcami na wschodzie, z biegiem czasu coraz bardziej zlewali się ze swymi sąsiadami. Ich potomków zaczęto nazywać Pomorcami. W 2002 roku podczas spisu powszechnego ponad 6,5 tys. osób określiło swoją narodowość jako Pomorską właśnie, a zatem przywiązanie do wielowiekowej tradycji nadal trwa, podobnie jak liczne odrębności kulturowe.

Archangielsk
Archangielsk jest stolicą Obwodu Archangielskiego, zajmującego blisko 59000 km2 powierzchni, liczącego 1174000 ludności (co oznacza zagęszczenie ok. 2 osób/km2). Samo miasto liczy ok. 350000 mieszkańców, położone jest nad rzeką Północna Dwina (Siewiernaja Dwina), ok. 30-35 km od jej ujścia do Morza Białego. Miasto założone zostało w 1584 roku z rozkazu Iwana Groźnego w pobliżu istniejącego tutaj już od XII wieku klasztoru Michała Archanioła (stąd nazwa miasta). Klasztoru nie zobaczymy - po burzliwych dziejach, czyli najazdach, pożarach i odbudowach ostatecznie rozebrany został na początku lat 30. XX wieku. Najazdy Szwedów, Norwegów, pożary nie zdziałały tego, co udało się rewolucji. Obecnie budowany jest nowy sobór Michała Archanioła - prace są na ukończeniu, a potężny obiekt na brzegu rzeki robi imponujące wrażenie. Zwłaszcza nocą, podświetlony. Stoi co prawda w innym miejscu, niż pierwotny sobór, wyraźnie jednak stanowi brakujące dotąd dopełnienie krajobrazu nabrzeża. Dodać można, że na miejscu zburzonego soboru powstał...teatr. Tę zamianę miejsca kultu na miejsce rozrywki mieszkańcy odbierają jako swoiste szyderstwo władzy bolszewickiej.
Przez wieki było to silne, wielokulturowe miasto, najważniejszy ośrodek handlu na terenie Rosji. Atrybuty dawnego Archangielska to zatem potężny port, handel wewnętrzny i zagraniczny (tu również, na wyspie Sołombala, obecnie dzielnicy miasta, pod koniec XVII wieku Piotr Wielki nakazał zbudować pierwszą państwową stocznię), wielonarodowościowa mozaika mieszkańców miasta, bogactwo i prestiż (pod koniec XVI wieku miasto wypracowywało do 60% dochodu państwa). Od 1713 roku Piotr I bardzo ograniczył swobodę handlu w Archangielsku na rzecz Petersburga. Ponowne otwarcie miasta na handel przez carycę Katarzynę II pozwoliło wprawdzie na podniesienie jego rangi, jednak pozycji głównego portu w Rosji Archangielsk nie mógł już odzyskać. Od przełomu XIX i XX wieku po dziś dzień wiodącą rolę odgrywa produkcja i sprzedaż drewna, wraz z rybołóstwem, eksploatacją surowców naturalnych oraz rozwojem innych branż przemysłu.
Współczesny Archangielsk (któremu tak po prawdzie należałoby poświęcić osobny tekst) jest ośrodkiem administracyjnym, przemysłowym, kulturalnym i akademickim. Z punktu widzenia doświadczenia gościa, jest miastem kontrastów i oryginalnych rozwiązań.
Jest zatem Archangielsk miastem naznaczonym sprzecznymi ideowo losami. Trudno opisać jakiś jego kształt, tutaj wszystko jest przemieszane, jakby nieco "bezkształtne". Pozostałości historycznego miasta zmieszane są z socrealistycznymi koncepcjami i swoistym rozmachem (szerokość wielu ulic, przestrzeń pomiędzy blokami mieszkalnymi). Właściwie w każdym fragmencie zachowały się specyficzne elementy różnych okresów historycznych - dotyczy to również samego XX wieku, na przestrzeni którego wyraźnie wyodrębnić można kolejne fazy rozbudowy miasta według nowych rozwiązań architektonicznych. Zwłaszcza w centrum tworzy to wszystko mocno bezładną mieszaninę stylów i wizji. W miarę spójne architektonicznie osiedla z lat 70. i 80., jako całości mogą występować na przemian z seriami drewnianych domów z lat 20. i 30. XX wieku. Może być i tak, że rzędy takich domów uchowały się w częściach osiedli bloków. Zdarzają się i pojedyncze (lub w niewielkich grupach) drewniane wille, często na obrzeżach osiedli blokowisk, często zamieszkane, wykorzystywane, ale też niszczejące, a na przestrzeni ostatnich kilku lat stosunkowo często padające ofiarą pożarów - jakby niezupełnie przypadkowych, oddając miejsce pod nowe, całkiem zresztą estetyczne bloki (technologia wielkiej płyty zaniknęła i bloki te, podobnie, jak w Polsce, są betonowo-ceglane). Częstsze są jeszcze drewniane piętrowe domy wielorodzinne. To one powstawały w latach 20. i 30. XX wieku na dużą skalę, choć miały służyć zdecydowanie krócej, niż do dnia dzisiejszego. Proste w formie mają swój niewątpliwy urok, choć najbardziej w oczy rzuca się ich, budzący lekką grozę, stan. Jako że miasto położone jest na bagnistym terenie, domy te osadzano na drewnianych palach wbitych w podłoże. Pale te z czasem gniją, ale nie wszystkie w tym samym momencie, przez co budynek zapada się w niektórych miejscach. Budynek się wygina, bowiem jego fragment osiada. W takich sytuacjach pale te należy wymienić, ale nie bardzo można znaleźć odpowiedzialnego, czy tym bardziej gotowego za to zapłacić. Dopóki wygięcia nie są zbyt duże, mieszka się dalej (co to znaczy "zbyt duże?" Cała konstrukcja jest elastyczna, jednak prędzej, czy później dom zacznie się rozpadać). Niektóre domy zamieszkane są w większej części, niektóre są w zupełnie dobrym stanie (czyste, odmalowane, z plastikowymi oknami), w niektórych widać dbałość mieszkańców. Bywa i tak, że cały dom wygląda na opuszczony, ale w jednym oknie tli się słabe światło. W otoczeniu tych domów spotkać można drewniane kładki - był to typowy element krajobrazu miasta, układano je na podmokłym terenie. Dziś drewniane kładki, podobnie, jak i drewniane domy odchodzą w niepamięć, wydaje się, że coraz szybciej i z coraz większą bezwzględnością. O ile jednak można zrozumieć zanikające drewniane kładki, o tyle ogólnie częsty brak chodników, również wokół nowszych, a nawet zupełnie nowych budynków jest jakąś szczególną zagadką tego miasta. Wokół domów (tak starych, jak i nowych) ochoczo porasta wysokie zielsko, rzadko koszone, a jeśli skoszone, zwykle pozostawione na ziemi. Ulice są dziurawe, a wiele z nich, jeśli są to mniejsze uliczki, to gruntowe drogi, które mogą robić wrażenie naprawdę zdziczałych. Nic też nie stoi na przeszkodzie, by po jednej stronie takiej polnej drogi chyliły się ku ziemi zapadające się w niej drewniane domy, a po drugiej wyrastały nowoczesne, potężne budynki wielorodzinne. Kontrasty oraz nazbyt częste wrażenie głębokiego zaniedbania bardzo rzucają się w oczy. To się oczywiście zmienia, na przestrzeni ostatnich dosłownie 2-3 lat nawet bardzo, niestety inwestycje są raczej nieregularne i chyba mało skoordynowane, więc stworzenie nowego ładu i porządku z pewnością potrwa jeszcze długo.
Jednym z najbardziej urzekających miejsc w mieście jest ulica im. Czumbarowa, zwana Czumbarowką. Miejsce to nie tylko urzeka, jest to jedno z najważniejszych miejsc, jeśli chodzi o pamięć o dawnym Archangielsku. Jest to bowiem historyczna ulica, w całości zachowana z czasów sprzed rewolucji, otoczona pięknymi drewnianymi domami. Wokół nich ułożone są wspomniane drewniane chodniki. Ulica ta ukazuje charakterystyczny, historyczny obraz miasta - takim był kiedyś Archangielsk.
Wspomnieć warto, że wiele elementów tradycyjnej architektury ludowej zobaczymy jeszcze w "żywej" formie, kiedy udamy się na wieś, ale będzie to już architektura nieco nowsza. Budownictwo z przełomu XIX i XX wieku poznać możemy w skansenie Małyje Korieły, położonym kilka kilometrów od Archangielska.

Małyje Korieły - jest to skansen północnej wsi rosyjskiej. Położony jest wśród lasów i łąk, na rozległym, malowniczo pagórkowatym terenie. Uwarunkowania krajobrazowe są więc tutaj w pełni realistyczne, a rozległa powierzchnia oddaje w mikroskali charakterystykę lokalizacji - poszczególne osady skansenu oddzielone są od siebie lasami. Zgromadzono tu wiele tradycyjnych domów oraz innych budynków i zabudowań gospodarczych z regionu, głównie w przełomu XIX i XX wieku. Są również cerkwie, w tym jedna czynna, z wieży której rozlega się tradycyjna muzyka dzwonów, towarzysząca liturgii. Znamienne jest, że wiele podobnych budynków do dziś spotkać można na terenach wiejskich - domy z lat 20-30. XX wieku bywają do dziś użytkowane. Są już nieco inne od zebranych w skansenie (bo zwykle są o te 20-40 lat młodsze), ale ogólnymi założeniami bardzo blisko nawiązują do tych wcześniejszych. Oczywiście, współczesne budownictwo na wsi różni się już w sposób bardzo istotny, nadal jednak z domostwami historycznymi łączy je najważniejszy materiał budowlany - drewno. Ale o strukturze i konstrukcji domu oraz układu gospodarstwa - przy okazji pobytu na wsi.
Koniecznie należy sobie jeden dzień zarezerwować na zwiedzanie skansenu.
Spośród wielu pozostałych ciekawych miejsc Archangielska warto wybrać się na bulwar nad rzeką Północną Dwiną - jest to ulica Nabiereżnaja Siewiernoj Dwiny. Trochę tu pusto, ale ładnie. Rzeka jest szeroka, wobec czego roztacza się przed nami rozległa panorama z zabudowaniami stoczni na przeciwległym brzegu i potężnym mostem po prawej stronie. Ciekawostką jest pomnik foki. W czasie wojny i panującego wówczas głodu, te miłe zwierzęta uratowały życie wielu ludziom - stanowiły pożywienie, z tłuszczu wyrabiano świece, a ze skór odzież. Bogu ducha winne zwierzęta na pewno zasłużyły sobie na wdzięczność.
U brzegów rzeki znajduje się również monument poświęcony ofiarom wojny z "wiecznym ogniem", jest i obelisk pamięci młodych marynarzy, któremu jednak nadano niezbyt udaną formę - w opinii mieszkańców marynarz wygląda na powieszonego. Cóż, sztuka stawiania pomników nie zawsze jest łatwa, czego doświadczamy przecież i w Polsce na każdym niemal kroku. Trafiamy też na jeszcze jedną rzeźbę, zdecydowanie udaną: św. kniazia Piotra i kniaziowej Fewronii. Legenda o ich wielkiej miłości, dobroci, oddanej służbie klasztornej i zgodnej wspólnej śmierci sprawia, że w ostatnich latach w coraz większej liczbie miast stają ich pomniki. Co więcej, 8. lipca, czyli dzień pamięci tej świętej pary, stał się Dniem Miłości i Wierności. Jest to odpowiedź na zbyt skomercjalizowane Walentynki.

Kniaź Piotr i Fewronia Na soborze w 1547 roku wyniesieni zostali na ołtarz jako lokalni święci. Jak głosi legenda, Piotr, zanim jeszcze został kniaziem, zabił ognistego węża. Niestety, ubrudził się jego krwią, w wyniku czego zachorował na trąd. Nikt nie potrafił go wyleczyć. Ale we śnie kniaź doznał objawienia - dowiedział się, że ocalić go może córka bartnika, chłopka, Fewronia. Kniaź nakazał odnaleźć dziewczynę. W podzięce za wyleczenie Fewronia zażyczyła sobie, aby kniaź wziął ją za żonę. Kniaź przystał na tę propozycję, Fewronia uzdrowiła go. Jednak kniaź nie zamierzał spełnić danej obietnicy i nie chciał ożenić się z Fewronią, która wszak pochodziła z prostego ludu. Choroba kniazia wróciła. Nie wiedział on o tym, że Fewronia celowo pozostawiła na jego ciele jedną niezaleczoną ranę. Po nawrocie choroby Fewronia do końca wyleczyła kniazia, który teraz już nie miał wyjścia i młodzi pobrali się. Piotr objął rządy po swoim bracie w mieście Murom. Jednak bojarom nie podobało się, że kniaziowa, ich pani, jest chłopskiego pochodzenia. Zażądali od kniazia, aby albo oddalił żonę, albo odszedł z miasta. Piotr i Fewronia opuścili Murom. W mieście, które utraciło swego pana, nie potrafiono ustanowić nowych władz. Bojarzy poprosili Piotra, by wrócił z Fewronią i objął rządy. Wrócili, w mieście zapanował porządek, a Fewronia zyskała uznanie i miłość mieszkańców. Piotr i Fewronia, osiągnąwszy dostojny wiek, wstąpili do klasztorów. Modlili się między innymi o to, aby umrzeć tego samego dnia, poprosili również, aby po śmierci ich ciała złożono do jednego grobu. Umarli tego samego dnia, o tej samej godzinie, w kwietniu 1228 roku. Złożenie ciał do jednego grobu było niezgodne z regułami klasztornymi, wobec czego pochowano ich nie tylko w oddzielnych grobach, ale i w różnych klasztorach. A jednak już następnego dnia po pogrzebie ich ciała spoczywały razem. Tak mówi legenda. Historię tę znamy z jedynego opisu, pochodzącego z XVI wieku, opracowanego przed procesem kanonizacji. Nie wszedł on jednak do cerkiewnego zbioru Wielkich Żywotów Świętych, ponieważ uznano, że opiera się on wyłącznie na legendzie. Historia nie potwierdza istnienia postaci o takich imionach i życiorysach. Opowieść ta jest raczej, jak przypuszczają niektórzy badacze, rezultatem połączenia legend o ognistym wężu oraz mądrej kobiecie. Choć z drugiej strony, istnieją przekazy mówiące o kniaziu Dawidzie Jurewiczu, który wstępując do klasztoru przyjął imię Piotr (według przytoczonej legendy miało być na odwrót - Piotr przyjął imię Dawid), są również lakoniczne informacje o jego żonie, kniaziowej imieniem Efrosinia (takie imię według legendy przyjęła Fewronia w klasztorze) oraz dwójce ich dzieci. Nie sposób jednak stwierdzić, czy są to bohaterowie legendy.

Przy Nabiereżnoj znajduje się również jeden z niezbyt licznych zabytków z okresu sprzed rewolucji - Gostinnyj Dwor - dawny hotel, centrum handlowe, pełniący również funkcje obronne, co znajduje wyraz w masywnej architekturze. Zbudowany w latach 1668-1684 jest najstarszym obiektem w Archangielsku. Do dziś pozostała z niego ściana zachodnia i północna baszta. Utrzymany w ładnym stanie jest dziś siedzibą muzeum.
Niedaleko Dworu, w kierunku centrum, położony jest nieduży park, a w nim niewielkie wesołe miasteczko. Znane z czasów dzieciństwa, a także minionej epoki ustrojowej tradycyjne karuzele to taka mała pętla czasowa. A widok z diabelskiego młyna niewątpliwie ucieszy wzrok.
Przy Nabiereżnoj mieści się również Państwowy Arktyczny Uniwersytet Federalny, imienia Michaiła Łomonosowa, wybitnego XVIII wiecznego pomorskiego uczonego.

REJON PINIESKI
Znajdujemy się oto w geograficzno-kulturowym rejonie dorzecza Piniegi, rozległego, mało zaludnionego, o charakterystycznej kulturze. Oddalając się od miasta (w tutejszym nazewnictwie "miasto" to właśnie Archangielsk. Każde inne miasto musi mieć swoją nazwę), będziemy chcieli zagłębić się w nieco zapomnianą przez świat przestrzeń i historię.
Rejon pinieski leży w północno-wschodniej części obwodu archangielskiego, w północno-wschodniej Europie, na terenie Niziny Wschodnioeuropejskiej. Nazwę swą bierze od rzeki Piniegi, będącej prawym dopływem Północnej Dwiny, o długości 779 km. Zajmuje obszar 32120 km², a zamieszkuje go 23000 osób (2016). Ten równinny teren w znacznej części pokrywa tajga, w której dominuje świerk i w mniejszym stopniu sosna, liczne są bagna i torfowiska. Ośrodkiem administracyjnym jest wieś Karpogory. W związku z bardzo złym stanem gospodarki w rejonie, notuje się tutaj bardzo szybki spadek liczby ludności, opuszczającej rejon i udającej się do dużych miast (jeszcze w roku 2002 mieszkało tutaj ok. 33000 osób). Pogrążona w kryzysie gospodarka opiera się na pozyskiwaniu i przetwórstwie drewna, w mniejszym stopniu na rolnictwie i hodowli, w tym zwierząt futerkowych.
Historia zasiedlania tego terenu przez człowieka jest tyleż długa, co tajemnicza, choć może lepiej byłoby powiedzieć - nie do końca zbadana. Najstarsze ślady człowieka pochodzą z okresu mezolitu (środkowy okres epoki kamienia, rozciągnięty na lata 11000-7000 lat p.n.e.), a zapisy historyczne datowane są na XI wiek. W wieku XII rejon wchodził już stopniowo pod jurysdykcję księstwa Nowogrodu Wielkiego. Jest to trudny okres podbijania i wypierania lub asymilacji dużej grupy plemion ugrofińskich, zamieszkujących dotąd te tereny, przez ludność rosyjską. Kiedy w XIV wieku księstwo Nowogrodu Wielkiego zostało podporządkowane Moskwie, teren ten stał się częścią państwa rosyjskiego. Jest to również czas ekspansji prawosławia.
Szeroka Piniega, którą przez wieki spławiano drewno, niekończący się równinny pejzaż, urozmaicany niekiedy pagórkami, którym często nadawano nazwy i na których chętnie budowano domy, zapewniając sobie rozległy widok, charakterystyczne "niskie" niebo, zawieszone jakby bliżej ziemi, niż u nas, po którym zwykle pospiesznie przepływają kłębiaste obłoki, swoiste, jakby chłodniejsze światło słoneczne, soczysta zieleń traw, prawie nieodłączny latem wiatr, zwykle bardzo ciepłe, choć krótkie lato z białymi nocami na przełomie maja i czerwca to atmosfera Rejonu pinieskiego. Jeśli dodać do tego długie, mroźne (-40 stopni Celsjusza nie jest niczym niezwykłym) i ciemne zimy, kiedy słońce ledwo wychyla się ponad horyzont, robi się jeszcze ciekawiej. A i zorzę polarną można tutaj ujrzeć. I dodać warto tę nutę tajemnicy, którą kryje za sobą historia nie do końca poznana oraz bolesne niekiedy momenty historii całkiem dobrze udokumentowanej. Jest w tym wszystkim jeden mankament - latem nie ucieknie się (chyba, że do domu) od nieprzeliczonych rojów muszek i komarów.

Droga Archangielsk - Gorodieck
Z Archangielska wybieramy się docelowo do wsi Gorodieck, w której zamierzamy po prostu odpocząć. Sama podróż ponownie będzie monotonna, męcząca i dość długa. Cóż, ucieczka od cywilizacji wymaga pewnego wysiłku. Nie będzie to trud daremny - oprócz Gorodiecka poznamy jeszcze dwa interesujące miejsca.
Na początek należy rozważyć kwestie logistyczne. Czyli: transport publiczny, lub samochód. Na pierwszy raz obie opcje są swoistą przygodą.
Wybierając kolej, część drogi i tak będziemy musieli pokonać busem. Najlepiej umówić się z kierowcą wcześniej, można też liczyć na wolne miejsca w busach, które pojawią się pod dworcem. Pociągiem przemierzymy około 250 km, z Archangielska do miejscowości Karpogory. A pokonamy tę drogę linią, która uchodzi za najwolniejszą w Rosji. Na przejazd rezerwujemy sobie niecałe 6 godzin. Pociąg niespiesznie toczy się przez nieodmiennie podmokły teren - czy to odkryty, czy porośnięty lasem - urzekający i tyleż wciągający, co zatrważający swym bezkresem.
Z Karpogor busem kolejne 100 km gruntową drogą. Takie przejażdżki wymagają pewnego przyzwyczajenia - odległości są dość duże, więc mimo tego, że droga jest nierówna, prędkości tutaj rozwijane nie należą do spacerowych. Na szczęście ruch jest niewielki i wstrząsy oraz wibracje stają się naturalnym towarzyszem tej podróży.
Wybierając samochód (co miało miejsce podczas tego wyjazdu), zdecydowaną większość z około 350 km pokonamy gruntową drogą, bo asfalt (nie zawsze zresztą równiejszy od "gruntu") kończy się ok. 50 km od Archangielska. A zatem trzęsło będzie przez mniej więcej 7,5 godziny. Tak, czy owak pojedziemy przez Karpogory, bo właściwie innych dróg nie ma. Od Karpogor droga prowadzi przeważnie wzdłuż Piniegi, przy rzece rozlokowana jest większość wsi, w tym wszystkie, które odwiedzimy.

Wierkoła - wieś nad Piniegą, położona około 310 km od Archangielska, w której warto zatrzymać się z dwóch powodów. Po pierwsze - jest to miejsce urodzenia Fiodora Abramowa (1920-1983, pisarz, przedstawiciel tzw. wiejskiej prozy w nurcie realizmu socjalistycznego; dobrze przyjmowany i ceniony, choć zdarzały mu się również i problemy ideologiczne, przez co miewał przerwy w publikacjach), któremu poświęcone jest znajdujące się tutaj muzeum. Po drugie, ważniejsze i jeszcze bardziej tchnące swoistym duchem czasu i miejsca - znajduje się tutaj męski klasztor: Artemiewo-Wierkolskij Monastyr. Zamierzamy go odwiedzić.
Wjechawszy do wsi Wierkoła, należy skierować się w stronę rzeki. Klasztor znajduje się na drugim jej brzegu. Po stronie klasztoru, na szerokim, piaszczystym brzegu stoi mała budka. Czeka w niej człowiek, który przewozi odwiedzających motorową łódką. Wychodzi on z budki, wsiada do motorówki i przypływa, kiedy tylko ktoś pojawi się nad wodą i spoglądając na drugą stronę, w kierunku maleńkiej budki, sprawia wrażenie, że chciałby się tam przedostać. Łódeczka ma niskie burty, posadzono nas mocno z przodu. A skoro płyniemy szybko, pierwszy z pasażerów zostaje obficie skropiony orzeźwiająco zimną wodą.

Artemiewo-Wierkolskij Monastyr
Początki tego męskiego klasztoru sięgają mniej więcej 1635 roku, kiedy to miejscowy wojewoda, Afanasij Paszkow ufundował drewnianą cerkiew pod wezwaniem św. sprawiedliwego młodzianka Artemija. Uczynił to z wdzięczności za uratowanie życia syna, który zapadł na śmiertelną chorobę. Świątynia wystawiona została w lesie, niedaleko wsi Wierkola, w miejscu, w którym w 1577 roku odkryto posiadające cudowną moc relikwie późniejszego świętego Artemija.¹
Drewniana cerkiew była bogato zdobiona, wybudowano cele dla dwóch przebywających tutaj wówczas mnichów. Niestety, budowla wkrótce spłonęła. Bardzo skromne na razie życie klasztorne toczyło się jednak dalej. W 1649 roku w klasztorze oddano do użytku nową cerkiew, w której złożono ciało św. Artemija. Dalsze losy cerkwi również były trudne - spłonęła ona w 1695 roku, relikwie jednak się uratowały. W 1713 otwarto nową cerkiew, która w 1789 roku strawiona została przez pożar. W latach 1785-1806 wybudowano nową, kamienną cerkiew. Rok 1764 przyniósł dekret carycy Katarzyny II o sekularyzacji ziem klasztornych. Skromne dotacje państwowe nie wystarczały na utrzymanie klasztoru (podobnie, jak i bardzo wielu innych), który stopniowo biedniał i podupadał. W tym czasie w klasztorze przebywało zaledwie 4-5 mnichów, a po pożarze w 1842 roku uznany został za zbyteczny. Przed zamknięciem uratowała klasztor hrabina Anna Orłowa-Czesmienska daniną w wysokości 5 tys. rubli (rok 1848). W 1860 roku w celu odrodzenia klasztoru funkcję igumena (przełożonego, polskim odpowiednikiem nazwy tej funkcji jest przeor) otrzymał ojciec Ion, którego dobre stosunki z zamożnymi darczyńcami pozwoliły na znaczącą poprawę sytuacji materialnej klasztoru. W roku 1861 nowym przełożonym zostaje igumen Fieodosij. Za jego czasów klasztor wchodzi w okres rozkwitu, a sławny staje się między innymi za sprawą tego, że każdy potrzebujący znajduje w klasztorze pomoc, także materialną. Sława klasztoru przyciąga hojne daniny, te pozwalają na jego rozbudowę i upiększenie (dokończono budowę domu dla mnichów, wybudowano również drugi taki dom, otwarto dom z pokojami gościnnymi, ufundowano dwa nowe ikonostasy, ściany przyozdobiono malowidłami). W 1867 roku w odległości dwóch wiorst od klasztoru, na miejscu śmierci św. Artemija wybudowano czasownię², przekształconą wkrótce w cerkiew. Praktycznie do czasów rewolucji klasztor rozkwita. Powstała nowa murowana dzwonnica, murowany dom dla mnichów. W początkach XX wieku na terenie klasztoru żyło około 200 ludzi, z czego 60 stanowili mnisi.
W 1918 roku do klasztoru wkroczyła Armia Czerwona. Część mnichów uciekła, część została rozstrzelana, a ich ciała wrzucono do Piniegi.
W 1989 roku z inicjatywy Ludmiły Krutikowej, wdowie po wspomnianym pisarzu Abramowie, rozpoczął się proces przywracania klasztoru do życia, a w 1991 roku oficjalnie otwarto męski klasztor Artemijewo-Wierkolskij. Odbudowa zrujnowanego klasztoru z mozołem postępuje, jednak trudno nawet sobie wyobrazić, ile jeszcze pracy, uporu i czasu będzie wymagało choćby zbliżenie się do jego dawnej świetności.
Z budynków klasztornych jedynie dom mieszkalny mnichów jest już właściwie odremontowany, pozostałe dwa domy prezentują się raczej kiepsko, a najsmutniejsze wrażenie sprawia sama główna cerkiew. Wzniesiono już co prawda kopuły i ustawiono krzyże na dachu, jednak całość nadal jest właściwie w ruinie. Nabożeństwa odprawiane są w drugiej, mniejszej cerkwi, która powraca już powoli do swego pierwotnego kształtu. Tutaj znajduje się raka³ z relikwiami świętego Artemija, przykryta zielonym suknem. W czasach radzieckich mówiono, że bolszewicy zamiast zwłok podłożyli mieszaninę gruzu i gwoździ ogłaszając, że cała sprawa świętego jest falsyfikacją. Prawdą jest jednak, że kiedy do klasztoru weszła Armia Czerwona, mnisi ukryli zwłoki, które odnalezione zostały kilka lat temu i rzeczywiście spoczywają dziś na swoim miejscu.
Przy klasztorze, na wysokim brzegu rzeki stoi jeszcze jedna drewniana cerkiew, jest tu też niewielki cmentarz. Niewątpliwym osiągnięciem jest wybudowanie w 2006 roku czasowni sprawiedliwego młodzianka Artemija w miejscu jego śmierci, nieopodal klasztoru. Urokliwa, wyrastająca na łące otoczonej lasami jest przejmującym znakiem pamięci, wiary i trudu człowieka. I koniecznie należy się tam wybrać. Pamiętając, że czasownia jest zamknięta i tak po prostu jej wnętrza nie zobaczymy. Zobaczymy jednak szczególne, uświęcone miejsce, po raz kolejny zaznamy przestrzeni, poczujemy, jak maleńkim ziarenkiem jesteśmy. Warto ten co najmniej półgodzinny spacer (w jedną stronę) odbyć. A jeśli szczęście nam dopisze, z lekka wysmagani wiatrem załapiemy się na podwózkę z powrotem na przyczepce ciągniętej przez mały traktorek prowadzony przez pracownika klasztoru. Taki zbieg okoliczności jest tutaj możliwy.

Gorodieck
Pokonując kolejne 80 km, docieramy wreszcie do celu podróży. Tu warto zatrzymać się na dłużej. Nie koniecznie po to, żeby coś ważnego intensywnie robić. Owszem, to nigdy nie zaszkodzi. Ale można też po prostu tu pobyć. Zatrzymać się na trochę, tak jak i czas, który w tej podróży coraz bardziej jakby zwalniał aż do tego miejsca. Tutaj czas chyba niejednokrotnie się zatrzymywał, a potem biegł dalej i znów zwalniał. Tutaj, i w setkach podobnych osad, położonych na Rosyjskiej Północy.
Gorodeck to nieduża wieś, licząca ok. 300 stałych mieszkańców. Położona około kilometra od rzeki Piniegi, nad jej dopływem - rzeką Mysowaja.

Droga, którą docieramy do wsi prowadzi od strony południowej. We wsi znajduje się jej rozwidlenie - w kierunku zachodnim prowadzi koło cmentarza ofiar wojny do najbardziej przygnębiającej części osady, czyli na teren dawnego sowchozu, po którym pozostały popadające w ruinę budynki oraz resztki maszyn rolniczych i samochodów. Porozrzucane na ziemi szkielety pojazdów w otoczeniu poszarpanych blach powoli wrastają w ziemię. Droga na północ prowadzi przez ten obszar wsi, w której budowane są nowe domy, i w której mieszka młodsza część ludności. Wieś zamyka z tej strony tartak. Obie drogi stają się dalej duktami leśnymi, prowadzącymi w bezkresne przestrzenie tajgi. Obierając kierunek wschodni dotarlibyśmy przez kolejne wsie do sąsiedniej, co nie znaczy bliskiej, Republiki Komi.
Gorodieck trudno rozpatrywać jako typową atrakcję turystyczną. Najprawdopodobniej nie różni się od setek innych wsi położonych w podobnych warunkach klimatycznych. Ale tym samym jest reprezentatywny dla charakteru północnej wsi rosyjskiej z jej architekturą, wierzeniami i przekonaniami, stylem życia, historią, problemami i trudnościami. Pokazuje umęczonego i nieco zagubionego, ale na swój sposób dumnego ducha mieszkańców tej krainy, a może i krainy samej w sobie. Oznaki dawnej, a nawet bardzo dawnej duchowości jeszcze trwają, choć coraz bardziej stają się jedynie znakami, pamiątkami. Ale też i każde miejsce owiane jest swoją własną tajemnicą, która nawet zapomniana, na swój sposób pozostaje i w materii i w człowieku. W duchu właśnie.
Nie ma tutaj zatem typowych atrakcji. I dla przybysza z zewnątrz, z - jak by nie było - daleka, to jest chyba najważniejsza zaleta. Uderza tutaj statyczność czasu i miejsca, a z drugiej strony nieuchronność przemian, które rozmaitymi ścieżkami się wkradają. Bardzo silne jest doznanie oddalenia od "reszty świata", które nie tyle blokuje, co wyhamowuje i przefiltrowuje zmiany, które ze świata w to miejsce docierają, przez co "stare" i "nowe" przez długi okres istnieją tutaj obok siebie w szczególnym związku i czasowym zapętleniu. Zadziwiająca jest gra wrażeń - z jednej strony widzimy miejsce, w którym toczy się zwykłe, codzienne życie - niespiesznie, tak, jak toczyło się zawsze, w tych samych domach, z wykorzystaniem tych samych narzędzi. Z drugiej strony, trochę jednak łatwiejsze, bo i nowe narzędzia są w użyciu, nowe urządzenia (od elementarnych pomp zapewniających bieżącą wodę, poprzez telewizję, aż po może i powolny, ale jednak dostępny Internet), a i w sklepach niczego już nie brakuje. Jest to niecodzienne zestawienie, współistnienie starego z nowym, skansenu, który niepostrzeżenie znalazł się w XXI wieku i żyje według swych dotychczasowych reguł, tylko w innym już czasie.
Nie ma tutaj cerkwi, choć kiedyś była. W ruinie są zabudowania sowchozu, drewniany, od lat nie użytkowany budynek dawnego przedszkola poddaje się upływowi czasu, dawny budynek biblioteki kilka lat temu został zamknięty. Szkoła i przedszkole mieszczą się w jedynym we wsi murowanym budynku. Działają dwa sklepy ogólnospożywczo-przemysłowe, obok siebie, więc jeśli w jednym czegoś brakuje, łatwo sprawdzić u konkurencji, jeden odzieżowy, jest oddział poczty oraz czynna w określonych porach kawiarnia i klub, w którym regularnie odbywają się dyskoteki i w którym obecnie mieści się biblioteka.
Zabudowania ukazują architekturę wiejską niemalże całego XX wieku aż po dziś dzień. Najstarsze domy pochodzą z końca lat 20. XX w., najnowsze są właśnie w budowie. Nadal drewniane, choć już inne - prostsze w formie, delikatniejsze, mniejsze, wykańczane według zupełnie współczesnych technologii - solidne blaszane dachy, nowoczesne piece, materiały uszczelniające, duże, plastikowe drzwi i okna z trójwarstwowym przeszkleniem. I co przykuwa uwagę - budowane na nowym miejscu, ale w jednym zakątku, przez co wieś po trochu się przemieszcza - nie buduje się raczej tam, gdzie kiedyś coś już istniało. Właściwie nie zdarza się też, aby z opuszczonego domu wydobywano jakieś jego fragmenty jako budulec nowego domu. Stare domy, wychodzące z użycia, czekają cierpliwie na swój los. Kiedy już zapadną się w ziemię, otwiera się kawałek przestrzeni, ślad mówiący, że ktoś tu kiedyś mieszkał.
Nowy dom ma być praktyczny z dzisiejszego punktu widzenia. Domy stare pokazują praktyczne myślenie poprzednich pokoleń. Stary dom pełnił więcej funkcji i to w sposób szczególny, był bowiem miejscem o wiele bardziej magicznym, niż obecnie.
Istniejące do dziś domy będące świadectwem tej dawnej, bogatszej funkcjonalności to przede wszystkim domy z lat 30. XX wieku. Całkiem sporo jest ich do dziś zamieszkanych, również przez stosunkowo młode osoby, choć jednak są one już głównie domami osób starszych oraz najstarszych i powoli odchodzą do przeszłości.
Dom jest oczywiście najważniejszy, ale nie jest jedynym elementem kompleksu mieszkalnego. Oprócz domu na terenie zagrody musi się znaleźć bania (łaźnia), prawie zawsze jest ambar (mały budynek, będący magazynkiem), a niekiedy w obejściu stawiano jeszcze maleńki mieszkalny domek, jakże przydatny w przypadku kłótni i potrzeby przemyślenia rozmaitych spraw na osobności. Nazywa się go urosilowką, co wywodzi się od słowa "urosit", które w pinieskim dialekcie oznacza "obrażać się".

DOM
Tradycyjny dom jest budynkiem dużym, jako mieszkanie wielopokoleniowe oraz magazyn, a dawniej także schronienie dla zwierząt gospodarskich.
Pierwszy zatem wariant stanowił obiekt trzypoziomowy: najniższy poziom, bez podłogi i zwykle bez okien (jedynie z otworami wentylacyjnymi), był pomieszczeniem dla zwierząt. Ich ciepło ogrzewało drugi poziom, mieszkalny. Wejście zwykle znajdowało się z boku budynku. Od strony ulicy wydzielano zwykle dwa duże pokoje (mogły być rozdzielone trzecią izdebką, zależnie od wielkości domu). Za nimi usytuowany był przedsionek (wejście) oraz mniejsza izba, dalej kuchnia oraz przejście do położonych w głębi pomieszczeń. Mógł się tutaj znaleźć kolejny pokój mieszkalny, najczęściej jednak były tu pomieszczenia gospodarcze - miejsce do wykonywania rozmaitych prac, lub przechowywania wszystkiego, co mogło być potrzebne. Trzeci poziom - strych - mógł być również miejscem przechowywania, mógł się też tam znajdować pokój mieszkalny, zwykle traktowany jako gościnny, usytuowany od strony ulicy. W domach z lat 20. i 30. dominował już typ bez pierwszego poziomu, przeznaczonego dla zwierząt, ale reszta układu przestrzenno-funkcjonalnego pozostawała w zasadzie identyczna.
Domy stawiano krótszym bokiem wzdłuż ulicy. Wszystkie, po obu stronach drogi najczęściej zwrócone są w jednym kierunku, frontem na południe. A zatem te, stojące po jednej stronie drogi zwrócone są do niej "przodem" (ścianą frontową, przy której mieszczą się główne pokoje), a te po przeciwnej stronie "tyłem". W tylnej ścianie znajdowało się wejście, zapewniające dostęp do pomieszczeń gospodarczych, bardzo często był to wjazd - na pierwszy poziom prowadzono bowiem rampę, aby wygodnie wwozić do domu większe ładunki.
Typowy dla terenów północnych układ przestrzenny domu (ale już takiego nowszego, bez przyziemia dla zwierząt) obejmował również dobudowaną przy dłuższym boku izbę mieszkalną, czyli tzw. dom zimowy (mógł on też powstać z tyłu, jako przedłużenie budynku). Mniejsze pomieszczenie łatwiej było ogrzać, a przejście do pomieszczeń, w których gromadzono zapasy nie sprawiało trudności. W czasie, gdy rodzina mieszka w zimowej części, mróz w reszcie domu wykonuje wielką pracę higieniczną - niszczy szkodniki oraz mikroby.
Zagospodarowanie przestrzeni w izbie nie było przypadkowe. Centralne miejsce zajmował zwykle dużych rozmiarów piec, usytuowany przy drzwiach, po ich lewej lub prawej ich stronie. W przeciwległym kącie w stosunku do pieca swoje miejsce miał stół, nad nim organizowano święte miejsce w domu - kącik dla ikon. Sfery sacrum i profanum były w ten sposób wyraźnie zdefiniowane. Wzdłuż ścian ustawiano ławki (pierwotnie wmontowane w ściany), a pomiędzy piecem a ścianą zawieszano półkę do spania. Rozwiązanie to zapewniało ciepło śpiącym, a także chroniło przed ewentualnym zatruciem czadem.

Spośród charakterystycznych dla północnej Rosji zewnętrznych elementów architektonicznych dawnej symboliki po dziś dzień spotykany jest drewniany koń, osadzony na szczycie dachu. Konik ten jest zwieńczeniem płatwi kalenicowej, czyli okrągłej belki spoczywającej na szczycie dachu. Jest on symbolem słońca, a jego zadaniem jest ochrona mieszkańców przed nieszczęściami i złymi mocami. Tak, jak słońce obiega świat dookoła, tak konik symbolicznie obiega dom i wraca na swoje miejsce.
Zewnętrzne ściany tradycyjnego domu mogło - oprócz obowiązkowego konia - zdobić wiele innych elementów dekoracyjnych. Do takich należą rzeźbione (wycinane) w drewnie obramienia okien, kształtowane według indywidualnych upodobań, a przypominające wyglądem delikatne koronki. Podobną techniką zdobione były balkony, portale okienne, dekoracyjne elementy więźby, a także malowidła na szczytach domu, lub deskowaniu pod krokwiami. Zrozumiałe jest, że wszystkie te elementy pełniły tyleż funkcje estetyczne, co i symboliczne oraz magiczne. Po II wojnie światowej, pojawił się dodatkowy symbol, czyli niewielka czerwona gwiazda. Każda gwiazda oznacza mieszkańca domu, który wysłany był na front i do domu już nie powrócił. Na większości domów zawieszona jest jedna, a często i kilka takich gwiazdek.

BANIA
Zagroda nie byłaby kompletna, gdyby nie było w niej łaźni, zwanej banią. Ta parowa łaźnia jest miejscem przeznaczonym tyleż do zabiegów higienicznych, co i magicznym. Występuje powszechnie właściwie na terenie całej Rosji, jest niezwykle silnym elementem kultury. Jest też tym, co odróżnia Słowian wschodnich od zachodnich, niezbyt dbających w przeszłości o higienę.
Bania to zwykle niewielki budynek o dwu pomieszczeniach. Może ich być więcej, ale tradycyjnie są dwa: przedsionek, w którym pozostawia się ubranie i gdzie można ochłonąć oraz większe pomieszczenie, w którym znajduje się piec i w którym zażywa się kąpieli. Piec jest stosunkowo duży (lub przynajmniej wydajny, jeśli jest to nowoczesne i bardziej kompaktowe urządzenie) w odniesieniu do izby, dzięki czemu można uzyskać naprawdę wysoką temperaturę. Piec ogrzewa pomieszczenie oraz wodę do mycia, przy czym proces przygotowawczy (składający się tym samym na kolejny rytuał) musi zacząć się odpowiednio wcześniej, niż przewidziana jest kąpiel. O ile bowiem nie ma bieżącej wody (a w tradycyjnej zagrodzie być jej nie musi, bierze się ją ze studni), należy ją do bani dostarczyć, rozpalić ogień w piecu i odczekać, aż osiągnie się pożądaną temperaturę. Można myć się wodą gorącą, zimną (lub na przemian), można myć się wywarami z ziół (oraz polewać nimi gorące kamienie na piecu), można wychłostać się gałązkami brzozy, można poleżeć i się solidnie wygrzać, a zimą można z rozgrzanej bani wybiec na śnieg i wrócić (najlepiej podobno kilkakrotnie). Wodą oblewamy się z garnka, lub miski. Spływa ona przez szczeliny w podłodze w grunt. Oczywiście, trzeba uważać i najlepiej mieć w zasięgu rękawicę, wszystko bowiem jest tutaj gorące.
Oprócz funkcji higienicznych, bania pełniła wiele funkcji istotnych w życiu duchowym. I tak, była miejscem wielu obrzędów: pogrzebowego, weselnego, związanych z narodzinami dziecka, czy całego szeregu wróżb panieńskich. W obrzędach weselnych obowiązkowe było kąpanie panny młodej w przeddzień ślubu, aby rytualnie oczyścić ją od złych mocy oraz zmyć panieńską swawolę. Odpowiedzialne za to wydarzenie były przyjaciółki panny młodej, których rolą było rozpalenie w piecu, umajenie łaźni gałązkami oraz wywróżenie, z dźwięków, jakie wydawały rozpalone kamienie, jaki będzie mąż.
Jest również wiele rzeczy, których w bani robić nie wolno. Zamieszkują ją bowiem istoty demoniczne, przede wszystkim bannik. Trzeba pamiętać, że to już jednak nie jest dom, wyraźnie wyodrębniony z dzikiej i obcej przestrzeni, chroniony na różne sposoby przed nieczystymi istotami. Bania stoi na terenie zagrody, a jest to teren pośredni pomiędzy "swoim" i "obcym", tutaj dostęp mogą mieć przynajmniej niektóre nieczyste siły. Co więcej, bania może być miejscem magicznych obrzędów czarowników, czy nawet zawierania paktu z diabłem. Do ważniejszych zakazanych czynności należy zakaz głośnego mówienia, wnoszenia ikon, wchodzenia do łaźni w dni świąteczne, zakaz wnoszenia do domu wiader oraz brzozowych gałązek, którymi chłostano się w bani. Nie wolno pozostawiać w bani małych dzieci bez opieki, ponieważ bannik może zabrać sobie dziecko na wychowanie. W zamian pozostawia wienik, któremu nadaje kształt podobny do uprowadzonego dziecka. Nie powinno się też śpiewać, gwizdać, ani przebywać w niej o północy. Dodać można, że nocną porą w ogóle nic nie należy robić z wodą, nawet pić, ponieważ nocą woda śpi. Przed wejściem należało poprosić ducha bani, aby pozwolił się umyć, albo wypowiedzieć modlitwę. Po zakończeniu kąpieli trzeba było z kolei wyrazić wdzięczność duchowi bani słowami: "dziękuję Ci, łaziebniku, za parową łaźnię". Wracających z bani do domu do dziś pozdrawia się słowami c legkim parom. Słowa te są o tyle istotne, że bania stwarza pewne niebezpieczeństwa - możliwe jest zasłabnięcie w wysokiej temperaturze, czy upadek. Powrót wypada zatem odpowiednio "uczcić", podkreślając, że temperatura okazała się dla kąpiącego łaskawa.
Tak, kąpiel w bani wraz z całą symboliczno-magiczną otoczką to nieodłączna część rosyjskiego życia i ducha rosyjskiego narodu. Bania to zjawisko, które nie podlega dyskusji, czy wątpliwości, to jest po prostu coś, co w życiu Rosjanina było, jest i będzie obecne. To tradycja pradawna, wrośnięta w kulturę, jak mało który inny element - o kąpielach identycznych, jak dzisiejsze wspomina przecież nawet Nestor w swojej Kronice Lat Minionych, opisując zwyczaj kąpieli, chłostania, chłodzenia się wodą, powszechne już w XII wieku.
Kąpiel w bani jest niewątpliwym przeżyciem, przyjemnością i atrakcją. Obmycie się, wypocenie oraz chwila odpoczynku dają poczucie odprężenia. Taka kąpiel pozostaje swoistym mistycznym doznaniem oczyszczania tak ciała, jak i ducha.

LAS
Las tutaj rośnie właściwie wszędzie - zaczyna się tuż za zagrodą, albo nieco dalej, może nawet za rzeką, za łąką, ale zawsze jest w polu widzenia. Zaczyna się blisko i praktycznie nie ma końca. Jego poszycie rozjaśnia chrobotek reniferowy (charakterystyczny biały grzyb, przypominający biały mech), który nadaje mu niezwykle uroczego i malowniczego charakteru. Las jest piękny, a zarazem magiczny i groźny, a przy tym - bez niego nie ma życia. Stąd pochodzi opał, tutaj rosną grzyby, zioła, leśne owoce, bogate w witaminy i bardzo cenione (rosną też na bagnach, jak np. tzw. malina nordycka, czyli właściwie malina moroszka). Las pozostaje miejscem pracy, choć na zdecydowanie mniejszą skalę, niż dawniej.
Las, oczywiście, kryje również swoje tajemnice. Otóż, jak głoszą miejscowe przekazy, las może być niebezpieczny nie tylko ze względu na swoją wielkość i prawdopodobieństwo zabłądzenia, czy spotkania niedźwiedzia. Szczególne zagrożenia dotyczą dzieci. Wspominane są przypadki, kiedy dziecko traciło nagle orientację, lub sprawiało wrażenie, jakby utraciło kontakt z rzeczywistością i zaczynało biec w przypadkowym kierunku. Było łapane i odprowadzane do domu, pozostając jeszcze przez jakiś czas otumanione i nie wiedząc, co się właśnie stało. Przypuszcza się, że być może przyczyną są gazy, dobywające się z podmokłej ziemi. Unosząc się nisko nad jej powierzchnią są wdychane przez dzieci, raczej nie stwarzając zagrożenia dla dorosłych. Niestety, to tylko domysły, a zagrożenie jest rzeczywiste. A jeśli pojawia się niebezpieczeństwo, ludzie znajdują rozwiązania i odpowiedzi. Miejscowa tradycja wie, co się dzieje w lesie - jak w całej słowiańskiej mitologii - po prostu las pełen jest najrozmaitszych dobrych i złych istot, które decydują o losie człowieka.

Pagórek
Jakieś pół kilometra od wsi, w kierunku południowo-wschodnim, wśród łąk znajduje się pewne szczególne miejsce. Na pierwszy rzut oka niczym nadzwyczajnym się nie wyróżnia. Ot, porośnięta drzewami i krzakami górka. A jednak, przynajmniej cztery rzeczy dają do myślenia. Pierwsza to sam sposób mówienia o tym miejscu. Nazywa się je "pagórkiem" (rosyjskie chołma), ale słyszy się, że słowo to wypowiadane jest wielką literą, z namaszczeniem. To właśnie ten Pagórek. Ten, który jest tylko jeden w okolicy. Druga rzecz - tam również tak bez potrzeby się nie chodzi, zwłaszcza, że jakaż miałaby tam kogoś ciągnąć potrzeba? A skoro jest to miejsce w jakiś sposób zakazane, choć nie wiążą się z nim jakieś dramatyczne historie, przyciąga zawsze ciekawskie dzieci, które z rzadka się tam zapuszczają by zaznać dreszczyku emocji. Trzecia rzecz, nie będąca już miejscową mitologią, czy dziecięcym obcowaniem z tajemnicą to regularny, owalny kształt z wyraźnym zagłębieniem z południowej strony. Trudno uwierzyć, że jest to wyłącznie efekt działań sił przyrody. I czwarta rzecz - nie jeden już raz pojawiali się tutaj przybysze z wykrywaczami metalu. Nie wiadomo, żeby coś znaleźli, ale legenda mówi, że gdzieś pod Pagórkiem ukryta jest łódka ze złotem. Nie sposób oprzeć się wrażeniu, że jest to dawne grodzisko, lub kurhan. Tym bardziej, że w świadomości mieszkańców nie jest to zwyczajne miejsce. Czy doczeka się prawdziwych badań?
Ogólnie rzecz ujmując, życie toczy się tutaj niespiesznie, według utrwalonych schematów i rytuałów, a bez wątpienia również w bardzo ścisłym związku z rytmem przyrody. Bezwzględny klimat nie pozostawia najmniejszych wątpliwości co i kiedy zrobić trzeba. Oczywiście, to już nie te czasy, gdy pokpienie przygotowań do zimy mogło stanowić realne zagrożenie, ale przyroda przecież nadal kieruje się swoimi surowymi prawami, w związku z czym, tradycyjne czynności przygotowawcze nie zanikają zbyt szybko. Drewno na opał musi być zgromadzone, dom i bania przygotowane, studnia musi zapewniać dobrą wodę. Spiżarnia powinna być pełna zapraw oraz suszonych owoców i grzybów, a także ziół. Pozornie, to niewiele, ale za to - jakiej wagi. Co więcej, można czasami odnieść wrażenie, że rytm życia wyznaczają prace związane z uprawą ziemniaków. Gdy nadchodzi późna przecież wiosna, trzeba przygotować ziemię i zasadzić ziemniaki. Potem należy ich doglądać, a w końcu - trzeba je wykopać. Dwa momenty wymagają zatem większego zaangażowania czasu oraz sił. I z tego zapewne powodu uprawa ziemniaków tak bardzo porusza przynajmniej starszą część mieszkańców. Rzecz w tym, że uprawia się tutaj niewielkie poletka, a właściwie przydomowe ogródki z ziemniakami (oraz cebulą, sałatą i paroma innymi warzywami), które mogą nawet wystarczyć niezbyt licznej rodzinie. W zasadzie więc pracy dużo nie jest. Jednak prace polowe wykonywane są przeważnie ręcznie, ewentualnie z wykorzystaniem najprostszych maszyn i urządzeń. W przypadku wielu domostw wykonują je osoby starsze, którym brakuje sił. Młodzi, zwłaszcza przyjeżdżający latem na wypoczynek, nie garną się do tego zajęcia, a starsi są taką postawą mocno zniesmaczeni. W istocie, znaczenie wyhodowanego samodzielnie ziemniaka zdaje się mieć głównie wymiar symboliczny, bo w przystępnej cenie jest dostępny w sklepie, ale być może ze względu na to, że jest to właściwie jedyna pozostała czynność typowo gospodarska, związana z tradycyjnym pozyskiwaniem żywności, bywa traktowana z wielką powagą. I bywa zarzewiem konfliktów tych, którym sił brakuje, by ją wykonać, z tymi, którzy widząc znikomą wartość użytkową tego zajęcia, nie zamierzają się w nie angażować.

Sura
Przy drodze dojazdowej do Gorodiecka leży wieś Ostrow. Zupełnie blisko, po drugiej stronie rzeki Mysowaja. Wyruszając z Gorodiecka przekraczamy tę rzeczkę, na skraju wsi Ostrow mijamy czasownię, nieopodal której, na leśnych pagórkach położony jest cmentarz. Przechodząc przez wieś docieramy do brzegów Piniegi. Rzeka jest szeroka i ogólnie raczej płytka, choć w niektórych miejscach są zagłębienia i silne prądy, w związku z czym nie jest bezpieczna. Przeprawa odbywa się stareńkim, wysłużonym promem (który może przewieźć ze dwa samochody), albo równie już spracowaną łódką motorową. Zimą przejeżdża się po zamarzniętej rzece. Wiosną i jesienią, kiedy przejechać po rzece nie sposób, a prom nie kursuje, należy nadłożyć drogi, aby przedostać się przez położony jakieś 30 km stąd most.
Zmierzamy do wsi Sura. Przy drodze mijamy teren dawnego lotniska - do lat 90. z Archangielska latały tutaj nieduże samoloty pasażerskie. Dziś na swoje dawne miejsce wraca las. Na skraju wsi znajduje się jedna z niewielu w okolicy stacja benzynowa.
Surę zamieszkuje około 950 mieszkańców (2012), położona jest nad rzeką Sura, dopływem Piniegi, około kilometra od tej rzeki. Uchodzi za jedną z najstarszych osad nad Piniegą, w zapisach historycznych pojawia się w 1471 roku jako Sura poganaja.
Ta zupełnie niepozorna osada zapisała się jednak w religijnym życiu Rosji. Tutaj urodził się święty Cerkwi Prawosławnej, Jan Kronsztadzki.

Święte źródło (Swjato-Nikolskij Istocznik)
Niedaleko Sury, na skraju lasu stoi niewielka czasownia. Wyznacza ona początek ścieżki do kolejnego ważnego miejsca. Oto bowiem dalej wśród lasu znajduje się jeszcze jedna czasownia, nieco większa. Położona jest przy źródle Św. Mikołaja (Swjato-Nikolskij Istocznik), uznawanym za święte. Ze źródła warto zaczerpnąć wody, napić się jej, wziąć do domu. Praktykowane są również kąpiele w źródlanej wodzie, na dobrą sprawę - niezależnie od pory roku. Przybywają tutaj osoby indywidualne, przybywają grupy pielgrzymów. To miejsce, przepełnione ciszą, wtopione w przyrodę i oderwane od świata, a jednak żywe, stwarza idealne warunki do zadumy i modlitwy. Tym bardziej, że wymaga podjęcia realnego wysiłku, aby tu dotrzeć. Zwłaszcza zimą.
Zaczerpnijmy tu trochę wody. Tak na później.
Przybysz z kraju niewielkiego, gęsto zaludnionego, ma różne wyobrażenia, mogą mu się wydawać różne rzeczy, które na miejscu poddane zostają gruntownej weryfikacji. Przede wszystkim, ma on wyobrażenie, że na północy Rosji ludzi raczej w ogóle nie ma. Nie do końca jest to prawdą - z trudnych do wyjaśnienia powodów, ludzkie osady porozrzucane są na ogromnym obszarze. Może się też wydawać, że jeśli już ludzie tutaj są, to zgromadzili się w swoich niewielkich skupiskach, trzymają się razem, bo tylko tak można było kiedyś zapewnić sobie przetrwanie w tutejszych trudnych warunkach. Co więcej, skoro dookoła jest tylko las, to mieszkający tu ludzie będą konsekwentnie na swoich bezpiecznych, chronionych również magicznymi siłami miejscach już siedzieć. I właściwie tak jest, choć nie do końca. Tak ogólnie, zbytniego pędu do przemieszczania się, poznawania jakichś bliższych, czy dalszych okolic, czyli do podróżowania, raczej nie ma. Owszem, mieszkańcy tutejszych przysiółków mogą przez całe życie raz, albo dwa wybrać się do Miasta (czyli do Archangielska), o ile sprawa jest dużej wagi, pojadą do Karpogor, jeśli trzeba coś tutaj załatwić, podleczyć się. Latem przyjadą na wakacje mieszkańcy Miasta (oraz innych miast), z końcem lata wyjadą. Ale przecież dawno temu, jakaś siła przywiodła tutaj obecnych miejscowych. Jakaś potrzeba zmierzenia się z nieznanym, zmierzenia się z przyrodą, z odległym i niełatwym do życia miejscem. I ta siła, ta potrzeba dotarcia do nowych przestrzeni u niektórych się budzi. Są osoby, które co jakiś czas muszą wyrwać się ze swojego miasteczka, ze swojej wsi. Potrzebują kontaktu wyłącznie z przyrodą i sobą samym, ewentualnie ze swoim psem, który więź z przyrodą chyba jeszcze bardziej zacieśnia. I tak oto, człowiek taki raz na jakiś czas, może to być raz na kilka miesięcy, może częściej, może rzadziej, musi wybrać się do lasu. Jeśli jest "sezon na zwierzynę", wybiera się na polowanie, jeśli nie - na ryby. Albo bez zbędnego wymyślania po co, po prostu jedzie w las. Zna taki człowiek różne leśne drogi oraz dróżki i dociera do swojego "domku myśliwego". W lesie znaleźć można takie niewielkie, jednoizbowe budki, w których są zwykle dwie prycze, stół, piec, komórka na drewno, podstawowe przybory kuchenne, sfatygowany siennik podwieszony pod sufitem, aby myszy go nie zjadły, i oczywiście okienko z widokiem na las. I żyje się tam dzień, dwa, tydzień, aż zachce się wracać do domu. W pojedynkę, albo w towarzystwie. Taki wypad do lasu, ta potrzeba oderwania się od innych, nie jest może bardzo powszechna, ale jest czymś stałym w społeczności i nikogo nie dziwi. Może poza wspomnianymi obcokrajowcami, którym różne rzeczy się wydają i którzy nie rozumieją, po co z "końca świata" uciekać jeszcze dalej. A może nad tym właśnie warto się trochę zastanowić?
Tak, czy inaczej, tych okolic tak po prostu zapomnieć się nie da.
Monotonna, ale urzekająca przyroda. Wsie - trudno powiedzieć, że ładne, ale na swój sposób piękne. Biedne, ale jakże bogate swym niełatwym losem. Proszące o pomoc, ale dumne swym surowym dziedzictwem. Tajemnicza i dramatyczna historia dzieci przedwiecznej Piniegi. I ta "nicość" dookoła, która przeraża i uwodzi. Przestrzeń, w której człowiek tak niewiele ma do powiedzenia. I niezwykły, nieprzenikniony duch tego miejsca. Dlaczego niezwykły?
Ponieważ splatają się tutaj zupełnie odmienne jakości, które tworzą jedną całość. Religijność ma tutaj szczególny wymiar - łączą się tutaj pogańskie tradycje słowiańskie i ugrofińskie z przesłaniem Cerkwi Prawosławnej i tradycjami staroruskimi. Prawosławie, owszem, jest obecne, ale po dziesięcioleciach realnego komunizmu zdaje się pozostawać dość niejasnym echem przeszłości. Co więcej, na tych odległych terenach obok "oficjalnej" doktryny, popularna była odmiana staroobrzędowców, przez Cerkiew Prawosławną uznawana za błędną. Prowadzi to do wątpliwości, czy osoby ochrzczone według formuły staroobrzędowej mogą w ogóle zostać uznane za ochrzczone w myśl Cerkwi Prawosławnej i czy "oficjalni" prawosławni mogą się za nich modlić. Dla tych, którzy mają świadomość występujących różnic, jest to sprawa trudna, choć dla większości miejscowych nie ma to właściwie żadnego znaczenia - oni po prostu wierzą (o ile w ogóle wierzą), że należą do Cerkwi. Ponadto, w ludowej duchowości, a nawet religijności pozostaje wiele elementów magicznych, w sposób oczywisty sprzecznych z nauką Cerkwi Prawosławnej, na tyle jednak silnie zakorzenionych w świadomości, że mało kto odróżnia owe magiczne obrzędy, czy odwoływanie się do magicznych sił od chrześcijańskiej modlitwy. Różnorodne tradycje tworzą jedną całość: jakich słów i do jakich sił by nie kierować - w przekonaniu wielu osób, wszystko to jest modlitwą. Obrazu miejscowej duchowości dopełnia spustoszenie, jakie pozostawiła sztuczność i duchowa jałowość komunizmu, a następnie katastrofa jego upadku, po której zabrakło właściwie jakichkolwiek idei. Po ciężkich latach 90., kiedy upadła większość zakładów pracy, nasiliły się problemy społeczne - bieda, alkoholizm, poczucie beznadziejności, samobójstwa, a wreszcie masowa ucieczka młodych do miast, sytuacja zdaje się w pewien sposób stabilizować. Powoli też po gruntowych drogach i drewnianych słupach telefonicznych wkradają się tutaj nowoczesne technologie (Internet - choć jeszcze nieco zawodny), czy dostęp do dóbr tych samych, co w szerokim świecie.
Życie codzienne toczy się niespiesznym rytmem, wsie nadal powoli się wyludniają. I wszystko to zanurzone pozostaje w bezkresnej przestrzeni, pod niskim niebem, smagane wiatrem, pogubione w czasie…

1 Używam słowa "relikwie", choć nie jest ono w pełni adekwatne. Odnaleziono bowiem nie szczątki, ale całe zachowane ciało, które w języku rosyjskim nazywa się moszczi - wyraz ten pochodzi od słowa "moc".

2 Można przyjąć, że czasownia odpowiada katolickiej kaplicy, czyli jest niedużym budynkiem przeznaczonym do indywidualnych modlitw.

3 Podwyższenie, na którym spoczywają relikwie.

Archangielsk: sobór św. Michała Archanioła – porą zimową. Autor: Eugenia Rybakova	Archangielskie kontrasty: architektura lat 30. XX wieku oraz lat 80. Autor: Paweł Bajon	Kładka zamiast chodnika. Autor: Paweł Bajon	Czumbarowka. Autor: Paweł Bajon
Skansen Małyje Korieły. Autor: Paweł Bajon	Skansen Małyje Korieły. Autor: Paweł Bajon	Pomnik foki na Nabiereżnoj Siewiernoj Dwiny. Autor: Paweł Bajon	Pomnik świętych kniazia Piotra i kniaziowej Fewronii. Autor: Paweł Bajon
Gostinnyj Dwor. Autor: Paweł Bajon	Niskie północne niebo nad opuszczoną wsią Osanowo. Autor: Paweł Bajon	Artemijewo-Wierkolskij Monastyr – z lewej strony cerkiew św. Artemija (czynna), z prawej strony sobór Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny (nieczynny). Autor: Paweł Bajon	Czasownia sprawiedliwego młodzianka Artemija. Autor: Paweł Bajon
Przy drodze do Gorodecka przybyszów wita typowy tutejszy dom. Autor: Paweł Bajon	Główna ulica przebiegająca przez Gorodieck – ul. Pokoju (Mira). Autor: Paweł Bajon	Typowy układ zabudowy – na pierwszym planie ambar, dalej dom w zdoma mieszkalnymi poziomami oraz domem zimowym po lewej stronie. Autor: Paweł Bajon	Typowy, choć mniejszy i jednopoziomowy dom w zwyczajowym otoczeniu – na pierwszym planie bania, w głębi dom oraz do zimowy. Na tyłach domu brama wjazdowa. Autor: Paweł Bajon
Ambary. Autor: Paweł Bajon	Nikogo nie ma w domu. Autor: Paweł Bajon	Las. Autor: Paweł Bajon	Widok przez Piniegę od strony Sury na wieś Ostrów. Autor: Paweł Bajon
Cerkiew parafialna w Surze – nigdy oficjanie nie otwarta. Na zdjęciu po częściowym remoncie. Autor: Paweł Bajon	Żeński klasztor (Joanno-Bogosłowskij Surskij Monastyr) w Surze. Na zdjęciu pod koniec prac remontowych. Autor: Paweł Bajon	Wnętrze czasowni przy drodze z Sury do świętego źródła. Autor: Paweł Bajon	Święte źródło (Swjato-Nikolskij Istocznik). Autor: Paweł Bajon
Domek myśliwego i jego samochód. Autor: Paweł Bajon	Uczta dla myśliwego i jego – z rzadka tutaj bywających – towarzyszy. Autor: Paweł Bajon	Romantyczne oświetlenie domku myśliwego doskonale skrywa swobodne podejście do czystości. Autor: Paweł Bajon	Gorodieck po letnim deszczu. Autor: Paweł Bajon