Recenzje

Izabela Wyszowska

Dziedzictwo sanktuariów i miejsc kultu różnych wyznań w krajobrazie kulturowym.
"Święte, świętsze, najświętsze. Przewodnik po sanktuariach w Polsce"

     Święte miejsca kultu (loca sacra) istnieją we wszystkich religiach. Pielgrzymki do nich stanowiły zawsze jeden z głównych elementów szeroko rozumianej kultury religijnej. Najstarsze wzmianki o pielgrzymowaniu wywodzą się z hinduizmu liczą sobie 3 tysiące lat. Nawiązują do przejścia wzdłuż rzeki Ganges, mającego zapewnić szczęście wieczne i życie pozagrobowe. Dla muzułmanów najważniejszą jest pielgrzymka do Mekki, którą nawiedzić winien każdy wyznawca islamu choć raz w życiu. Ślady tradycji pielgrzymkowych do świątyni jerozolimskiej znaleźć można na kartach Biblii. Dla chrześcijan od IV w. n.e. miejscami pątniczych wypraw o szczególnym znaczeniu są Ziemia Święta (miejsca związane z życiem i śmiercią Jezusa Chrystusa), Rzym (groby świętych Piotra i Pawła), czy Santiago de Compostela (sanktuarium św. Jakuba). Rozwój kultu maryjnego datuje się od momentu zatwierdzenia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny na Soborze w Efezie w 431 roku. Ogłoszono wówczas dogmat przyznający Maryi tytuł Theotokos czyli Matka Boga.
     Zjawisko pielgrzymowania uznawane jest za pierwotną formę podróży o charakterze turystycznym. Aktualnie zaliczane jest do jednej z form turystyki kulturowej określanej mianem turystyki pielgrzymkowej lub religijnej w zależności od motywacji - duchowej czy jedynie poznawczej. Termin "sanktuarium" określa miejsce święte, które dzięki szczególnym właściwościom - objawieniu się mocy wyższej, rozpoznanej i czczonej - posiada znaczenie kultowe. Jest to miejsce związane z faktem nadprzyrodzonym, relikwiami lub cudownym wizerunkiem w postaci rzeźby czy obrazu. Wśród katolickich ośrodków kultu religijnego dominują sanktuaria maryjne. W Polsce stanowią 85 % ogółu sanktuariów (obok tzw. sanktuariów pańskich i sanktuariów świętych). Funkcjonuje ich około 430 (w tym 200 z koronowanymi wizerunkami). Trudno więc się dziwić, że przeciętny turysta w pierwszej kolejności pojęcie "sanktuarium" będzie kojarzył z sanktuarium maryjnym¹.
     Najnowsza, na rynku wydawniczym, publikacja poświęcona problematyce sanktuaryjnej pt. "Święte, świętsze, najświętsze. Przewodnik po sanktuariach w Polsce", autorstwa Grzegorza Polaka - historyka kościoła, dziennikarza zajmującego się tematyką religijną, uświadamia czytelnikom, że krajobraz kulturowy Polski nie ogranicza się tylko do samych sanktuariów katolickich, w tym maryjnych. Istnieją w nim bowiem także i miejsca kultu znaczące dla prawosławnych (Grabarka, Supraśl), protestantów (Świdnica, Jawor, Zelów), Żydów (Bobowa, Kraków, Leżajsk), polskich muzułmanów (Bohoniki, Kruszyniany na tzw. Szlaku Tatarskim). Na pielgrzymkowym szlaku czekają więc na pątników i turystów kulturowych poza kościołami katolickimi, włączone przez autora książki, także i cerkwie, synagogi, meczety, zbory, które warte są odwiedzenia dając możliwość poszerzenia wiedzy religioznawczej.
     Przewodnik w układzie alfabetycznym prezentuje ogółem 122 obiekty sakralne (w większości z centralnej i południowej części Polski), bez podziału na poszczególne religie czy wyznania. Rzec by można - ekumenicznie… Przeważającą część opisywanych obiektów stanowią sanktuaria katolickie. Galerię obiektów otwiera sanktuarium w Bardzie Śląskim, a zamyka kościół ewangelicko-reformowany Braci Czeskich w Zelowie. Autor, jak można przypuszczać, musiał dokonać wyboru najważniejszych i najciekawszych miejsc kultu. Z przyczyn obiektywnych nie mógłby bowiem opisać całej zachowanej spuścizny kulturowej wszystkich wyznań funkcjonujących w Polsce na przestrzeni dziejów.
     Oprócz powszechnie znanych i uczęszczanych miejsc pielgrzymkowych o znaczeniu ogólnopolskim (jak choćby Częstochowa, Licheń) przedstawione zostały także mniej znane, lokalne, do których zaglądają stosunkowo nieliczni pielgrzymi bądź miłośnicy turystyki religijnej. Obok obiektów o długiej tradycji historycznej, w publikacji uwzględnione zostały także nowsze miejsca kultu, m.in. w Świebodzinie (woj. lubuskie) - Sanktuarium Miłosierdzia Bożego z monumentalną 36-metrową, największą obecnie na świecie, figurą Chrystusa Króla Wszechświata oraz Dolnośląskie Sanktuarium Ekumeniczne w Bukówku (woj. dolnośląskie) - jedyne tego rodzaju w Polsce. Należy podkreślić, że odzwierciedla ono istniejące w dawnej Rzeczpospolitej idee jedności realizowane przez ówczesne sanktuaria na Kresach, do których pielgrzymowali zarówno łacinnicy jak i grekokatolicy oraz prawosławni. W sanktuarium w Bukówku odbywają się nabożeństwa i spotkania ekumeniczne (Tydzień Modlitw o Jedność Chrześcijan kończy się "spotkaniem jedności" z udziałem biskupów i księży kościołów chrześcijańskich z Dolnego Śląska). Luterański biskup Jan Szarek uznał sanktuarium za "kamień milowy na drodze ekumenizmu" [s. 25].
     Rozmieszczenie na obszarze Polski wszystkich zawartych w książce miejsc, obrazuje mapka na okładce wewnętrznej książki. W problematykę publikacji wprowadzają czytelnika refleksje - "Czas pielgrzymów" profesora Zbigniewa Mikołejko - filozofa i historyka religii oraz "Dopokąd idę" publicysty - dominikanina o. Tomasza Dostatniego dotykające istoty pielgrzymowania, duchowego ale i kulturotwórczego znaczenia szlaków pielgrzymkowych. Każde miejsce święte zostało opracowane według ustalonego schematu. Tekst zasadniczy przedstawia charakterystykę miejsca kultu, jego historię, tradycję, objawienia, przedmiot czci. Na marginesie natomiast zamieszczona jest niewielka mapka Polski z zaznaczoną lokalizacją i parametrami nawigacji GPS opisywanego miejsca oraz adres jego strony internetowej. Następnie kalendarium najważniejszych wydarzeń z nim związanych, a także znani pielgrzymi, którzy w dziejach nawiedzili opisywane miejsce. Ponadto wymieniono warte obejrzenia inne atrakcyjne turystycznie obiekty znajdujące się na terenie lub w pobliżu sanktuarium. Każde miejsce kultu zilustrowane jest jedną lub kilkoma fotografiami z widokiem ogólnym i (lub) znajdującym się w nim przedmiotem kultu.
     Warto zaopatrzyć się w ten napisany przystępnym językiem, dobrze opracowany przewodnik, będący źródłem wielu cennych informacji, aby nie przeoczyć na wakacyjnej trasie ważnego duchowo i kulturowo świętego miejsca. Nie tylko z powodów poznawczych. Chcąc uwolnić się od zabiegania, codzienności, szukając wyciszenia i spokoju wewnętrznego, dobrze jest tam trafić by znaleźć chwilę ukojenia. Parafrazując przytoczone przez o. Tomasza Dostatniego zdanie z gruzińskiego filmu pt. "Pokuta": "Po cóż komu droga, która nie prowadzi do cerkwi"[s. 9], powiedzieć można: po cóż komu droga, która nie prowadzi do sanktuarium - niezwykłego miejsca modlitwy, zadumy i refleksji… bowiem "Każde sanktuarium ma wielką wartość symboliczną: jest ikoną miejsca przebywania Boga z ludźmi"².

1Sanktuarium Matki Bożej Cierpliwie Słuchającej w Rokitnie jako pomnik kultury i centrum turystyki pielgrzymkowej Ziemi Lubuskiej, [w:] Turystyka kulturowa w regionie lubuskim, pod red. M. Kazimierczaka, Wyd. PWSZ, Sulechów 2012, ss. 215-217
2 A. Radecki, Teologiczno-pastoralne znaczenie sanktuariów maryjnych, [w:] Sanktuarium Rokitniańskie. Dzieje i konteksty, red. G. Chojnacki, A. Draguła, Vers, Zielona Góra 2009, s. 119.