Recenzje

Magdalena Banaszkiewicz

Rosja. Praktyczny Przewodnik

          Rosja. Praktyczny Przewodnik wydawnictwa Pascal to przewodnik, o którym można powiedzieć: „nie pierwszej świeżości”. Pierwsze jego wydanie ukazało się dość dawno – biorąc pod uwagę szybki proces dezaktualizacji informacji praktycznych – w 2007 roku. Warto jednak powrócić do niego i bliżej zapoznać się z tą publikacją, gdyż jest to pierwszy w Polsce przewodnik obejmujący zasięgiem cały obszar Federacji Rosyjskiej. Warto również zwrócić na niego uwagę z innego względu – znaczną jego część stanowi treść, którą można określić mianem „krajoznawczej”. Ten właśnie fragment każdego przewodnika w największym stopniu kreuje pewne obrazy o regionie i ludziach go zamieszkujących, co w przypadku Rosji wydaje się być szczególnie istotne.
          Pascal od połowy lat 1990. umacnia swoją pozycję w branży wydawnictw turystycznych. Obecnie posiada ponad 50-procentowy udział w rynku przewodników. Oferta wydawnictwa obejmuje ponad trzysta tytułów przewodników w kilku seriach, jak również kilkadziesiąt atlasów geograficznych, książek ilustrowanych i przewodników kulinarnych. Najbardziej znaną i cenioną przez podróżników serią jest seria „praktyczny przewodnik”, do której należy także Rosja. Jak zakłada wydawnictwo: „Koronną zasadą praktycznego przewodnika jest przydatność informacji dla polskiego turysty – dlatego znacząca większość została napisana przez polskich autorów, a w pozostałych przypadkach zadbaliśmy o polskich konsultantów, które weryfikowali treści specjalnie z myślą o rodzimych podróżnikach”¹. Bezpośrednim „poprzednikiem” polskiego przewodnika o Rosji było tłumaczenie anglojęzycznej publikacji Rosja. Część europejska, autorstwa S. Richmonda, M. Elliotta, P. Hortona, St. Kokkera. W 2007 roku zastąpiła ją polska edycja, obejmująca cały obszar Rosji w jednym tomie.
          Głównym autorem przewodnika jest Aleksander Strojny – podróżnik znany czytelnikom m.in. jako autor przewodnika po Lwowie wydanego w wydawnictwie Bezdroża. W przygotowaniu przewodnika pomagali także Michał Lubina i Agnieszka Apanasewicz, również piszący wcześniej dla Bezdroży, oraz Jarosław Swajdo, który opracował region nadbałtycki.
          Główną ideą serii Praktycznych Przewodników jest hasło: „Podróże bez paniki”, a jej twórcy dążą do tego, by pomogły one w zwiedzaniu całego świata². Mają być wiedzą skondensowaną, konieczną informacją podaną w zwięzły sposób w jednym tomie. Jak chwalą się autorzy, informacje zawarte w książce są skondensowane i bardzo konkretne: „Konkrety. Przewodnik to nie śmigus-dyngus, jeśli lubisz lanie wody, będziesz zawiedziony. To, co znajdziesz w książce, jest konkretne jak rozkład jazdy lub książka telefoniczna, a przy tym nie nudzi”³. Przewodnik powinien również pomóc oswoić obcą kulturę, zneutralizować efekt konfuzji kulturowej i uprzyjemnić pobyt w nieznanym regionie. Czy Rosja. Praktyczny Przewodnik realizuje założenia wydawnictwa?
          Jest to dość opasła, ponad 760-stronicowa publikacja. Jej potężne gabaryty sprawiają, że z pewnością nie sięgnie po nią turysta, który chce „rzucić okiem” na opisy zabytków podczas wycieczki grupowej. To książka przeznaczona przede wszystkim dla turystów indywidualnych, samodzielnie przemierzających rosyjskie przestrzenie, bądź tych, którzy zamierzają odwiedzić więcej niż jedno miasto w Rosji. Dość atrakcyjna cena przewodnika – niecałe 60 złotych (w niektórych księgarniach internetowych nawet poniżej 50 zł) może zachęcić nawet tych, którzy zamierzają wybrać się zaledwie do jednego miasta, ale są żywo zainteresowania informacjami krajoznawczymi, których – jak już zostało powiedziane – w tej publikacji znaleźć można sporo. Przewodnik składa się z trzech części: pierwsza to „kompendium teoretycznej wiedzy o kraju”, druga zbiera najistotniejsze informacje praktyczne potrzebne turystom decydującym się na wyprawę w głąb Rosji, trzecia stanowi dokładnie omówienie dwunastu regionów Rosji i Moskwy⁴. Podział na regiony został zaczerpnięty z podziału na regiony ekonomiczne, stosowanego w samej Rosji. Uwzględniają one: Moskwę i okolice, Region Północny, Region Północno-Zachodni, Region Nadbałtycki, Region Centralny, Region Wołżańsko-Wiatski, Region Nadwołżański, Region Centralno-Czernoziomnyj, Region Północnokaukaski, Region Uralski, Region Zachodniosyberyjski, Region Wschodniosyberyjski, Region Dalekowschodni. Każdy opis regionu rozpoczyna mapka i krótka charakterystyka. Najszersze opisy dotyczą oczywiście części europejskiej Rosji (w szczególności zaś Moskwy i Petersburga), niemniej, autorzy starali się uwzględnić wszystkie większe i mniejsze pod względem turystycznego znaczenia miasta. Zwrócenie zaś szczególnej uwagi na część praktyczną sprawiło, że nawet w najbardziej odległym rejonie Rosji, turysta nie poczuje się porzucony własnemu losowi.
          Najważniejszym atutem przewodnika jest jego nowatorstwo. Wcześniejszy brak tego rodzaju publikacji daje Rosji. Praktycznemu przewodnikowi palmę pierwszeństwa, której – jak się wydaje – w najbliższym czasie żaden inny przewodnik nie zagrozi. Autorzy wykonali swoją pracę rzetelnie. Nie pojawiają się większe pomyłki ani w warstwie merytorycznej, ani praktycznej. Oczywiście, wszelkie dane szybko się dezaktualizują, jednakże tym większą wartość mają wskazówki dawane przez autorów, a pozwalające poradzić sobie w specyficznych warunkach rosyjskich. Porady dotyczą nie tylko bezpieczeństwa, sposobów poruszania się, szukania noclegów, itp., ale także obyczajów, których powinno się przestrzegać czy zachowań mogących spotkać się z napiętnowaniem. Co charakterystyczne, autorzy nie stronią od wyrażania własnych opinii. Z jednej strony, taki subiektywny dyskurs uznać można za wartość pozytywną, świadczącą o znajomości kraju – osobiste sądy są dowodem sporego doświadczenia w podróżowaniu. Z drugiej jednak strony, niektóre komentarze wywołać mogą wątpliwości, gdyż w dość podkolorowany sposób prezentują pewne dyskusyjne zjawiska. Ubarwienie to wynika zapewne także z faktu, iż autorzy chętnie posługują się wyrażeniami potocznymi oraz drwiną i ironią. Jak zauważa G. Cappelli, podczas gdy stosowanie kolokwializmów przybliża autora do odbiorcy, użycie ironii może kryć negatywny lub pobłażliwy stosunek autora wobec czegoś lub służyć zmniejszeniu dystansu kulturowego⁵. W tekście pojawia się na przykład lekko drwiące stwierdzenie o zależności pomiędzy prezentem Rosji (w momencie pisania przewodnika stanowisko to zajmował jeszcze Władimir Putin) a spożyciem wódki: „Dopiero teraz, kiedy arcytrzeźwy prezydent-dżudoka stał się idolem mas, picie wódki zaczyna się traktować jako przeżytek”⁶. Podobnych przykładów można przytoczyć wiele. Bez względu na ocenę tego rodzaju komentarzy, wyraźna „obecność” autorów w tekście przewodnika nadaje mu specyficzny, indywidualny rys.
          Warto zwrócić uwagę także na inny aspekt, poniekąd związany z kwestią odautorskich opinii. Choć rzadko się wspomina o tym problemie w analizach przewodników, jednak nie można zapominać, że autorów tego rodzaju publikacji obowiązuje, podobnie jak naukowców czy publicystów, pewnego rodzaju etyka pracy. Czasami granica tego, co wypada uwzględnić w przewodniku, a co powinno zostać ujęte inaczej staje się płynna, zaś przekroczenie dobrego tonu okazuje się trudno dostrzegalne dla laika. Taki zarzut można by postawić autorom przewodnika wydawnictwa Pascal. W podrozdziale o polecanych biurach podróży (dla tych turystów, którzy zdecydowaliby się na zorganizowaną formę wypoczynku) pojawia się następująca informacja: „Kierunek rosyjski cieszy się coraz większym zainteresowaniem, jednak trudno znaleźć ofertę ciekawszą niż oglądanie wyłącznie Moskwy i Petersburga. Warto zwrócić uwagę na propozycje łódzkiej „Wilejki”, biura „Top” z Chorzowa lub na pasjonujące wyprawy ogłaszane na serwisie podróżniczym www.torre.pl. Jedną z ambitniejszych ofert poznawania świata „za Bugiem” można znaleźć na stronach Klubu Podróży „Horyzonty” (www.horyzonty.pl)”⁷. Na pierwszy rzut oka jest to bardzo solidna porada wypowiedziana z punktu widzenia specjalistów, którzy spośród różnych ofert biur podróży wybrali z ich punktu widzenia najciekawsze. Dopiero dla kogoś lepiej orientującego się w branży turystycznej ujawnia się drugie dno tej rekomendacji. Wszystkie wymienione biura są bowiem mniej lub bardziej związane z autorami przewodnika, którzy bądź świadczą dla nich usługi jako piloci, bądź mają tam znajomych. Oczywiście, nie zmienia to faktu, że biura te oferują ciekawe programy i dobrą organizację wycieczki, niemniej pominięcie nie mniej profesjonalnych ofert innych organizatorów turystyki nasuwa wydaje się być nieco niezręczne. Niuans ten prawdopodobnie jest niedostrzegalny dla przeciętnego czytelnika. Każe jednak zastanowić się nad wiarygodnością opinii i sugestii prezentowanych przez autorów w danej książce, a jednocześnie wskazuje na poważniejszy problem manipulacji możliwych w treściach przewodników.
          Przewodnik Rosja, w odróżnieniu od popularnej serii przewodników wizualnych „Wiedzy i Życia”, nie kusi spektakularną szatą graficzną. Prócz kolorowych wkładek ze zdjęciami i mapkami na początku i końcu, całość składa się wyłącznie z tekstu, urozmaiconego jedynie czarno-białymi mapami regionów na początku każdego rozdziału oraz schematycznymi planami miast. Dużym atutem przewodnika jest natomiast okładka. Ilustracja na pierwszej stronie powinna być na tyle charakterystyczna, by czytelnik bez problemu utożsamił ją z miejscem docelowym. Jednocześnie, musi to być na tyle atrakcyjny obiekt, by przyciągnąć uwagę kupującego i wyróżnić się spośród innych publikacji. W przewodniku Rosja na zdjęcie okładkowe wybrano jeden z najbardziej typowych wyrobów sztuki ludowej Rosji, a więc matrioszki. Kolorowe, w tonacji jaskrawej czerwieni i żółci znakomicie odcinają się od ciemnozielonego tła okładki. I oczywiście nasuwają jednoznaczne skojarzenie z Rosją.
          Przewodnikowi po Rosji wydawnictwa Pascal można przedstawić kilka zarzutów. Nie zmienia to jednak faktu, że ten spory tom jest prawdziwą pomocą w podróży dla wszystkich, którzy chcieliby przemierzyć tysiące kilometrów rosyjskiej krainy – zgodnie z intencjami twórców i redaktorów wyrażonymi w haśle: „Odkrywanie świata. Być może wielcy tego świata odkryli, poznali i zwiedzili już wszystko. Być może. Teraz kolej na Ciebie”⁸. Z przewodnikiem Pascala przychodzi kolej na zwiedzenie Federacji Rosyjskiej.