|
Izabela Wyszowska, Tadeusz Jędrysiak
Dusza na dłoni - klockowe koronki z Bobowej
Sztuka ludowa jest odmianą sztuki, występującej w pierwotnej kulturze ludowej, jest sztuką naturalną,
wspólną kulturom pierwotnym całej ludzkości. Główne jej cechy to prostota motywów i kompozycji, przy
charakterystycznych efektach rytmicznych i symetrii układu, którym podporządkowuje się tematyka, jak
i forma takiego dzieła. Wytwory sztuki ludowej pełnią zwykle różne funkcje w życiu wsi, a ich wartość
artystyczna ściśle wiąże się ze znaczeniem użytkowym [Jędrysiak 2010, s. 93].
Warto też podkreślić, że istotną cechą wytworów sztuki ludowej jest ich różnorodność, świadcząca o inwencji
i talentach twórców. Do takich wytworów należy zaliczyć koronki klockowe, których wykonywanie jest jedną
z najtrudniejszych technik koronkarskich, wymagających nakładu czasu, cierpliwości i skupienia. Obecnie
umiejętność wytwarzania tego rodzaju koronki posiada zaledwie kilkanaście kobiet w województwie małopolskim.
Umiejętność ta jest przekazywana z pokolenia na pokolenie, a osoby, które ją opanowały odgrywają szczególną
rolę w kultywowaniu tego szczególnego elementu niematerialnego dziedzictwa kulturowego. W zakres
tego właśnie dziedzictwa kulturowego wchodzą różnorodne praktyki, zwyczaje, wyobrażenia, formy ekspresji,
wiedza i umiejętności, jak również związane z nimi narzędzia i instrumenty, przedmioty, artefakty oraz
obszary kulturowe. Dziedzictwo to, przekazywane z pokolenia na pokolenie i stale odtwarzane przez mniejsze
lub większe społeczności, zapewnia im poczucie tożsamości oraz zachowanie własnej kultury. Jest ono również
świadectwem wielobarwności kulturowej, której poznanie przyczynia się do poszanowania kultury innych
narodów i grup etnicznych. W październiku 2016 r. krakowska koronka klockowa została wpisana
na Krajową Listę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego1.
Ludowe koronki rozpowszechniły się na wsi polskiej na przełomie XVII i XVIII w., jako elementy bezpośrednio
związane ze strojem ludowym. Były to przede wszystkim "czółka" - wąskie obcisłe czepeczki, niewidoczne
pod chustą. Koronkami szydełkowymi ozdabia się do dziś bieliznę stołową, wykonuje się z nich swetry,
firany, chusty, narzuty, kapy. Często stanowią one dodatek do damskich ubiorów.
Koronki to wyroby ażurowe, które ze względu na technikę tworzenia można podzielić na [Rudnicki 2006,
s. 20] :
• koronki dziane - wykonywane na bazie tiulu, ze wzorami tworzonymi przez osobny układ nitek;
• koronki haftowane - wytwarzane na delikatnej tkaninie pokryte wzorem haftowanym;
• gipiury - koronka wykonana jak wyżej, z tym że specjalna tkanina zostaje w dalszym procesie
wytrawiona (zostaje sam haft);
• koronki klockowe - należą do najciekawszych i najtrudniejszych technik rękodzieła artystycznego,
a ich historia sięga XV w. Koronka wykonywana przez wzajemne okręcanie i przeplatanie się nitek tak,
jak koronka wykonywana ręcznie (na tzw. klockach).
Koronka klockowa powstała we Włoszech w XVI - XVIII w., rozwinęła się szczególnie w Niderlandach, później
we Francji, Szwajcarii, Czechach, Rosji, Polsce i innych krajach europejskich. Niemcy mawiają, że koronka
klockowa jest prawdziwą "królową robót ręcznych".
Koronka klockowa w Krakowie pojawiła się i zyskała popularność za sprawą królowej Bony, która przywiozła
ze sobą mistrzów sztuki rękodzielniczej. Jednak od momentu wprowadzenia na rynek koronek wyrabianych
maszynowo, sztuka ta zaczęła zanikać. Dopiero na początku XX w. nastąpił jej renesans w Małopolsce. Koronki
zawsze miały charakter arystokratyczny, wiejskie kobiety rzadko wykorzystywały je jako element dekoracyjny,
głównie ze względu na cenę. Wykonywały je na zamówienie dworu albo bogatych kobiet.
Bobowa - stolica koronki klockowej
Bobowa jest niewielkim miasteczkiem leżącym w Małopolsce w powiecie gorlickim, w połowie drogi z Tarnowa
do Krynicy-Zdroju. Była dawnym ośrodkiem chasydzkim, siedzibą bobowskich cadyków. Znajduje się tu piękna
odrestaurowana synagoga i położony na wzgórzach zarośnięty kirkut. Bobowa, to niespełna trzytysięczne
miasto słynące jednak z wyrobu koronki techniką klockową, polegającą na krzyżowaniu, przekręcaniu i przeplataniu
nitek nawiniętych na specjalne klocki - podłużne szpulki - przymocowane na wałki. Bobowa i jej mieszkańcy
identyfikują się z tradycjami koronkarskimi, które pomagają im tworzyć poczucie wspólnoty. Obecnie to
niewielkie miasteczko uważane jest za zagłębie polskiego koronkarstwa klockowego.
Historia bobowskich koronek klockowych sięga początków XVI w. W XIX w. każda podkarpacka szlachcianka
musiała mieć w ślubnej wyprawie bieliznę zdobioną charakterystycznymi koronkami. W Bobowej i okolicach
koronka była tak powszechna, że produkowały ją całe rodziny, począwszy od dzieci po ojców, którzy w ten
sposób poprawiali swoją sytuację finansową. To właśnie ze względu na te tradycje miasteczko zdobyło się
na założenie w 1899 roku żeńskiej Krajowej Szkoły Koronkarstwa. Bardzo szybko jej uczennice odniosły
pierwsze sukcesy międzynarodowe zdobywając w 1902 roku brązowy medal na wystawie w Saint Luiz, a w 1905
roku - złoty medal w San Francisco. Po II wojnie światowej odrodziła się w Bobowej szkoła zawodowa kształcąca
koronczarki. Tradycja jednak z czasem zaczęła zanikać. Klasa koronkarska działała w Zespole Szkół Zawodowych
w Bobowej do 1999 roku, kiedy to zamknięto ją z powodu braku zainteresowania wśród młodzieży.
Po likwidacji klasy zabrakło instytucji, która wspomagałaby przekazywanie miejscowego dziedzictwa kolejnym
pokoleniom. Obecnie jest ok. 30 koronczarek. Kiedyś zawodu uczono w szkole, teraz pozostały tylko zajęcia
w domu kultury.
W 1994 roku powstało przy bobowskim zespole szkół Stowarzyszenie Twórczości Regionalnej, które
- by odrodzić ginący zawód - organizuje kursy i konkursy koronkarskie, regionalne, krajowe a nawet międzynarodowe.
Środowisko bobowskich koronczarek utrzymuje kontakty zagraniczne z wieloma światowymi ośrodkami wytwarzającymi
koronki klockowe.
Technika tkania koronek klockowych, to jeden z typów koronki wykonywanej przy pomocy podłużnych szpulek,
często drewnianych, zwanych klockami i stąd pochodzi nazwa. Rzemiosło to polega na przeplataniu, w grupach
po cztery, wielu nici nawiniętych na klocki, podczas tkania wzór umieszczany jest na specjalnym wałku
(poduszce, bębnie - nazwa w zależności od regionu). Okrągłe drewniane klocki, na które nawinięta jest
lniana nitka, przekłada się i zaczepia o szpilki wpięte w wałek z rozrysowanym na nim wzorem. Następnie
przeplata się, raz gęściej, raz rzadziej w zależności od rodzaju koronki. Plątanina nici obciążonych
drewnianymi klockami zdaje się być nie do opanowania. Jednak sprawne ręce bez kłopotu nadają im kierunek,
wiążąc pętelki i supełki, zaczepiają o łebki wbitych w walec szpilek. Technika ta umożliwia uzyskanie
delikatnych ażurowych wyrobów o bardzo zróżnicowanych wzorach. Od 2000 r. w Bobowej - w pierwszym tygodniu
października - organizowany jest Międzynarodowy Festiwal Koronki Klockowej. Jest on okazją do prezentacji
własnych wyrobów, kiermaszu, warsztatów dla początkujących. Od niedawna odbywają się także pokazy koronkowej
mody. Festiwal ten przyciąga turystów z całego świata zainteresowanych rękodziełem, szczególnie koronką
klockową. Sprzyja współpracy pomiędzy małymi społecznościami lokalnymi z różnych części Europy, jest
też promocją regionu na arenie międzynarodowej. W czasie festiwalu organizowane są również wystawy i
wykłady przybliżające specyfikę tego osobliwego rzemiosła. Ogłaszane są także wyniki konkursu koronkarskiego.
Piękne, unikatowe dzieła bobowskich koronczarek (m.in. serwety, obrusy a nawet elementy ubioru), jak
również pamiątki z wystaw zagranicznych obejrzeć można w Galerii Koronek Klockowych w Sali Centrum
Kultury i Promocji Gminy w Bobowej. Prezentowane są też umiejętności wyrobu koronki klockowej. Od 2008
r. na płycie rynku w centrum miasta stoi fontanna przedstawiająca koronczarkę przy pracy (powszechnie
nazywaną przez bobowian Zosią), a w 2015 r. na ścianie Centrum Kultury odsłonięto mural z motywem bobowskiej
koronki. Na zakończenie warto dodać, że dziś Bobowa pozostała właściwie jedynym czynnym ośrodkiem koronkarstwa
w Polsce. Słynne koronki z Koniakowa to coś zupełnie innego, bo wykonuje się je szydełkiem.
1* W Polsce pierwszych wpisów na Krajową Listę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego
dokonano w 2014 r. Obecnie znajdują się na niej: Rusznikarstwo artystyczne i historyczne - wyroby według
tradycyjnej szkoły cieszyńskiej, Szopkarstwo krakowskie, Pochód Lajkonika, Flisackie tradycje w Ulanowie,
Procesja Bożego Ciała w Łowiczu, Język esperanto jako nośnik kultury esperanckiej, Umiejętność wytwarzania
instrumentu i gry na kozie, Hafciarstwo kaszubskie szkoły żukowskiej, Sokolnictwo - żywa tradycja, Polskie
tańce narodowe, Uroczystości ku czci św. Rocha z błogosławieństwem zwierząt, Tradycyjna technika ludwisarska
Felczyńskich w Taciszowie, Przywołówki dyngusowe w Szymborzu, Gwara warmińska jako nośnik tradycji ustnych,
Zabawkarstwo żywiecko-suskie, Bartnictwo, Perebory - nadbużańskie tradycje tkackie (http://www.unesco.pl/kultura/dziedzictwo-kulturowe/dziedzictwo-niematerialne/).
Bibliografia
Cięciwa M. [2014], Zmierzch czy odrodzenie koronki klockowej?, KulturaLudowa.pl http://zgstl.netstrefa.pl/kl_old/widok/191/1325.html
Jędrysiak T. [2010], Wiejska turystyka kulturowa, PWE, Warszawa.
Jurasz-Dudzik Ł. [2014], Koronki klockowe w Polsce, "Podkowiański Magazyn Kulturalny" nr 72.
Machowska M. [2016], Turystyka i niematerialne dziedzictwo kulturowe: przegląd szans i zagrożeń. Na przykładzie rzemiosła i rękodzieła tradycyjnego,
"Łódzkie Studia Etnograficzne", t.55.
Rudnicki J. [2006], Rękodzieło wczoraj i dziś, Galeria Rękodzieła i Sztuki Ludowej w Dubeninkach, Gołdap-Dubeninki.
Źródło fotografii: Karolina i Tadeusz Jędrysiak
 |
 |
 |
 |
| Bobowa – mural z motywem bobowskiej koronki na budynku Centrum Kultury |
Bobowa - Galeria Koronki Klockowej przy Centrum Kultury |
|
|
 |
 |
 |
 |
|
|
|
|
 |
 |
 |
 |
|
|
|
|
 |
 |
 |
 |
|
|
|
|
 |
 |
 |
 |
|
|
|
|
 |
 |
| Bobowa – fontanna na rynku – pomnik bobowskiej koronczarki ustawiony w 2008 r. |
|
