Itinerarium

Tadeusz Jędrysiak

W poszukiwaniu polskiego dziedzictwa kulturowego, sentymentalna podróż od Grodna do Brześcia.
Białoruś (cz. 2)

Dziedzictwo kulturowe to przestrzeń miejska i wiejska, obiekty archeologiczne, zabytki architektury i budownictwa, dzieła sztuki w swoim środowisku naturalnym, w muzeum, źródła rękopiśmienne, dawne książki. Zabytki i miejsca składające się na dziedzictwo kulturowe są dla wielu osób źródłem emocjonalnych i estetycznych przeżyć. Każdy wyjazd na dawne Kresy Rzeczypospolitej, czy to na Litwę, Białoruś czy Ukrainę wzbudza w każdym Polaku bardzo duże uczucie sentymentalne ze względu na spotykanie się z polskim dziedzictwem kulturowym obecnym na tych terenach.
Tym razem w drugiej części spotkania z Białorusią proponuję przejazd od Grodna do Brześcia.Na terenach obecnej Białorusi wpływy polskie zaznaczyły się już w średniowieczu. Współczesna Białoruś ukształtowała się na dawnych ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz Rzeczypospolitej. Po rozbiorach Rzeczypospolitej w 1795 r. cały obszar współczesnej Białorusi należał do Imperium Rosyjskiego. Z odzyskaniem niepodległości w 1918 r. do Polski powróciły (do 17 września 1939 r.) zachodnie tereny współczesnej Białorusi. Jednym z największym skarbów polskiego dziedzictwa kulturowego na terenie obecnej Białorusi są nieliczne przetrwałe zamki, pałace i dwory. Trzeba wiedzieć, że całą Białoruś osiadły niegdyś magnackie i szlacheckie rezydencje, z których jedne były okazałymi pałacami, a inne skromnymi, jakże często drewnianymi dworkami. Właśnie te wszystkie budowle, czasami pozostałe jako ruiny, są inspiracją do zadumy nad naszą przeszłością, ojczystą historią i dziejami. Budowle obronne były częścią krajobrazu, miejscem siedzib administracji Rzeczypospolitej, zbrojnego rycerstwa, magnatów, rezydencji królewskich, schronieniem w razie niebezpieczeństwa miejscowej ludności, a niekiedy tłem ważnych wydarzeń historycznych. W przepięknych pałacach, bogatych rodowych majątkach i dworach, wybudowanych przez znanych architektów, panował duch oświecenia, spotykali się ludzie wykształceni o postępowych poglądach. Przejazd na trasie Grodno - Kosów Poleski - Bereza Kartuska - Kobryń - Wołczyn - Brześć pozwoli nam także zapoznać się z wieloma sławnymi ludźmi związanymi z naszą historią.

GRODNO
Miasto jest położone nad Niemnem w pobliżu granicy z Polską.
Grodno zamieszkuje obecnie ponad 300 tys. mieszkańców - ok. 25% to Polacy (przed wojną miasto zamieszkiwało 60 tys., wśród których przeważali Polacy - 60% i Żydzi - 37%). Miasto posiada bardzo dużo zabytków związanych z historią Polski. Grodno było ulubionym miejscem pobytu wielkich książąt litewskich, a później - aż do upadku Rzeczypospolitej - królów polskich. Na Górze Zamkowej na brzegu Niemna wznosi się zespół budowli obronnych: Stary Zamek, Nowy Zamek. Po Unii Brzeskiej (1596) założono klasztory dominikanów, franciszkanów, jezuitów, bernardynów, karmelitów i brygidek. W mieście znajduje sie wiele zabytkowych kościołów, a na Starówce zabytkowe domy. Przez cały okres zaborów Grodno pozostawało ważnym ośrodkiem ruchu narodowo-wyzwoleńczego. Mieszkańcy Ziemi Grodzieńskiej licznie uczestniczyli w powstaniach: listopadowym i styczniowym. Miasto jest znane także z bohaterskiej obrony przed sowieckimi agresorami w 1920 r. i 1939 r. Znajduje się tu cmentarz poległych polskich żołnierzy.

Polskie dziedzictwo kulturowe związane z Grodnem:

• W 1445 r. Wielki Książę Litewski Kazimierz IV Jagiellończyk przyjął na zamku poselstwo koronne oferujące mu koronę Królestwa Polskiego, po bohaterskiej śmierci jego brata Władysława w walce z Turkami pod Warną.

• W 1492 r. w zamku zmarł król Kazimierz IV Jagiellończyk.

• Na zamku w Grodnie mieszkał i zmarł w 1484 r. syn króla Kazimierza Jagiellończyka IV - święty Kazimierz, był drugim z kolei spośród sześciu synów Kazimierza Jagiellończyka. Zmarł mając 26 lat. Jego wychowawcą był ks. Jan Długosz. Św. Kazimierz jest patronem Rzeczpospolitej Obojga Narodów Polski i Litwy.

• W 1567 r. w Grodnie odbył się sejm, który przygotował grunt dla zawarcia w 1569 r. Unii Polski z Litwą, jednego z najważniejszych wydarzeń w całej polskiej historii.

• Na zamku bardzo często przebywał król Stefan Batory, który w trakcie wojen z Moskwą w latach 1576-1582 uczynił z zamku swoją główną rezydencję;

• Król Stefan Batory zmarł na zamku w Grodnie 12 grudnia w 1586 r., a 29 kwietnia 1588 r. kondukt żałobny ze zwłokami wielkiego króla wyruszył do Krakowa.

• Po zniszczeniach zamku w 1655 r. i jego odbudowie od 1678 r. odbywał sie na zamku w Grodnie co trzeci sejm zwyczajny Rzeczypospolitej, z wyjątkiem sejmów konwokacyjnych, elekcyjnych i koronnych. Grodno w ten sposób zyskało nieoficjalnie status trzeciej stolicy. Na sejmie z 1688 r. obradującym na zamku grodzieńskim, był obecny Jan III Sobieski z królową Marią Kazimierą i cały prawie korpus dyplomatyczny przy dworze polskim.

• W 1793 r. na Nowym Zamku w Grodnie podczas ostatniego sejmu I Rzeczypospolitej podpisano drugi traktat rozbiorowy z Rosją i Prusami.

• W tymże Nowym Zamku obradował ostatni Polski Sejm, a król Stanisław August Poniatowski podpisał III rozbiór Polski i 25.11.1795 r. abdykował.

• Na cmentarzu katolickim znajduje się grób Elizy Orzeszkowej. Dom, w którym mieszkała i zmarła pisarka mieści się przy ulicy nazwanej jej imieniem pod numerem 17. Jeszcze za życia, podczas obchodów jubileuszu 40-lecia pracy twórczej Eliza Orzeszkowa otrzymała od burmistrza Grodna dyplom honorowej obywatelki miasta.

KOSÓW POLESKI - miejsce urodzenia Tadeusza Kościuszki
Obecnie Kosów Poleski jest małym miasteczkiem liczącym ok. 2 tys. mieszkańców położonym w obwodzie brzeskim. Dobra koseckie na przestrzeni wieków przechodziły przez ręce wielu możnych polskich rodów (m.in. Sanguszków, Sapiehów, Flemingów, Pusłowskich). Miejscowość jest znana, ponieważ tu 4 lutego 1746 r. urodził się Tadeusz Kościuszko w odległej o pół kilometra od Kosowa Poleskiego Mereczowszczyźnie. W odległości kilkuset metrów na zachód od dworku i majątku Kościuszków zbudowany został na wzgórzu neogotycki pałac Pusłowskich.

Tadeusz Kościuszko jest bohaterem wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych, generał armii USA. Jest nazywany "ojcem fortyfikacji amerykańskiej". W Polsce za zasługi w wojnie z Rosją (zwycięstwa pod Zieleńcami i Dubienką 1792 r.) w obronie Konstytucji 3 maja 1791 r. odznaczony, jako drugi Polak, orderem Virtuti Militari. Majątek Kościuszków w Mereczowszczyźnie został doszczętnie spalony (1943) przez sowieckich partyzantów (zgliszcza wypalały się przez 10 dni). Rekonstrukcja dworku z XVIII w., w którym urodził się Tadeusz Kościuszko, została wykonana w 2004 r. na podstawie dziewiętnastowiecznych rysunków. Rodzinny dworek przypomina swoim wyglądem bardziej zamożną chłopską chatę niż szlachecki dwór. Parterowy dworek, z gankiem jest kryty łamanym dachem z dwuspadową strzechą. Obecnie w dworku mieści sie muzeum Tadeusza Kościuszki.
W połowie XIX w. znany przemysłowiec hrabia Wandalin Pusłowski wybudował pałac - rezydencję podmiejską w uroczysku Mereczewszczyna 1,5 kilometra od Kosowa. Była to ogromna budowla w stylu neogotyckim o imponującej fasadzie 120 m, usytuowana na wzgórzu o spłaszczonym wierzchołku. Pałac swoim wyglądem przypominał średniowieczną twierdzę. Wzdłuż całego obiektu znajdowała sie zębata balustrada (krenelaż), na narożnikach - wieże, strzelnice w ścianach, otwory okienne i drzwiowe w kształcie wąskich strzelistych łuków. Dwanaście wież pałacowych symbolizowało miesiące roku. Pałac został wybudowany w taki sposób, że każdego roku słońce dwa i pół dnia oświetlało jeden pokój, a system wewnętrznych przejść i okien dawał promieniom możliwość trafić do każdego zakątka rezydencji. Według świadectw współczesnych w pałacu były 132 sale i żadna nie była podobna do poprzedniej. Każde pomieszczenie miało własną nazwę i przeznaczenie. W jednym z nich o czarnych marmurowych ścianach podłoga była szklana, a pod nogami gości pływały kolorowe rybki. Ściany pokoi zdobiły gobeliny i drogie dywany. Jak większość zabytków historycznych na tych terenach pałac Pusłowskich jest także pełen smutnych wydarzeń, zmieniali się właściciele, wywożono cenne przedmioty, niszczyły go pożary i wojny. W okresie międzywojennym pałac był siedzibą starostwa kosowskiego. W 1942 r. został spalony przez partyzantów radzieckich i doszczętnie zdewastowany, a rozległy otaczający go park wycięty (teraz rośnie bór sosnowy). Pałac jest dobrze zachowaną trwałą ruiną robiącą ciągle duże wrażenie, obecnie rozpoczęto prace restauracyjne.

BEREZA KARTUSKA- klasztor Kartuzów i "miejsce odosobnienia" - polskiego obozu dla więźniów politycznych - wrogów ustroju, działającego w latach 1934-1939
Bereza Kartuska jest miasteczkiem położonym 95 km na północny wschód od Brześcia liczącym obecnie ponad 20 tysięcy mieszkańców. W 1650 r. w Warszawie podkanclerz litewski Kazimierz Lew Sapieha podpisał akt fundacji klasztoru, nadając zakonowi Kartuzom miasteczko z okolicą. Powstanie klasztoru miało podstawowe znaczenie dla dalszego rozwoju miasteczka. Miasteczko, niszczone kilkakrotnie przez wojska rosyjskie i szwedzkie (Szwedzi porwali dla okupu nawet kartuskich eremitów), trzykrotnie palone (1711) już nie podniosło się z upadku. Bereza była czarną legendą sanacyjnej Polski międzywojennej, znajdowało się tu słynne więzienie o podwyższonym rygorze.

Kartuzi są zakonem męskim i żeńskim założonym w XI w., zakon ten kultywował kontemplacje i eremityzm - życie w odosobnieniu. W klasztorze obowiązują niezmienione od wieków zasady zachowywania: milczenia, modlitwy, postu, pracy i przebywania w samotności przez większą część dnia. W średniowieczu mnisi zajmowali się głównie przepisywaniem ksiąg i studiowaniem pism ojców kościoła. Kartuskie klasztory słynęły ze wspaniałych bibliotek. Kartuzi poprzez surowe reguły życia, budzili nieustanny podziw i szacunek wśród majętnych osób, dzięki czemu w krótkim czasie skupili w swoich rękach ogromny majątek. Klasztor w Berezie został zbudowany w stylu barokowym w latach 1648-1689. Zespół budowli klasztornych należał do największych na terenie Rzeczypospolitej. Zespół zabudowań kartuzji wraz z ogrodami zajmował blisko 50 hektarów. Głównym elementem założenia był ogromny kościół pod wezwaniem św. Krzyża. Świątynia wraz z eremami otoczona została wałami tak, że całość miała kształt sześciokątnej twierdzy. Podczas wojny północnej (1700-21) gościli tu między innymi król August II i car Piotr I, a w 1706 r. klasztor został wzięty szturmem przez szwedzkie wojska Karola XII, ucierpiał też podczas polsko-rosyjskich walk w 1772 r., a w 1831 r. został zamknięty przez władze carskie. W 1866 r. budynki klasztorne częściowo rozebrano, wykorzystując cegłę do budowy koszar, kościół został rozebrany w 1868 r. Klasztorny kościół służył jako mauzoleum fundatorom i dobroczyńcom kartuzji - Sapiehom z linii czeremskiej i różańskiej. Mauzoleum uległo zniszczeniu przy okazji rozbiórki kościoła. Choć do naszych czasów zachowało się niewiele, nawet te pozostałości robią na zwiedzających ogromne wrażenie.

Często w literaturze określa sie więzienie w Berezie Kartuskiej jako "jedyny polski obóz koncentracyjny". Powstało ono na mocy rozporządzenia prezydenta Ignacego Mościckiego z 17 czerwca 1934 r. i było oficjalnie "miejscem odosobnienia". Zostało ono ulokowane w trudno dostępnym i odległym od cywilizacji zakątku kraju - na Polesiu, w dawnych koszarach wojskowych na południowo-zachodnim skraju miejscowości. Obóz funkcjonował od 12 lipca 1934 r. aż do wkroczenia we wrześniu 1939 r. na jego teren Armii Czerwonej. Do wybuchu wojny przewinęło się przez niego około 3000 osób. Według pomysłodawców był przeznaczony do przetrzymywania "burzycieli porządku publicznego i bezpieczeństwa" .Trafiało się tam bez wyroku sądowego. Taka procedura wzbudzała wtedy, jak i obecnie wiele kontrowersji, przywodząc na myśl funkcjonujące w Trzeciej Rzeszy obozy koncentracyjne (nie mylić z obozami śmierci). Nowych więźniów osadzano w pustym baraku z zimną, betonową podłogą, którą zlewano codziennie wodą. Dzień spędzało się albo w pracy (np. przy wyrabianiu kostek brukowych, kopaniu rowów, produkcji kompostu), albo na wyczerpujących (czasem dziewięciogodzinnych) ćwiczeniach na placu apelowym, albo wreszcie stojąc na baczność twarzą do ściany. Faktycznie, w Berezie Kartuskiej komuniści dominowali wśród osadzonych. Na przestrzeni sześciu lat funkcjonowania obozu, stanowili oni 55% wszystkich więźniów (a w 1936 r. aż 100% wszystkich zatrzymanych).

KOBRYŃ
Kobryń, położony u ujścia rzeczki Kobrynki do Muchawca - dopływu Bugu znajduje sie w obwodzie brzeskim. Obecnie jest to typowe miasto przemysłowe, które zamieszkuje 50 tysięcy mieszkańców. Miasto położone jest przy drodze szybkiego ruchu z Brześcia do Mińska i Moskwy i nie ma zbyt wielu atrakcji do zaoferowania turystom. Ze względu jednak na ciekawą przeszłość i liczące setki lat związki z Polską oraz kilka zachowanych zabytków, obiektów i miejsc dotyczących również naszej historii i wybitnych rodaków, zasługuje na poznanie. Kobryń od XIV w. należał do Wielkiego Księstwa Litewskiego, w XVI w. był własnością królowej Bony i Anny Jagiellonki, następnie został włączony do posiadłości królewskich. Od 1795 r. w zaborze rosyjskim stanowił własność feldmarszałka A. W. Suworowa. W latach międzywojennych XX w. Kobryń znajdował się w granicach Polski. zamieszkiwało go 10 tysięcy mieszkańców w większej części Żydów.

Polskie dziedzictwo kulturowe w Kobryniu:

• właścicielem kobryńskiego klucza majątków pod Kobryniem na Polesiu był młodszy o dwa lata od Adama Mickiewicza jego brat Aleksander (1801-1871), profesor prawa, który przeżył wieszcza o 15 lat. mieszkał. Mieszkał tam od 1859 r. do końca życia, zajmując się gospodarstwem i pracą naukową. Przygotowywał do druku Encyklopedię prawa oraz Kurs prawa rzymskiego. Pod koniec życia niemal całkowicie stracił wzrok.

• Budynek, w którym obecnie znajduje sie Muzeum Aleksandra Suworowa w okresie międzywojennym był nazwany Dworkiem Traugutta, gdyż w 1860 r. mieszkał w nim Romuald Traugutt (1826-1864) ze swoją drugą żoną Antoniną (1826-1906) z domu Kościuszko, wnuczką brata Tadeusza Kościuszki. Ślub Romualda Traugutta odbył się z Antoniną w 1860 r.

• W 1864 r., po straceniu Romualda Traugutta, wdowa po dyktatorze Powstania Styczniowego znalazła schronienie w Kobrzyńskim domu Mickiewiczów. W 8 lat później wyszła ponownie za mąż - za Franciszka Mickiewicza (syna Aleksandra Mickiewicza - brata Adama). Ostatnio na cmentarzu w Kobryniu został odnaleziony grób z niezwykłym zestawieniem nazwisk - grób Antoniny z Kościuszków Trauguttowej Mickiewiczowej zmarłej 6.10.1906. (źródło: http://www.cracovia-leopolis.pl, data dostępu: 13.08.2013 r.)..

• Muzeum Aleksandra Suworowa - Muzeum Wojenno-Historyczne założone w 1948 r. składa się z dwóch ekspozycji stałych umieszczonych w różnych budynkach. Pierwsza ekspozycja to Dom - Muzeum Aleksandra Suworowa z 1794 r., oraz druga Historia Ziemi Korbryńskiej. Przed głównym wejściem do budynku na miejscu, gdzie przed wojną od 1919 r. stało popiersie Tadeusza Kościuszki, znajduje się popiersie Aleksandra Suworowa. Suworow był wybitnym rosyjskim dowódcą, który zdławił Powstanie Kościuszkowskie (1794). Jest on nazywany "rzeźnikiem Pragi". Na jego rozkaz w 1794 r. wojska rosyjskie wymordowały w ciągu kilku godzin ok. 20 tysięcy bezbronnych mieszkańców prawobrzeżnej Warszawy. W muzeum w jednej z sal przedstawiono tę "operację" wojenną Suworowa.

• Na dawnym cmentarzy katolickim, którego fragmenty jeszcze się zachowały - warto obejrzeć grób rodziny Mickiewiczów, który jest zwieńczony rzeźbą Anioła Śmierci. Pochowany jest tu Aleksander Mickiewicz-brat Adama, jego żona-Teresa i syn-Franciszek. Na tym cmentarzu znajduje sie także grób rodziny Ptaszkiewiczów, gdzie pochowano dwuletniego Romana, zmarłego w 1863 r. syna Romualda Traugutta.

• Na obrzeżu miasta stoi, zbudowany w 1843 r. klasycystyczny polski parafialny kościół katolicki p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Kościół był zamknięty, został zwrócony wiernym w 1989 r. Obok niego jest mały cmentarz wojskowy z grobami żołnierzy polskich poległych w latach I wojny światowej, polsko - bolszewickiej w 1920 r. oraz w latach 1939- 1945.

WOŁCZYN
O miejskiej przeszłości obecnego Wołczyna świadczy jedynie układ przestrzenny z rynkiem, przy którym wznosi się drewniana cerkiew św. Mikołaja i dawny żydowski dom modlitwy. Obecnie Wołczyn jest wioską w obwodzie brzeskim, położony kilka kilometrów od granicy z Polską. Wołczyn był dawną siedzibą polskiej magnaterii. Tu Poniatowscy zbudowali pałac, teatr, oranżerię i wybudowali kościół p.w. Świętej Trójcy. Nieopodal świątyni znajdował się przepiękny pałac, wzorowany architektonicznie na Wersalu. Wołczyńska świątynia stanowiła początek zespołu pałacowego. Całość usytuowana była na terenie kilkunastohektarowego parku, którego fragmenty zachowały się do dziś. Specjalnie na potrzeby rekreacyjne parku hodowano renifery. Po zakończeniu II wojny światowej cały teren został doszczętnie zrujnowany. Dziś po dawnym zespole pałacowym zostały ruiny kościoła wybudowanego w XVIII w., w którym w latach 70. XX w. urządzono magazyn nawozów sztucznych.

Polskie dziedzictwo kulturowe związane z Wołczynem:

• Tu urodzili się: hetman polny Wincenty Korwin Gosiewski (ok. 1620) a także malarz Zygmunt Vogel (1764), który malował m.in. widoki Warszawy, nie używał farb olejnych, jego domeną były akwarele, tusz, ołówek i sepia.

• 17 stycznia 1732 r. ok. godziny 10.00 rano urodził się w Wołczynie ostatni polski monarcha Stanisław August Poniatowski i tego samego dnia został ochrzczony "z wody", a po miesiącu odbył się właściwy chrzest z wszelkimi obrzędami obowiązującymi w kościele katolickim.

• 19 listopada 1761 zawarli w Wołczynie związek małżeński: książę Adam Kazimierz Czartoryski i Izabela Czartoryska. Ślubu udzielał ks. biskup poznański Teodor Kazimierz Czartoryski.

• Ostatni król Polski zmarł 12 lutego 1798 r. w Pałacu Marmurowym w Petersburgu. W chwili śmierci miał 66 lat. Od czasu abdykacji, do której zmuszony został 25 listopada 1795 r., znajdował się pod nadzorem władz rosyjskich - początkowo w Grodnie, a następnie w stolicy rosyjskiego imperium, do którego przybył w marcu 1797 r. na zaproszenie następcy Katarzyny II - cara Pawła I. Został pochowany w kościele katolickim św. Katarzyny w Petersburgu. Po odzyskaniu niepodległości władze II Rzeczypospolitej, negatywnie oceniające Stanisława Augusta, nie były zainteresowane sprowadzeniem do kraju jego zwłok. Problem przewiezienia szczątków ostatniego króla do Polski pojawił się nieoczekiwanie na początku 1938 r., kiedy to władze sowieckie poinformowały stronę polską o tym, iż kościół św. Katarzyny przeznaczony został do rozbiórki. W 1938 r. w krypcie kaplicy kościoła p.w. św. Trójcy w Wołczynie zostały pochowane, przewiezione z kościoła św. Katarzyny w ówczesnym Leningradzie, zwłoki króla Polski Stanisława Augusta Poniatowskiego. W 1989 r. ekshumowano pozostałości szczątków króla. Resztki ciała oraz fragmenty szat i trumny zostały zbadane przez specjalną komisję pod przewodnictwem prof. Aleksandra Gieysztora i przewiezione na Zamek Królewski w Warszawie. W 1995 r. uroczyście pochowano je w krypcie archikatedry św. Jana Chrzciciela w Warszawie.

BRZEŚĆ
Miasto położone na prawym brzegu Bugu i Muchawca. Należy do najstarszych miast ruskich (1019 r.), jest to miejsce w którym przenikały się kultury i wpływy polskie z ruskimi. Od XI do XIII w. było we władaniu książąt ruskich, później wraz z Rusią zdobyte przez Litwę. Na mocy unii polsko-litewskiej znalazł się w granicach Rzeczpospolitej. Dawniej miasto było nazywane Brześć Litewski. Od 1921 r. było stolicą województwa poleskiego. Miasto było integralnie związane z polską historią, miało w nim miejsce szereg bardzo ważnych dla niej wydarzeń, które odcisnęły się nawet na historii Wschodniej Europy. Na terenie zamku i centralnej historycznej części miasta centrum miasta została zbudowana przez Rosjan twierdza. Budowę jej rozpoczęto w 1833 r. Stanowiła ona najbardziej charakterystyczny przykład ewolucji sztuki fortyfikacyjnej. W przededniu I wojny światowej uchodziła za największą w Europie, była budowana i rozbudowywana w sześciu kolejnych fazach aż do 1915 r. Tworzyły ją trzy linie obrony. Nowo powstająca zabudowa miasta, łącznie z obiektami przemysłowymi była ograniczona istnieniem twierdzy. We wrześniu 1939 r. twierdzy Brześć broniły stosunkowo niewielkie siły (ok. 4 tysięcy żołnierzy) pod dowództwem gen. bryg. Konstantego Plisowskiego. Rankiem 17 września do opuszczonych fortów weszły oddziały niemieckie, które 23 września przekazały miasto i twierdzę Armii Czerwonej. W czerwcu 1941 r. Niemcy musieli twierdzę ponownie zdobywać. Długotrwała jej obrona przez garnizon Armii Czerwonej przeszła do legendy "wojny ojczyźnianej" ZSRR, a brzeska cytadela otrzymała miano "Twierdzy - Bohatera ZSRR", otrzymała order Lenina i medal Złotej Gwiazdy.

Polskie dziedzictwo kulturowe związane z Brześciem:

• W 1349 r. po dziewięciu dniach oblężenia miasto zostało zdobyte przez Kazimierza Wielkiego, na mocy traktatu z 1351 r. Brześć wrócił do Litwy.

• W 1409 r. w mieście odbyło się spotkanie króla Władysława Jagiełły, księcia Witolda, wodza Tatarów - Saladyna i podkanclerza Mikołaja Trąby w celu zaplanowania wojny z zakonem Krzyżackim. W bitwie pod Grunwaldem w 1410 r. oddziały tatarskie stanowiły część wojsk litewskich dowodzonych przez księcia Witolda.

• W 1563 r. w Brześciu Mikołaj Radziwiłł Czarny wydał w języku polskim Biblię brzeską, którą zgodnie z deklaracjami wydawców, uważa się powszechnie za pierwszy polski przekład całej Biblii z języków oryginalnych: hebrajskiego i greckiego. Choć dzieło to dedykowano Zygmuntowi Augustowi, to jednak od nazwiska sponsora zaczęto nazywać ją z czasem "radziwiłłowską". Została tak entuzjastycznie przyjęta przez społeczność protestancką, że jeszcze w XVI w. doczekała się kilku wydań. Biblia ta szybko stała się białym krukiem, do czego szczególnie przyczynił się syn Mikołaja, zwany Radziwiłłem Sierotką, nawrócony przez jezuitów na katolicyzm, który w swej gorliwości wykupił wszystkie dostępne egzemplarze i spalił je publicznie na rynku w Wilnie.

• W 1596 r. zawarta został Unia Brzeska między katolikami a prawosławnymi, która przetrwała na tych terenach 300 lat.

• W jednej z fos twierdzy brzeskiej pochowano potajemnie słynnego księdza Stanisława Brzóskę (1831-1865), który był jednym z najdłużej działających dowódców w Powstaniu Styczniowym.

• 9 lutego 1918 r. przedstawiciele państw centralnych podpisali w Białym Pałacu w Brześciu pokój z Ukrainą, który przyznawał temu państwu Małopolskę Wschodnią i Ziemię Chełmską.

• 3 marca 1918 r. podpisano traktat pokojowy między państwami centralnymi a Rosją Sowiecką. Traktatem tym od Rosji zostały oderwane Inflanty, Litwa, Polska, a Białoruś mieli okupować Niemcy aż do zakończenia wojny. Traktat wersalski (29.06.1919) unieważnił wszystkie te traktaty podpisane w Brześciu.

• Po wojnie Brześć wraz z Polesiem wszedł w skład Rzeczpospolitej.

• W 1930 r. w twierdzy brzeskiej przetrzymywano wielu więźniów opozycyjnych (m.in. Wincenty Witos, Stanisław Dubois), którzy za swoja działalność w Centrolewie stanęli przed sądem w słynnym procesie brzeskim.

• Po raz pierwszy twierdzę brzeską wykorzystały wojska polskie w działaniach wojennych w dniach 14-17 września 1939 r.

Bibliografia
Chrzanowski T., Kresy czyli obszary tęsknot, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2001.
Dzimitry K., Krok po kroku poznajemy Białoruś, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2011.
Kłopotowski A., Białoruś. Historia za miedzą, Wydawnictwo Bezdroża, Kraków 2012.
Nigiel R., Białoruś. Przewodnik, Wydawnictwo National Geographic, Warszawa 2009.
Szafran C., Historyczne znaczenie twierdzy Brześć, http://www.gok-koroszczyna.pl, data dostępu:13.08.2013 r.
 

Nasi Partnerzy