Tadeusz Jędrysiak, Izabela Wyszowska
Bukowina rumuńska - zabytkowe, malowane prawosławne cerkwie północnej Mołdawii
Bukowina Południowa na tle mapy Rumunii
Pomiędzy Karpatami Wschodnimi a środkowym Dniestrem rozciąga się kraina zwana Bukowiną,
która obecnie podzielona jest na część północną, należącą do Ukrainy i południową stanowiącą część Rumunii.
Ta druga nazywana jest także często Bukowiną rumuńską z uwagi na fakt, że po II wojnie światowej
pozostała w Rumunii. Dawniej cała Bukowina należała do północnej części historycznej Mołdawii.
Na terytorium Rumunii znajduje się 3/4 Karpat. Między łańcuchem Karpat Wschodnich i korytem rzeki Prut
rozciąga się Wyżyna Mołdawska, jej środkiem płynie z północy na południe Seret. Część wyżyny leżąca między
Karpatami a płaską doliną Seret, tworzy szerokie przedgórze karpackie. Północno-zachodnią część tego
regionu zajmuje Wyżyna Suczawy wzniesiona 400-500 m n.p.m, mająca charakter pagórkowaty, porośnięta lasem,
o wielu malowniczych zakątkach i dolinach, którymi płyną górskie potoki i strumienie.
W historii Księstwa Mołdawskiego złotymi zgłoskami zapisał się książę Stefan Wielki. To on w 1475 roku
rozbił wojska sułtana tureckiego pod Vaslui i na pewien czas wstrzymał ekspansję islamu na północ. Region
Suczawy to historyczna kolebka mołdawskiej państwowości, a miasto Suczawa była dawną stolicą Mołdawii
(do 1559 stolica księstwa) i rezydencją hospodarów.
Tak zwane cerkwie Mołdawii to grupa unikatowych na skalę światową prawosławnych świątyń położonych na
Bukowinie, w północno-zachodniej części Rumunii, w północnej części regionu Mołdawii. O wyjątkowości
tych cerkwi stanowią niezwykle kolorowe freski zdobiące świątynię zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz.
W regionie znajduje się ich aż 17, choć nie wszystkie były bogato malowane lub pierwotne ich zdobienia
nie utrzymały się do naszych czasów. Z tego powodu 8 z nich zostało wpisanych na listę światowego dziedzictwa
UNESCO. Siedem cerkwi wpisano na listę już w roku 1993, a ostatnią dodano w dopiero w 2000.
Architektura wszystkich cerkwi jest do siebie zbliżona. Przysadzista niezbyt obszerna bryła nakryta jest
dachami z gontów, a wnętrze typowe dla prawosławia dzieli się na naos, pronaos i altar. Pod względem
przestrzennym dominują cerkwie trójkonchowe mające wieżę nad nawą. W odróżnieniu od kościołów jakie spotkać
można na Zachodzie, cerkwie mołdawskie mają kameralny charakter, niewiele w nich światła, a także ich
układ złożony jest z wyraźnie rozdzielonych segmentów o różnych funkcjach. Takie rozwiązanie służyło
potrzebom liturgii, która odbywała się poza widokiem wiernych, a ponadto wymagała podziału wiernych stosownie
od płci. Jednak tym co decyduje o wyjątkowości cerkwi bukowińskich jest ich dekoracja malarska.
Ozdabianie wnętrz budowli sakralnych malowidłami jest często spotykane także poza Bukowiną, ale malowidła
zewnętrzne czynią z tych świątyń ewenement na skalę światową.
Wnętrza cerkiewek były bardzo małe i większość wiernych nie mieściła się w środku. Stali więc i modlili
się na zewnątrz, pod ogromnymi okapami gontowych dachów. Dlatego właśnie dla tych niepiśmiennych wiernych
zewnętrzne ściany cerkwi pokryte zostały wspaniałymi freskami przedstawiającymi sceny z życia świętych
i z Pisma Świętego. Aby bardziej przybliżyć treść, malowidła zawierają wiele elementów sztuki ludowej.
Każdy zespół klasztorny utrzymany jest w innej kolorystyce: Humor - róż indyjski, Voronet - błękit,
Moldovita - spatynowana czerwień czy Arbore - zieleń malachitowa.
Wyjątkową trwałość kolorów zawdzięcza się naturalnym barwnikom roślinnym i mineralnym, nie wiadomo jednak,
jakie zawierają domieszki. Główne tematy ikonograficzne to: Sąd Ostateczny (Voronet, Humor), modły wszystkich
świętych, Drzewo Jessego (Voronet, Moldovita) i obraz ze sceną oblężenie Konstantynopola (Humor). Bukowińskie
monastyry, pełniły przede wszystkim funkcję religijną, ale jednocześnie były dla wiernych swoistą biblią
pauperum, biblią dla ubogich (niepiśmiennych). Są to jedyne w swoim rodzaju świątynie-dzieła
sztuki, które przemawiają do wiernych ilustrującymi Biblię zewnętrznymi freskami, tworząc w swoim
otoczeniu dostępną dla wszystkich sferę sacrum.
Szczególne znaczenie historyczne i kulturowe dla Rumunów ma usytuowany w miasteczku Putna monastyr z
cerkwią pod wezwaniem Zaśnięcia Bogurodzicy. Przez Polaków świątynia często określana jest mianem
"rumuńskiego Wawelu" bowiem w jej murach pochowany jest słynny hospodar* mołdawski Stefan III Wielki*
(1433-1504).
Na mapce kolorem czerwonym zaznaczono cerkwie wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO
a poniżej podano ich krótki opis.
Zabytkowe malowane prawosławne cerkwie wpisane na Listę UNESCO - ich rok budowy i krótki opis.
Arbore - cerkiew pw. Św. Jana Chrzciciela
Zbudowana w 1503 r.(freski zewnętrzne w 1541 r.) z fundacji możnowładcy na dworze Stefana Wielkiego i
jego następców. Cerkiew jest budowlą bezwieżową, postawioną na planie prostokąta z apsydą od wschodu
z wielką niszą w fasadzie zachodniej, stanowi jeden z najlepiej zachowanych przykładów malarstwa bukowińskiego.
Bardzo ciekawe są malowidła ściany zachodniej, które stanowią niepowtarzalny zespół miniatur. Jest na
nich wspaniałe połączenie motywów włoskich z pogranicza gotyku i renesansu z motywami orientalnymi. Wewnątrz
cerkwi znajdują się nagrobki fundatora i jego rodziny.
Humor - cerkiew pw. Zaśnięcia Bogurodzicy w monastyrze
Powstała w 1530 r. (freski zewnętrzne w 1535 r.). Nazwa miejscowości wzięła się od przepływającej tutaj
rzeczki Humor, której określenie z kolei pochodzi od węgierskiego słowa homor znaczącego
tyle co szybka woda. Cały klasztor jest otoczony murami obronnymi. Cerkiew zaliczana jest do
pięciu najlepszych cerkwi mołdawskich wpisanych na Listę UNESCO ze względu na wspaniałą polichromię.
Budowla pokryta jest prostym dachem i nie posiada wieży, składa się z trzech niezależnych, połączonych
portalami pomieszczeń (nawy, przednawia, komory grobowej) oraz przedsionka z arkadami. Malowidła w tej
cerkwi są najstarszymi, tak dobrze zachowanymi freskami na wolnym powietrzu w Bukowinie. W przedsionku
zobaczyć można Sąd Ostateczny, w przednawiu sceny z życia świętych, a w nawie między innymi Ostatnią
Wieczerzę oraz Ukrzyżowanie. Po raz pierwszy w mołdawskiej architekturze sakralnej cerkiew
klasztoru ma otwarty ganek.
Moldovița - cerkiew pw. Zwiastowania NMP w monastyrze
Wzniesiona w 1532 r. (freski zewnętrzne z 1537 r.), ozdobiona jest malowidłami wewnętrznymi oraz zewnętrznymi.
Zewnętrzne charakteryzują się dominacją ciemnej czerwieni i brązu. Na ścianie północnej malowidła zostały
zniszczone wskutek deszczów, dostrzec tam można dziś zaledwie ślady fresków przedstawiających m.in. sceny
z życia rodziców Maryi (Joachima i Anny). Wokół cerkwi, 130 lat później, zostały wybudowane mury obronne.
Pătrăuți - cerkiew pw. Podniesienia Krzyża Świętego
Zbudowana w 1487 r. (freski zewnętrzne z ok. 1550 r.), jest najstarszą zachowaną cerkwią spośród fundacji
hospodara Stefana Wielkiego i najstarszą cerkwią w Rumunii na Liście UNESCO. Świątynia położona we wsi
Pătrăuți jest oddalona 6 km od Suczawy. Wchodziła w skład zespołu budynków jedynego żeńskiego
monastyru ufundowanego przez Stefana Wielkiego. Cerkiew ze względu na proste dekoracje w zmniejszonych
wymiarach imponuje harmonią między jego proporcjami i stylizowanymi kształtami. Wejście do wnętrza jest
możliwe tylko przez jedne drzwi, położone w zachodniej stronie. Cerkiew była wielokrotnie rabowana. Po
200 latach opuszczenia, od drugiej połowy XVIII w. służyła jako świątynia parafialna.
Probota - cerkiew pw. Św. Mikołaja
Powstała w 1530 r. (freski zewnętrzne są z 1532 r.) cerkiew jest zwieńczona wieżą, monumentalna i harmonijna.
Malowidła zewnętrzne są najstarsze spośród wszystkich do dzisiaj zachowanych.
Suceawa (Suczawa) - cerkiew
Cerkiew pw. św. Jerzego
w monastyrze św. Jana Nowego, zbudowana w latach 1514-1522, freski zewnętrzne z 1534 r. Cerkiew była
dawniej miejscem koronacyjnym hospodarów mołdawskich i metropolitalną. Została zbudowana na planie trójkonchowym,
składa się z przedsionka i nawy. Cerkiew ta była najważniejszą cerkwią Mołdawii, znajdują się tu relikwie
św. Jana Nowego - patrona Bukowiny. Święty Jan Nowy (Suczawski) zginął śmiercią męczeńską w 1303 r. Jego
zmumifikowane ciało wojewoda Aleksander Dobry kazał odkupić (za wóz złota) i przywieść z Akermanu do
Suczawy w 1402 r. Sława cudów, które dokonywały się przy jego grobie sprawiły, iż do Suczawy zaczęli
pielgrzymować wierni nie tylko z całej Mołdawii, ale także Rusi. W 1691 r. podczas mołdawskiej wyprawy
Jana III Sobieskiego król polski zabrał ciało świętego do Polski i umieścił je w klasztorze ojców Bazylianów,
w swej rodzinnej Żółkwi. Po zajęciu Galicji i Bukowiny przez Austrię, cesarz Józef II oddał w 1785 r.
relikwie św. Jana Nowego monastyrowi w Suczawie. Od tego czasu rok rocznie podczas wielkiego odpustu
(7 lipca) przybywają tu wierni z całej niemalże Rumunii.
Voroneț
Cerkiew w monastyrze pw. św. Jerzego
Męczennika zbudowana w 1488 r., freski zewnętrzne z 1547 r. Cerkiew ufundowana przez Stefana Wielkiego.
Uważana jest za "Kaplicę Sykstyńska Wschodu" ze względu na freski pokrywające całą zachodnią ścianę przedstawiający
Sąd Ostateczny. We fresku ukazano m.in. św. Piotra Apostoła prowadzącego dobrych ludzi do nieba, a grzesznicy
w łańcuchach są przyciągani do piekła przez diabłów.
Sucevița
Cerkiew pw. Zmartwychwstania Pańskiego
w monastyrze, zbudowana w latach 1581-1584, freski zewnętrzne z lat 1595-1596. Malarstwo zewnętrzne
cerkwi, jest przedstawione na zielonym tle, jest najlepiej zachowanym z grupy mołdawskich cerkwi. W monumentalnych
rozmiarach przedstawiono na ścianie północnej cerkwi Sąd Ostateczny, pokazana jest Drabina Cnót -
drabina do raju, uważana jako arcydzieło średniowiecznego rumuńskiego malarstwa. W sposób imponujący
pokazano obraz między porządkiem aniołów i chaosem piekła. Wnętrze cerkwi jest także bogato ozdobione
freskami. Do najlepiej zachowanych należy zaliczyć także fortyfikacje zewnętrzne klasztoru.
Przypisy
-
Hospodar - dawny tytuł książąt mołdawskich i wołoskich. Hospodar rządził przy pomocy swych
krewnych - książąt i kniaziów.
-
Stefan III Wielki (1433-1504) - hospodar mołdawski od 1457 r. Był sprawnym politykiem, świetnym
dyplomatą i utalentowanym wodzem, był lennikiem Polski, Węgier i Turcji. Uważa się go za najwybitniejszego
władcę średniowiecznej Mołdawii. W 1467 r. pobił Węgrów pod Baja. W 1475 r. rozgromił armię sułtana
tureckiego pod Vaslui i na pewien czas wstrzymał ekspansję islamu na północ. W czasie wyprawy polskiej
w 1497 r. zdradził Jana
Olbrachta, co przyczyniło się do klęski wojsk polskich w lasach bukowińskich. Zgodnie z tradycja
Stefan zwyciężył w 34 ze swoich 36 bitew, pokonując m.in. króla węgierskiego Macieja Korwina i króla
polskiego Jana Olbrachta. W 1502 r. sprzymierzony z Moskwą i Turcją zajął Pokucie.
W czasie swoich rządów przeobraził Mołdawię w silny organizm państwowy utrzymując niepodległość
wbrew interesom i ambicjom Królestwa Węgier, Królestwa Polskiego oraz Imperium Osmańskiego dążących do
jej podporządkowania. Został pochowany w monastyrze w Putnie, który ufundował w latach 1466-1468. Uznaje
się go za świętego (został kanonizowany przez Rumuński Kościół Prawosławny). Obecnie każdego roku 2 lipca
w dzień św. Stefana w monastyrze odbywają się uroczystości na jego cześć, które przyciągają tysiące
pielgrzymów z całego kraju.
Bibliografia:
Brykowski R., Chrzanowski T., Kornecki
M. [1979], Sztuka Rumunii, Wydawnictwo Ossolineum, Wrocław. Galusek Ł., Jurecki M., Dumitru A.
[2004], Rumunia. Mozaika w żywych kolorach… oraz Mołdowa, Wydawnictwo Bezdroża, Gliwice.Jurecki
M. [2001], Bukowina, kraina łagodności. Rumunia, Ukraina - przewodnik turystyczny, Wydawnictwo
Bezdroża, Gliwice.Korsak W., Tokarski J. [2004], Rumunia, Wydawnictwo Pascal, Bielsko Biała.
Źródło fotografii: Tadeusz Jędrysiak
|
|
|
|
Suceawa (Suczawa) – twierdza hospodarów, główny ośrodek administracyjny Bukowiny, niegdyś była to stolica Mołdawii. |
Bukowina rumuńska – widok w pobliżu wsi Putna |
Putna – obronny monastyr z cerkwią pw. Zaśnięcia Bogurodzicy |
|
|
|
|
Putna – mnisi przy wejściu do cerkwi |
Putna - wnętrze zabytkowej cerkwi z XV w. |
Putna – wnętrze cerkwi pw. Zaśnięcia Bogurodzicy |
Putna – jedno ze sklepień cerkwi |
|
|
|
|
Putna – grobowiec mołdawskiego hospodara Stefana III Wielkiego |
Râşca – monastyr z cerkwią pw. św. Mikołaja. |
Râşca |
|
|
|
|
|
Arbore - cerkiew św. Jana Chrzciciela |
Arbore - cerkiew św. Jana Chrzciciela, najlepiej zachowane malowidła ściany zachodniej |
Humor – wejście na teren klasztoru |
Humor – widok cerkwi od południowego wschodu z wieżą obronną |
|
|
|
|
Humor – widok na główne wejście do cerkwi z widocznymi freskami |
Humor – malowidła zewnętrzne na cerkwi, które spełniały cel edukacyjny |
Humor – malowane sceny z życia świętych na zewnętrznych ścianach cerkwi |
Humor – malowidła w tej bukowińskiej cerkwi stanowią przykład najlepszych malowideł |
|
|
|
|
Moldovita - cerkiew pw. Zwiastowania NMP |
Moldovita - ściana południowa, dominuje tu ciemna czerwień i brąz malowideł |
Moldovita - malowidła w środku cerkwi – monumentalna scena Sądu Ostatecznego |
Moldovita - malowidła w środku cerkwi |
|
|
|
|
Pătrăuți – cerkiew od strony południowej |
Pătrăuți – główne wejście do świątyni |
Pătrăuți – cerkiew jest uważana za jedną z najpiękniejszych malowanych mołdawskich monastyrów |
Pătrăuți – cerkiew zachwyca swoją harmonijną sylwetką |
|
|
|
|
Pătrăuți – obrazy w cerkiewnym ikonostasie |
|
Pătrăuți – freski w świątyni wewnętrznej |
|
|
|
|
|
Voronet – wejście na teren malowanego klasztoru obronnego z emblematem światowego dziedzictwa UNESCO |
Voronet – główne wejście do cerkwi klasztornej |
Voronet – cerkiew pw. św. Jerzego Męczennika |
Voronet – wspaniała polichromia zewnętrzna świątyni – scena Sądu Ostatecznego |
|
|
|
|
Sucevita – cerkiew pw. Zmartwychwstania Pańskiego |
Sucevita – malowidła zewnętrzne cerkwi |
Sucevita – wnętrze cerkwi olśniewa wielobarwnymi bogato zdobionymi freskami |
Sucevita – północna ściana cerkwi, przedstawiona jest tu Drabina Cnót, arcydzieło średniowiecznego malarstwa |
|