Recenzje

Izabela Wyszowska

Śladami kultur pogranicza. Od Gdańska do Ustrzyk Dolnych. 

          „Śladami kultur pogranicza. Od Gdańska do Ustrzyk Dolnych” to jedna z interesujących, godnych polecenia propozycji wydawniczych wśród publikacji przewodnikowych skierowanych do turysty kulturowego. Obejmuje obszar Polski północnej i wschodniej. Na treść książki Adama Dylewskiego składa się 18 tras wytyczonych na rubieżach kraju, przebiegających także często poza głównymi centrami turystycznymi. Publikacja pomocna okaże się dla zainteresowanych wędrówką od Gdańska przez Elbląg do Kaliningradu przez Warmię, Grodno, Podlasie, Polesie i Roztocze aż po Pogórze Przemyskie. Zaprezentowane zostały miejsca o bogatej historii, żywej i barwnej kulturze mniejszości narodowych egzystujących w dziejach (nieraz także i obecnie) w obrębie Polski. Przewodnik przedstawia, obok polskiego, dziedzictwo kulturowe menonitów, Karaimów, Ormian, Prusów, Niemców, Tatarów, Żydów, Ukraińców, Litwinów, Białorusinów i innych. Autor proponuje czytelnikowi również atrakcje turystyczne nieznacznie oddalone od granicy. Rekomenduje historyczny Królewiec, Grodno, Brześć czy Lwów. Pragnie przybliżyć niedostępne, mało znane zakątki kresowe warte wnikliwego poznania. 
          Przewodnik jest propozycją podróży sentymentalnej, nostalgicznej szczególnie dla miłośników kresowej atmosfery. Autor zachęca do odkrywania ginących reliktów dawnej różnorodnej kulturowo i religijnie Rzeczypospolitej szlacheckiej. Trzeba przyznać, że podjął, w jednej niewielkiej książce, niełatwą próbę opisania wszystkich tych kultur i ich śladów. Nie mógł, rzecz jasna, wyczerpać i w równym stopniu przedstawić wszystkich interesujących turystę kulturowego wątków. 
          Książka stanowić więc może wstęp, inspirację do dalszych poszukiwań, kreowania kolejnych szlaków (tras) kulturowych. Niewątpliwie pobudza w czytelniku potrzebę przeniknięcia specyfiki swoistego „wschodniego ducha”. 
          Opisy nie są szczególnie szerokie, są dobrym punktem wyjścia do indywidualnego studiowania historii i tradycji zwiedzanych miejsc i obiektów. Wartość omawianej publikacji przejawia się nie w opisach dużych miast ale małych miejscowości czy wiosek, o których nie zawsze wspominają inne przewodniki, jednak wartych odwiedzenia ze względu na jeden lub kilka osobliwych, unikatowych zabytków. 
          Publikacja wzbogacona jest mapkami proponowanych tras oraz ilustrowana dawnymi pocztówkami w kolorze sepii (kilkanaście kolorowych zdjęć współcześnie wykonanych poprzedza tekst publikacji). Zawiera także ramki z ważnymi historyczno-geograficznymi informacjami oraz noty biograficzne znacząco poszerzające i urozmaicające zasadniczą narrację przewodnika. 
          Trasa 1 „Szlak architektów niderlandzkich” (Gdańsk) – pozwala rozpoznać ślady działalności twórców architektury późnorenesansowej i manierystycznej w Gdańsku. Eksponuje dokonania takich mistrzów jak m.in. Willem i Abraham van den Blocke, Anton van Obberghen czy Jan Vredeman de Vries, które zbliżyły artystycznie Gdańsk do Antwerpii czy Amsterdamu. 
          Trasa 2 „Szlak menonitów” (Gdańsk – Elbląg) – ukazuje Żuławy Wiślane w kontekście kultury menonitów (anabaptyści), którzy przybyli do Polski, jako najbardziej tolerancyjnego wówczas kraju Europy, z Holandii w XVI w. dokonując dzieła uregulowania delty Wisły. Na spuściznę kulturową menonitów składają się żuławska architektura drewniana (w tym także i wiatraki) – Drewnica, Żuławki, Lubieszewo, Wiktorowo Wielkie, Tropy Elbląskie, Lipce oraz zachowane cmentarze (Jezioro, Markusy, Orłowo, Sobieszewie, Wiktorowo, Wiśniewo).
          Trasa 3 „Szlak nad Zatoką Fryjską” (Elbląg – Braniewo) – odcinek ten autor sugeruje nazwać „szlakiem miast o wspaniałej przeszłości” biorąc pod uwagę miasta Elbląg, Frombork i Braniewo. W wieku XVI Elbląg uważany był za czwarte miasto nad Bałtykiem po Gdańsku, Lubece i Królewcu. Interesujące są tutaj przenikające się wątki kulturowe polsko-prusko-krzyżacko-niemieckie, a nawet angielskie. Trasa łączy się także z biograficznym szlakiem Mikołaja Kopernika. Braniewo ze słynnym niegdyś Collegium Hosianum jezuitów (pierwszą uczelnią zakonu na ziemiach polskich) inicjuje problematykę dziejów i działalności jezuitów w Polsce. 
          Trasa 4 „Szlak po dawnym Królewcu” (Kaliningrad) – pozwala zapoznać się z architekturą dawnego miasta krzyżackiego, po sekularyzacji zakonu siedzibą książąt pruskich słynącą w Europie z produkcji bursztynu i wybitnego mieszkańca – filozofa Immanuela Kanta.
          Trasa 5 „Szlak po Warmii, Natangii i Barcji” (Braniewo – Węgorzewo) – trasa wycieczki wiedzie zapomnianym przez turystów korytarzem pomiędzy granicą polsko-rosyjską na północy a regionami Warmii i Mazur na południu. Jest „swoistą mozaiką krain, usuniętych dziś z map i pamięci – Natangii, Barcji, Nadrowii i Galindii”. Zwiedzających czeka m.in. prowadzone przez księży werbistów interesujące Muzeum Misyjno-Etnograficzne w Pieniężnie, Muzeum Budownictwa Ludowego w Olsztynku, które w swym charakterze, jak pisze autor, „oddaje idylliczny krajobraz dawnych Prus” i stanowi cenną poznawczo ekspozycję historii kultury Prus. Na trasie obecne są gotyckie zamki krzyżackie należące do odrębnego tematycznego szlaku wiążącego obiekty zakonu z obszaru Warmii i Mazur (Bartoszyce, Reszel, Kętrzyn, Barciany). Warto pamiętać też o śladach koegzystujących tutaj religii i wyznań obok katolickich świątyń ze świętolipskim sanktuarium na czele, zachowały się akcenty grekokatolickie (Górowo Iławieckie, Żywkowo) i żydowskie (cmentarz w Górowie Iławieckim). 
          Trasa 6 „Szlak po Mazurach Garbatych” (Węgorzewo – Wiżajny) na tym niegdyś typowo niemieckim terenie żyje obecnie znaczna społeczność ukraińska. Banie Mazurskie stanowią największe skupisko tej ludności na Mazurach. Jest to przykład niespotykanego we współczesnej Polsce konglomeratu narodowego – Polacy i Ukraińcy stanowią po ok. 50% mieszkańców, a funkcjonują w pełni zgodnie. Celem miłośników medytacji jest natomiast osobliwy grobowiec rodu von Fahrenheid w kształcie piramidy, wybudowany w Rapie po 1795 roku według projektu rzeźbiarza doby klasycyzmu – Bertela Thorvaldsena. 
          Trasa 7 „Szlak litewski” (Wiżajny – Augustów) – obejmuje Suwalszczyznę przyciągającą niewątpliwie nie tylko walorami krajobrazowymi ale kulturą stanowiącą połączenie wpływów polskich, litewskich, niemieckich, ruskich, żydowskich, a nawet tatarskich. Zachwyca drewniana zabudowa tworząca specyficzny klimat. Można tutaj poznać regionalną kuchnię litewską (Puńsk, Sejny). Działająca w Sejnach Fundacja Pogranicze rozwija działalność badawczą i popularyzatorską związaną z kulturą mniejszości i pograniczy. 
          Trasa 8 „Szlak grodzieński” (Grodno) – przybliża główne zabytki tego jednego z wielkiej trójki kresowych miast (obok Wilna i Lwowa). Tutaj obserwować można ścieranie się tradycji miejscowych z wpływami zachodnimi. Autor koncentruje uwagę czytelnika na wątkach katolickich i prawosławnych prezentując zachowaną architekturę sakralną tych wyznań. 
          Trasa 9 „Szlak po północnym Podlasiu” (Augustów – Białystok) – obejmuje mniej popularny region wśród turystów lecz posiadający cenne pamiątki po niemal zanikłych dziś wspólnotach Żydów, Tatarów, Niemców i Rosjan. Na tym obszarze funkcjonuje tzw. Szlak Tatarski wiodący przez Sokółkę, Bohoniki, Krynki, Kruszyniany gdzie odwiedzić warto zachowane meczety i mizary (cmentarze) oraz skosztować tatarskich potraw. Symbolem kultury żydowskiej na Podlasiu jest synagoga w Tykocinie, w wielu miejscowościach zachowały się budynki dawnych bożnic czy domów modlitwy oraz relikty kirkutów. Obecne w krajobrazie Podlasia są też oczywiście cerkwie (Sokółka, Krynki, Ostrów Północy, Wierszalin i inne.) Niezwykłe wrażenie robi na zwiedzających Muzeum Ikon w Supraślu. O bogactwie kulturowym naszego pogranicza świadczą też obiekty na terenie stolicy Podlasia – Białegostoku, ukazujące żywą tu do dziś mozaikę religii i języków. Czołową postacią wśród zasłużonych mieszkańców miasta był niewątpliwie Ludwik Zamenhoff – twórca języka esperanto.
          Trasa 10 „Szlak po krainie świętych miejsc i cudownych ikon” Białystok – Siemiatycze – Drohiczyn/ Niemirów. Podlasie między Białymstokiem a Bugiem to obszar licznych mniejszości narodowych i wyznaniowych. Wyróżniają się zwłaszcza Białorusini. Podlasie to największe skupisko społeczności prawosławnej w Polsce (ok. 200 tys. wyznawców). Należy więc obowiązkowo odwiedzić Świętą Górę Grabarkę – główne centrum tego wyznania w Polsce. Duże znaczenie ma tutaj, choć stosunkowo nieliczna, lecz prężna społeczność ukraińska. Język ukraiński nauczany jest w szkołach w Bielsku Podlaskim i Czeremsze. Organizowana jest impreza kulturalna – Festiwal Kultury Ukraińskiej w Bielsku Podlaskim, główną organizacją jest Związek Ukraińców Podlasia. Na proponowanej trasie odnaleźć też można ślady arian, baptystów, cyganów (Białystok, Bielsko Podlaskie, Siemiatycze). 
          Trasa 11 „Szlak po Podlasiu Nadbużańskim” (Siemiatycze-Terespol) – prezentowany w ramach szlaku region był odwiecznym pograniczem polsko-ruskim. Wytworzyła się tutaj mieszanka kulturowa, której świadectwem są współistniejące w pejzażu kulturowym kościoły katolickie, cerkwie, prawosławne i unickie, synagogi, tatarskie Mizary. 
          Trasa 12 „Szlak na wschód od granicy między Wschodem a Zachodem” (Brześć) – obejmuje samo miasto Brześć niestety pozbawione w znacznej mierze swej historycznej zabudowy. 
          Trasa 13 „Szlak poleski” (Terespol – Włodawa) – trasa o bardzo malowniczym charakterze wiedzie wzdłuż Bugu, zachwyca bujną roślinnością. Turysta na tym szlaku spotka wątki prawosławne, unickie oraz żydowskie. We Włodawie corocznie jesienią odbywa się Festiwal Trzech Kultur (polskiej, żydowskiej i ruskiej) ukazujący wielokulturowe tradycje ziemi włodawskiej. 
          Trasa 14 „Szlak po Chełmszczyźnie” (Włodawa – Hrubieszów) – prowadzi przez teren ziemi lubelskiej. Turysta kulturowy rozpozna tutaj bliżej problematykę akcji rewindykacyjnej z okresu XX-lecia oraz martyrologii Żydów (Sobibór) itd. 
          Trasa 15 „Szlak bełski” (Hrubieszów – Tomaszów Lubelski) – przebiega przez tereny rzadko odwiedzane przez turystów stanowiące, jak twierdzi autor, „białą plamę między atrakcyjnymi regionami Polesia Lubelskiego na północy i Roztocza na południu”. Teren pamięta polsko-ukraińskie tzw. czystki etniczne z lat czterdziestych XX w. Wydarzenia tamtych lat zadecydowały w znacznej mierze o sytuacji etnicznej i stanie pamiątek kultury materialnej tego obszaru. 
          Trasa 16 „Szlak po Roztoczu Wschodnim i Rusi Czerwonej (Tomaszów Lubelski – Przemyśl) – atrakcyjna krajobrazowo i turystycznie, pełna historycznych akcentów jak choćby dwie najstarsze w Polsce cerkwie w Radrużu i Chotyńcu. Z prawosławnymi przeplatają się tutaj wątki żydowskie (Bełżec). Osobliwość stanowią krzyże bruśnieńskie i ludowe kapliczki. 
          Trasa 17 „Szlak po mieście trzech archikatedr” (Lwów) – zwiedzając polskie pogranicze nie można pominąć Lwowa, trasa w obrębie miasta akcentuje ze względu na tematykę przewodnika, trzy główne świątynie – katolicką (Katedra Łacińska Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny), grekokatolicką (św. Jura), ormiańska (Najświętszej Marii Panny). Lwów od momentu założenia miał charakter wielonarodowy. Zamieszkiwali tu w dziejach: Polacy, Niemcy, Tatarzy, Rusini, Ormianie, Żydzi, Ukraińcy, Czesi, Rumuni. Mozaikę wyznaniową dopełniali luteranie, kalwini, menonici i inni. 
          Trasa 18 „Szlak po Pogórzu Przemyskim” (Przemyśl – Ustrzyki Dolne) – wieńczy proponowaną wyprawę „Śladami kultur pogranicza”. Omawiany teren był przez wieki świadkiem przenikania się kultury polskiej i ruskiej. Miasto Przemyśl pełne kresowego uroku, jest ośrodkiem, gdzie odnotowano istnienie pierwszej w Polsce wspólnoty żydowskiej. Tutaj funkcjonują dwa katolickie arcybiskupstwa: łacińskie i bizantyjsko-ukraińskie. Społeczność mieszkańców tworzyli prócz Polaków, Żydów, Ukraińców także i Austriacy, Węgrzy, Czesi, Słowacy oraz Rumuni. Dziedzictwo kulturowe miasta jest tego dowodem. Przemieszczając się w kierunku Ustrzyk Dolnych warto pamiętać o kulturze Łemków, Bojków i Hucułów, a także o wątkach greckich (Krościenko) związanych z okresem lat 40-tych XX w. 
          Przewodnik pozostawia pewne uczucie niedosytu ale tym samym skłania czytelnika do dalszych poszukiwań poznawczych, uświadamia różnorodność kulturową pogranicza i zachęca do odbycia tej szczególnej wielowątkowej podróży gwarantującej niezapomniane wrażenia…