Itinerarium

Tadeusz Jędrysiak 

Sentymentalna podróż w poszukiwaniu polskiego dziedzictwa kulturowego w dawnym województwie nowogródzkim.
Białoruś (cz. 1) 

Każdy wyjazd na dawne kresy Rzeczypospolitej, czy to na Litwę, Białoruś czy Ukrainę wzbudza w każdym Polaku bardzo duże uczucie sentymentalne. Po zmianie granic w 1945 r. i włączenie części Rzeczypospolitej w obszar Związku Sowieckiego spora cześć zabytków związana z naszym dziedzictwem kulturowym na tych terenach została zniszczona. Położona po sąsiedzku Białoruś to dla Polaków kraj mało znany i przez to niedoceniany. A przyjechać tu naprawdę warto. Na ponowne "odkrycie" czekają m.in. historyczne kościoły i cerkwie, niszczejące synagogi, rezydencje szlacheckie, liczne polonica i relikty epoki komunizmu. Trzeba sobie uświadomić, że na całej Białorusi istniało niegdyś wiele magnackich i szlacheckich rezydencji, z których jedne były okazałymi pałacami, a inne skromnymi, często drewnianymi dworkami. W przepięknych pałacach, bogatych rodowych majątkach i dworach, wybudowanych przez znanych architektów, panował duch oświecenia, spotykali się ludzie wykształceni o postępowych poglądach. Chlubą właścicieli były zbierane z pasją ogromne biblioteki, kolekcje obrazów i oranżerie z rzadkimi w naszej szerokości geograficznej roślinami. Większa część tych budowli ulegała wielokrotnemu pogromowi w XX w. i czego nie zniszczyły wojny, to zniszczyła władza sowiecka.
Na Białoruś można wybrać się prywatnie samochodem osobowym lub wykupić wycieczkę w jednym z biur podróży organizujących wyprawy na dawne kresy Rzeczypospolitej. Mając grupę minimum 15-osobową można z organizatorem wyjazdu ustalić trasę wycieczki, którą będą zainteresowani uczestnicy (niekoniecznie takiej jaka jest proponowana w katalogu). Z własnego doświadczenia radziłbym jednak wybrać się ze zorganizowaną grupą. Odpada wtedy szukanie hotelu, restauracji, dojazdy do miejscowości na trasie (często są bardzo słabo oznaczone), a także załatwianie potrzebnej wizy i ubezpieczenia. Tym razem jako Stowarzyszenie Przewodników Warszawskich im. Adama Jarzębskiego wybraliśmy się na trasę od Brześcia do Grodna. Po przekroczeniu granicy polsko-białoruskiej w Terespolu, trasa całej wyprawy przebiegała przez: Wołczyn, Brześć (nocleg w hotelu), Kobryń, Berezę Kartuską, Kosów Poleski, Żyrowice, Słonim, Baranowicze, Kleck (nocleg w hotelu), Nieśwież, Mir, Jezioro Świteź, Nowogródek (nocleg w klasztorze u sióstr nazaretanek), Grodno. W ciągu czterech dni od czwartku do niedzieli, mając trzy noclegi na terenie Białorusi, zobaczyliśmy 15 miejscowości bardzo ściśle związanych z naszym dziedzictwem kulturowym. W tej części chciałbym przedstawić miejscowości leżące na terenie byłego województwa nowogródzkiego, obecnie znajdującym się w całości na terenach Białorusi. Województwo nowogródzkie było jednym z 16 województw II Rzeczypospolitej w latach 1921-1939 leżące wpółnocno-wschodniej części Polski na wschodniej rubieży Rzeczypospolitej i graniczyło z Białoruską Sowiecką Republiką Siedzibą władz województwa był Nowogródek. Zostało zlikwidowane przez władze radzieckie we wrześniu 1939 roku. Obszar województwa wynosił 22 692 km², liczba mieszkańców 800 761 według spisu ludności z 1921 r., przy małej gęstości zaludnienia 35,3 mieszkańców na 1 km². Pod względem narodowościowym występował w województwie nowogródzkim silny element białoruski. Procentowo przypadło na narodowość polską 53,9%, na białoruską 37,7%, na żydowską 6,8%, na inne 1,6%.

Na terenie dawnego województwa nowogródzkiego znajdują się dwa zabytki wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO: Nieśwież z zespołem pałacowym oraz Mir zwany białoruskim Malborkiem. Obie miejscowości były dawnymi "gniazdami" znakomitego rodu magnackiego Radziwiłłów. Opisana poniżej trasa obejmuje: Nowogródek -Jezioro Świteź - Mir - Nieśwież - Kleck - Baranowicze - Słonim - Żyrowice.

Nowogródek - miasto w dorzeczu Niemna, wzmiankowane po raz pierwszy w XI w. Założenie miasta przypisywano kniaziowi kijowskiemu Włodzimierzowi Wielkiemu, niekiedy kniaziowi Jaropełkowi. Wielki książę litewski Mendog, doprowadził do zjednoczenia księstw litewskich. Podbił cała Ruś Czarną, a Nowogródek uczynił swą główną siedzibą i faktyczną stolicą Litwy. Przez pierwsze dwa stulecia istnienia miasto było znane jako najbogatsza osada nad Niemnem. Wygodne położenie geograficzne sprzyjało rozwojowi miasta. Tu Mendog koronował się jako władca Litwy. Na pamiątkę panowania Mendoga sąsiadujące z zamkiem wzgórze nazwano jego imieniem. Według legendy na tej górze pochowany został Mendog siedzący na złotym tronie. W okresie zależności od Rzeczypospolitej Nowogródek był stolicą księstwa i województwa. Od 1581 r. co dwa lata odbywał się w Nowogródku Trybunał Litewski na przemian z Mińskiem. Na Górze Zamkowej znajdują się ruiny zamku Książąt Litewskich oraz kościół farny. Kościół ten zw. "Białą Farą", "Farą Witoldową" - obecnie barokowy, został wybudowany w miejscu wcześniejszej światyni z końca XIV w. ufundowanej przez Wielkiego Księcia Witolda. W 1795 r. (po III rozbiorze Polski) miasto zajęli Rosjanie. W około 10-tysięcznym Nowogródku dominowali Żydzi stanowiący 50% mieszkańców, Polaków było 25%, Białorusinów 20%, a Tatarzy i inni - 5% ludności. Po I wojnie światowej miasto wróciło w granice Polski. W okresie międzywojennym Nowogródek pełnił funkcję miasta wojewódzkiego. W 1939 r. został wcielony do ZSRR. Na południe od miasta znajduje się jezioro Świteź. Obecnie miasto liczy ok. 30 tys. mieszkańców.

Polskie dziedzictwo kulturowe w Nowogródku:

• Dnia 7 lutego 1422 r., w kościele farnym, liczący już ponad 70 lat król Polski Władysław Jagiełło poślubił w Nowogródku 17-letnią, słynącą z urody księżniczkę Sońkę Holszańską. Był to jego czwarta żona. Mimo olbrzymiej różnicy wieku małżeństwo było szczęśliwe i zapewniło Jagielle długo oczekiwanych dziedziców - późniejszych królów: Władysława (zwanego później Warneńczykiem) i Kazimierza (Jagiellończyka).

• W 1444 r. Kazimierz Jagiellończyk nadał miastu kolejne przywileje oraz uczynił dla miasta lokację.

• 12 lutego 1799 r. w farze nowogrodzkiej ksiądz Antoni Postlett ochrzcił Adama Bernarda syna Mikołaja i Barbary z Majewskich Mickiewiczów, urodzonego 24 grudnia 1798 r. w pobliskim Zaosiu. W bocznej kaplicy kościoła znajduje się do dzisiaj uwieczniony przez Mickiewicza w inwokacji "Pana Tadeusza"” cudowny obraz Matki Bożej Nowogródzkiej.

• 13 maja 1922 r. Nowogródek gościł sędziwego syna Adama Mickiewicza - Władysława, a 30 października 1922 r. byłego Naczelnika Państwa marszałka Józefa Piłsudskiego. Miasto gościło jeszcze Prezydentów Rzeczypospolitej: Stanisława Wojciechowskiego oraz Ignacego Mościckiego.

• 11 września 1938 r., po wyremontowaniu rodzinnego domu Mickiewiczów otwarto Muzeum Bibliograficzne Adama Mickiewicza, który tu mieszkał w latach 1807-1815. Wszystko uległo zniszczeniu 22 czerwca 1941 r., podczas niemieckiego bombardowania. Muzeum Adama Mickiewicza zostało odbudowane kilka lat temu.

• W Nowogródku znajduje sie pomnik i Kopiec Adama Mickiewicza. Kopiec znajduje się po drugiej stronie góry zamkowej. Kurhan na cześć wielkiego poety został usypany z inicjatywy komitetu Mickiewiczowskiego. Ziemia była zwożona przez wielbicieli twórczości Mickiewicz z krajów, w których mieszkał i tworzył ten wielki nasz poeta;

• 31 lipca 1943 r. wieczorem gestapo aresztowało jedenaście sióstr nazaretanek. Następnego dnia - w niedzielę 1 sierpnia 1943 r., Niemcy rozstrzelali wszystkie zakonnice w lesie 5 km od Nowogródka. Ich szczątki zostały 19 marca 1945 r. ekshumowane i przeniesione do wspólnej mogiły przy nowogródzkiej farze 5 marca 2000 r. zostały beatyfikowane przez Ojca Świętego Jana Pawła II.

JEZIORO ŚWITEŹ
Jest to tajemnicze jezioro, znane z młodzieńczej poezji Adama Mickiewicza. Powierzchnia 1,5 km², maksymalna głębokość wynosi - 15 m.Okoliczni mieszkańcy wierzą też, że głębiny jeziora zamieszkują śliczne nimfy, zwane świteziankami. Taka tajemnicza postać pojawia się i balladzie Adama Mickiewicza "Świtezianka". To ona wystawiła na próbę wierność kochanka, strzelca z pobliskiego boru. Jak głosi ludowa legenda i poemat Adama Mickiewicza, w te śliczne białe kwiatki, zwane także czasami stroiczkami, zostały zaklęte "małżonki i córki Świtezi, które Bóg przemienił w zioła".

ŚWITEŹ - BALLADA  Do Michała Wereszczaki   (utwór dedykowany bratu ukochanej Mickiewicza - Maryli) Ktokolwiek będziesz w nowogródzkiej stronie,  Do Płużyn ciemnego boru Wjechawszy, pomnij zatrzymać twe konie,  Byś się przypatrzył jezioru. Świteź tam jasne rozprzestrzenia łona, W wielkiego kształcie obwodu, Gęstą po bokach puszczą oczerniona, A gładka jak szyba lodu…. Adam Mickiewicz

MIR
Wioska Mir została założona w XIV w. Jej historia łączy się ściśle z zamkiem wybudowanym w późnym średniowieczu lub wczesnym renesansie. Zamek wzniesiono z cegły i kamienia w formie czworoboku, z każdym bokiem długości 75 m, z grubymi murami (3 m), czterema kwadratowymi basztami narożnymi. Całość była dodatkowo chroniona wałami, stawami i fosami nawadnianymi przez rzeczkę Mirankę. Zamek był przez wieki celem licznych ataków. Dwukrotnie był zdobyty przez Szwedów, raz przez Rosjan. Ostatnim momentem jego świetności był okres gdy mieszkał tu Karol Stanisław Radziwiłł („Panie Kochanku”), który urządzał na zamku słynne festyny, a w 1785 r. gościł okazale króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Mir zyskała również sławę dzięki założonej tu instytucji Mir Jesziwa, która działała od 1815 r. do 1939 r., stanowiąc renomowane międzynarodowe centrum kultury żydowskiej. Przed wojną Mir słynął jednak nie tylko z "rabinicznej uczelni", ale z końskich jarmarków i Cyganów, którzy na nich handlowali. Jarmarki odbywały się dwa razy do roku. Pierwszy na św. Mikołaja 9 maja, drugi także na św. Mikołaja 6 grudnia. Od 1991 r. kiedy Białoruś odzyskała niepodległość, trwa restauracja zamku, w którym umieszczono muzeum. Obecnie zamek w Mirze jest jednym z największych i najlepiej zachowanych na dzisiejszej Białorusi zespołów zamkowo-pałacowych, w 2000 r. wpisany został na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO. Cały kompleks fortyfikacji w Mirze intryguje pięknem zróżnicowanej wiekowo architektury, stanowiącej połączenie stylu gotyckiego, renesansowego i barokowego. Twierdza zachwyca nawet najbardziej wymagających zwiedzających tak jak przed wieloma laty zachwyciła Adama Mickiewicza opisującego w "Panu Tadeuszu", a wzorowany na tejże budowli - malowniczy zamek rodziny Horeszków.

NIEŚWIEŻ - dawna rezydencja rodu i ośrodek dóbr Radziwiłłów
Pierwsze wzmianki o Nieświeżu pochodzą z końca XII w. Rodzina Radziwiłłów nabyła Nieśwież w 1533 r. Pierwotnie właścicielami byli Mikołaj Radziwiłł i jego brat Jan. W 1551 r. tutaj zostały sprowadzone radziwiłłowskie archiwa, a w 1586 r. cały majątek został zamieniony w ordynację. W 1582 r. Marszałek Wielki Litewski Mikołaj Krzysztof Radziwiłł (Sierotka) na ruinach dawnych fortyfikacji rozpoczął budowę monumentalnego renesansowo-barokowego zamku na planie kwadratu. Wybudowany zamek początkowo składał się z trzech oddzielnych budynków okalających dziedziniec, otoczony wałem ziemnym z bastionami i głęboką fosą. Po późniejszych przebudowach budynki zostały połączone w jeden, w którego architekturze dopatrzyć się można elementów renesansu i baroku. Fasadę ozdobiono płaskorzeźbami oraz wysokim frontonem z herbem Radziwiłłów. Zamek wielokrotnie ulegał zniszczeniom. Od 1793 r. miasto dostało się pod zabór rosyjski, a w latach 1919-1939 należało do Polski, wchodziło w skład województwa nowogródzkiego. Po II wojnie światowej Nieśwież został wcielony do Białorusi a władze białoruskie przekształciły wspaniałą rezydencję Radziwiłłów w sanatorium. Zamek był sukcesywnie ograbiany i niszczony (podobnie poczyniono z wielowiekowym parkiem). Z dawnych wspaniałości sztuki europejskiej i bogatego wystroju wewnętrznego zostało zaledwie kilka pieców i kominków oraz gdzieniegdzie "strzępy" przedwojennego parkietu.

Ciekawostki kulturowe związane z zamkiem w Nieświeżu i miastem:

• Po przyjęciu przez kolejne pokolenia Radziwiłłów kalwinizmu, Nieśwież stał się głównym centrum kalwinizmu na Litwie. W XVIII w. utworzono tutaj Kolegium Jezuickie.

• W XVI w. powstała tu drukarnia kalwińska, w której w latach 1570-1572 wydano między innymi tzw. Biblię Nieświeską.

• Pojezuicki kościół p.w. Bożego Ciała, zwany farnym, zbudowany został w latach 1587 - 1603 staraniem księcia Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła "Sierotki", według projektu włoskiego architekta G. M. Bernardoniego. Wzorowany na rzymskim kościele Il Gesù, był pierwszą barokową budowlą na terytorium Rzeczypospolitej (pierwszą na świecie bazyliką z kopułą i barokową fasadą, rozpoczynającą epokę baroku zarówno w Polsce jak i Europie Wschodniej). Kościół ten jest bardzo ważną budowlą połączoną z zamkiem.

• We wnętrzu kościoła można zobaczyć odnowione późnobarokowe freski wykonane około 1760 r. oraz wyrzeźbiony w 1583 r. przez weneckich artystów ołtarz przedstawiający Jezusa ukrzyżowanego.

• W kościele p.w. Bożego Ciała kaznodzieją i spowiednikiem (1623-1624) był późniejszy męczennik i święty jezuita Andrzej Bobola.

• Krypta grobowa kościoła jest miejscem spoczynku blisko 100 przedstawicieli rodu Radziwiłłów. Pierwszy został tu pochowany fundator, Mikołaj Krzysztof Radziwiłł. Ostatni pochówek miał miejsce w roku 1936. Wszyscy Radziwiłłowie spoczywają w takich samych trumnach z brzozowych desek, opieczętowanych plombami z radziwiłłowskim herbem. Po ponad 60 latach przerwy, 8 czerwca 2000 r. w kościele farnym pochowano prochy księcia Antoniego Mikołaja Radziwiłła, zmarłego w 1999 r. w Londynie. Jest to jedyna tego rodzaju nekropolia historycznego rodu w Europie wschodniej, porównywana z wiedeńską Habsburgów i królów hiszpańskich w Escorialu.

• W okresie międzywojennym miasto Nieśwież było siedzibą 27-go Pułku Ułanów im. Stefana Batorego.

• W latach międzywojennych XX w. zamek nieświeski zasłynął ze spotkania Marszałka Józefa Piłsudskiego z ziemiaństwem i zawarciu z nim głośnego porozumienia.

• Zamek w Nieświeżu został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa kulturowego UNESCO w 2005 r., a kościół p.w. Bożego Ciała jest obecnie jedną z najcenniejszych budowli sakralnych na terenie Białorusi.

KLECK
Kleck był miastem królewskim. Ok. 1520 r. król Zygmunt I nadał dobra kleckie swojej żonie Bonie Sforza (dożywotnio), ona też sprowadziła do Klecka Żydów nadając im przywilej arendowania karczm i pobierania myta na okres 3 lat. W połowie XVI w. król Zygmunt August nadał dobra kleckie Mikołajowi "Czarnemu" Radziwiłłowi. Do 1874 r. miasto stanowiło siedzibę ordynacji Kleckiej Radziwiłłów. W 1921 r. w Klecku mieszkało 4190 Żydów (74% ludności). Istniała tu m.in. jesziwa. Większość stanowili rzemieślnicy i kupcy. Najbogatsi zajmowali się handlem końmi i bydłem lub dzierżawili sady. W połowie XVI w. gminę żydowską uważano za jedną z najważniejszych na Litwie. Obecnie do najważniejszych zabytków w mieście zalicza się barokowy kościół dominikanów p.w. Zwiastowania Najświętszej Marii Panny (obecnie cerkiew prawosławna Zmartwychwstania Chrystusa), fundacji księcia Stanisława Radziwiłła zbudowany w 1683 r. Zamieniony na cerkiew w II połowie XIX. w. Po II wojnie światowej nieczynny, był w nim warsztat mechaniczny.

Obowiązujący herb

Tradycyjny herb

BARANOWICZE
Prawa miejskie Baranowicze uzyskały w 1919 r., przedtem były wioską. Ożywienie jej nastąpiło z chwilą kiedy w 1870 r. przez miejscowość przeprowadzono linie kolejowe Brześć nad Bugiem – Moskwa i Równe – Wilno. Do początku XX stulecia Baranowicze stały się dużym węzłem kolejowym. W czerwcu 1916 r. pod Baranowiczami stoczona została jedna z najkrwawszych bitew I wojny światowej, w której zginęło prawie 100 000 żołnierzy. Po porażce wojsk rosyjskich miasto zostało zajęte przez wojska niemieckie i austriacko-węgierskie. W okresie międzywojennym Baranowicze były ważnym ośrodkiem gospodarczym II Rzeczypospolitej, największym miastem województwa nowogródzkiego, siedzibą Garnizonu Baranowicze i oddziału Korpusu Ochrony Pogranicza. W okresie międzywojennym w Baranowiczach istniał też, drugi po warszawskim, Grób Nieznanego Żołnierza. W 1926 r. w nowo budowanej cerkwi prawosławnej w Baranowiczach zostały zamocowane niektóre płótna mozaikowe, z rozebranego Soboru Aleksandra Newskiego, który znajdował sie w centralnej części obecnego pl. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Warszawie. W opinii specjalistów, baranowickie mozaiki należą do najlepszych realizacji stworzonych na świecie w dziedzinie sztuki mozaikowej w XIX w. i początku XX w. W Baranowiczach stacjonowała Nowogródzka Brygada Kawalerii, którą od 1937 r. dowodził gen. Władysław Anders.

SŁONIM
Słonim położony jest przy ujściu rzeki Issy do Szczary. W 1591 r. król Zygmunt III Waza odnowił prawa magdeburskie Słonimia. Miasto otrzymało herb lwa złotego z krzyżem podwójnym. Największy rozkwit miasta nastąpił w XVIII w. za czasów panowania Hetmana Wielkiego Litewskiego Michała Kazimierza Ogińskiego, który był starostą w Słonimie. Najważniejszymi zabytkami miasta są: barokowy kościół św. Andrzeja, klasztory bernardynów i bernardynek ufundowane w XVII w. oraz barokowa synagoga z 1642 r. Przedwojenny Słonim to miasto świątyń. Budynki sakralne odzwierciedlały skład etniczno-religijny miasteczka. Najwięcej było żydowskich domów modlitwy. Jedyna synagoga, która ocalała stanowi najstarszy zabytek sakralny w mieście. W czasie wojny była świadkiem masakry dokonanej przez żołnierzy niemieckich. Spalono tu żywcem 1600 Żydów. Obecnie jest w renowacji.

ŻYROWICE - "Litewska Częstochowa" - w XVII i XVIII w. najważniejsze miejsce kultu religijnego w Wielkim Księstwie Litewskim
Żyrowice jest to niewielka miejscowość położona nad rzeką Szczarą, 10 km na południowy wschód od Słonima. Jest to jedno z najstarszych miejsc maryjnych na Białorusi. Tradycja podaje, że wcześniej była tu jedynie głucha puszcza. Około 1470 r. mali pastuszkowie znaleźli na dziko kwitnącej gruszy wizerunek Bogurodzicy z Dzieciątkiem wyrzeźbiony w kamieniu, emanujący przepięknym światłem i przedziwnym aromatem. Niewielki (zaledwie 4x6 cm) cudowny wizerunek Matki Boskiej Żyrowickiej ma postać owalnej płaskorzeźby wykonanej w jaspisie. W miejscu jej odkrycia właściciel Żyrowic, podskarbi litewski Aleksander Sołtan, kazał zbudować cerkiew z drewna, która spłonęła w 1520 r. Płaskorzeźba jednak ocalała i umieszczono ją w nowej świątyni obok której wybudowano klasztor, który po unii brzeskiej został objęty w 1613 r. przez zakon bazylianów. Słynący łaskami wizerunek, czczony na równi przez prawosławnych, rzymskich katolików i unitów, stał sie celem licznych pielgrzymek. Pomiędzy rokiem 1810-1839 była tu siedziba biskupstwa unickiego. Sobór został przebudowany w stylu klasycystycznym w 1828 r. W 1839 r. po zniesieniu przez carat unii klasztor w Żyrowicach wrócił do kościoła prawosławnego. Od 1989 r. ponownie funkcjonuje przy soborze Wyższe Mińskie Seminarium Duchowne - główna prawosławna uczelnia na Białorusi.

Polskie dziedzictwo kulturowe w Żyrowicach :

• pierwszym królem Polski, który tu przybył był Władysław IV. Później pielgrzymowali do Żyrowic Jan Kazimierz, Jan III Sobieski z królewiczem Jakubem, którzy ofiarowali tu jako wotum dziękczynne szablę z bitwy pod Wiedniem (1683) oraz August II, August III i Stanisław August Poniatowski;

• jednym z jego przeorów był późniejszy arcybiskup Połocka i święty Józefat Kuncewicz (1580-1623);

• kopie Żyrowickiej Ikony Matki Bożej znajdują się w Polsce w kościele św. Teresy od Dzieciątka Jezus w Białowieży.

Fotografie: Leszek J. Zdrojewski, Tadeusz Jędrysiak

Bibliografia:
Chrzanowski T., Kresy czyli obszary tęsknot, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2001.
Dzimitry K., Krok po kroku poznajemy Białoruś, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2011.
Kłopotowski A., Białoruś. Historia za miedzą, Wydawnictwo Bezdroża, Kraków 2012.
Nigiel R., Białoruś. Przewodnik, Wydawnictwo National Geographic, Warszawa 2009.
 

Nasi Partnerzy