Recenzje

Izabela Wyszowska

Zachowane dziedzictwo małopolskich zabytkowych klasztorów.
„Zabytkowe klasztory w Małopolsce. Przewodnik”

     Wydana w bieżącym roku publikacja Zabytkowe klasztory w Małopolsce. Przewodnik jest kolejną na rynku księgarskim pozycją tematyczną, wpisującą się w nurt turystyki religijnej-pielgrzymkowej. Prezentuje spuściznę zakonów, która znacząco wpłynęła na kształt polskiego (w tym małopolskiego) dziedzictwa kulturowego, zarówno w aspekcie materialnym, jak i duchowym. Z polskimi dziejami bowiem od tysiąca lat ściśle związana jest historia zakonów i klasztorów, które na trwałe wpisały się w rodzimy krajobraz kulturowy oddziałując na religijność, kulturę i mentalność narodową. Pierwsi mnisi benedyktyńscy pojawili się na ziemiach polskich już w X wieku towarzysząc znaczącym wydarzeniom – przyjęciu chrztu przez Mieszka I w 966 roku czy też misji św. Wojciecha. Z okresu panowania Kazimierza Odnowiciela oraz Bolesława Śmiałego zachowały się znaczące fundacje benedyktyńskich opactw, a wśród nich istniejące do dziś opactwo tynieckie. Wieki XII i XIII wiążą się z przybyciem z Francji i rozwojem w Polsce zakonu cystersów, w tym aż 24 wybudowanych przez nich klasztorów (dziś wchodzących w skład Europejskiego Szlaku Cysterskiego). Następnie działalność rozwinęły zakony: bożogrobców (klasztor w Miechowie) i norbertanów (klasztor w Hebdowie). W tym okresie powstało także 40 klasztorów żeńskich, z których do dziś działają – norbertanki w Krakowie i Imbramowicach, benedyktynki w Staniątkach oraz klaryski w Krakowie i Starym Sączu. Na początku XIII wieku przybyły do Polski również zakony mendykanckie (żebrzące) dominikanie i franciszkanie, a w II połowie XV wieku do Krakowa zjechali franciszkanie obserwanci (zw. bernardynami), następnie paulini i karmelici. 
     Okres reformacji przyniósł poważny kryzys ruchu zakonnego, kontrreformacja natomiast przywróciła mu pełną dynamikę. Rok 1564 zapoczątkował w Polsce działalność zakonu jezuitów (w bieżącym roku przypada więc okrągła rocznica 450-lecia obecności zakonu na ziemiach polskich). Jezuici szybko dołączyli do dominikanów i bernardynów tworząc grupę trzech najliczniejszych zakonów ówczesnej Rzeczypospolitej. Zapisali się na kartach historii swą działalnością kaznodziejską, edukacyjną, teatralną, artystyczną, którą skutecznie oddziaływali na ówczesną społeczność katolicką kraju. W XVII wieku dotarły do Polski także zakony kontemplacyjne takie jak: kameduli i karmelici bosi. Pojawiły się ponadto pierwsze klasztory reformatów i kapucynów oraz bonifratrów i pijarów. W tym okresie zaczynają działać także zakony żeńskie takie jak: karmelitanki bose, sakramentki, szarytki, prezentki i wizytki. W wieku XVIII znaczącą rolę odegrali pijarzy jako zakon wprowadzający istotne zmiany w systemie edukacji, a także i jezuici, którzy podjęli wówczas reformę swoich kolegiów. Epoka oświecenia przyczyniła się do podważenia tradycyjnych form życia zakonnego. Upadek klasztorów przypieczętowały ostatecznie kasaty dokonywane sukcesywnie przez zaborców Polski. Do 1810 roku nastąpiła całkowita likwidacja klasztorów w zaborze pruskim i na Śląsku. Kasaty dokonał też rząd Królestwa Polskiego oraz władze carskie po kolejnych powstaniach narodowych. W lepszej sytuacji były klasztory w zaborze austriackim, spora ich część przetrwała aż do roku 1914. W okresie okupacji hitlerowskiej największą eksterminacją dotknięte były ziemie wcielone do Rzeszy, ucierpiało także duchowieństwo w Generalnym Gubernatorstwie. Mimo wielu zawirowań historycznych optymalnie najwięcej, na mapie dziedzictwa klasztorów polskich, zachowało się na południu kraju. Małopolska i Kraków są jedynymi obszarami na ziemiach polskich, na których dawne klasztory pozostały niemal bez przerwy we władaniu swoich pierwotnych gospodarzy ze szczęśliwie zachowanym do dziś dziedzictwem minionych epok. Ten wyjątkowy fakt zadecydował o zakresie tematycznym omawianego przewodnika. 
     Ogółem przedstawionych zostało w nim 17 klasztorów. Niektóre z nich są bardziej, inne mniej znane przeciętnemu turyście czy pielgrzymowi. Wszystkie usytuowane są promieniście wokół Krakowa, cześć z nich poza głównymi szlakami turystycznymi. Układ rozdziałów, z których każdy poświęcony jest jednemu klasztorowi, sugeruje według zamysłu Autora, kolejność zwiedzania. Autor proponuje rozpocząć wędrówkę od jednego z najstarszych klasztorów polskich – w Tyńcu, a następnie wizytę w Miechowie, Hebdowie, Staniątkach, Tarnowie, Tuchowie, Zakliczynie, Bieczu, Starym Sączu, Szczyrzycu, Wieliczce, Kalwarii Zebrzydowskiej, Zebrzydowicach, Kętach, Alwerni, Czernej oraz na koniec w Imbramowicach. 
     Tekst publikacji poprzedzony jest historycznym wstępem, schematyczną mapką Małopolski z zaznaczonymi wszystkimi omówionymi w książce klasztorami. Wszystkie rozdziały są opracowane według określonej, stałej struktury. Składa się na nią historia omawianego zakonu, w tym życiorys jego założyciela, następnie dzieje klasztoru, jego aktualna sytuacja i funkcjonowanie oraz szczegółowy opis historyczno-artystyczny kościoła i zabudowań klasztornych. Tekst właściwy uzupełniają zawarte w ramkach ciekawostki (m.in. dotyczące znakomitych artystów typu Kacper Bażanka czy Franciszek Lekszycki, innych postaci historycznych lub szczególnych wydarzeń związanych z danym klasztorem). Poza tym czytelnik, na pierwszej stronie każdego rozdziału znajdzie dane teleadresowe klasztorów (adres, telefon, niekiedy strony internetowe) oraz dodatkowo niewielką schematyczną mapkę prezentującą lokalizację każdego z nich z uwzględnieniem odległości od Krakowa (podanej w kilometrach). Na końcu każdego rozdziału zamieszczone zostały informacje turystyczne na temat atrakcji dodatkowych takich jak muzea, zabytki (godziny otwarcia, telefon kontaktowy itd.) czy wydarzeń kulturalnych w okolicy, godnych uwagi turysty czy pielgrzyma chcących poznać nie tylko sam klasztor. Ciekawe, że informację dotyczącą czasu zwiedzania autor podał tylko w przypadku Tyńca. Szkoda, że nie był w tym dalej konsekwentny. 
     Tekst wzbogacają zarówno fotografie eksponujące widok ogólny kościoła, klasztoru jak i dodatkowe prezentujące różnorodne elementy wyposażenia wnętrz i interesujące detale architektoniczne. Rozdziały mają różną objętość (przeciętnie od 10-20 stron; wyróżnia się rozdział dot. Kalwarii Zebrzydowskiej zajmując aż 28 stron, z pewnością ze względu na jej rangę i znaczenie w turystyce). 
     Przewodnik uzupełniony jest krótkim słowniczkiem terminów, w którym znaleźć można wyjaśnienia pojęć związanych z architekturą (fasada, kruchta, empora itd.) jak i życiem zakonnym (gwardian, opat, klauzura itd.). Dołączona jest także bibliografia zawierająca opracowania naukowe i popularnonaukowe, ogólne i monograficzne na temat poszczególnych klasztorów oraz źródła internetowe (w tym o treściach dotyczących m.in. zakonów, pielgrzymowania, kalwarii, itp.). Należy podkreślić fakt, że autor skorzystał także z Katalogów Zabytków Sztuki w Polsce (7 powiatów) co jest wskazaną, aczkolwiek rzadką praktyką autorów tego typu opracowań. 
     W moim przekonaniu publikacja nie jest dostosowana do praktyki turystycznej. Przydałaby się w pierwszej kolejności szczegółowa, a nie schematyczna mapa Małopolski. W publikacji aspirującej do miana przewodnika już sama propozycja kolejności zwiedzania omówionych klasztorów zaskakuje. Autor nie stworzył propozycji szlaku turystycznego, który byłby możliwy do zrealizowania. Właściwie lepiej gdyby zostawił czytelnikowi wolny wybór kierunku podróży. Nie jest bowiem możliwe odwiedzenie w podanej kolejności wszystkich obiektów w ciągu jednego dnia, gdyż nie pozwala na to ich lokalizacja. Potrzeba na to kilku dni z uwzględnieniem noclegów np. w domach pielgrzyma przy odwiedzanych klasztorach. A traktując Kraków jako bazę można też przez kilka dni realizować program tematyczny podróżując do maksymalnie 3-4 obiektów klasztornych dziennie, najlepiej tych zlokalizowanych możliwie blisko siebie. Trzeba bowiem wziąć pod uwagę czas dojazdu i zwiedzania (otwarcia klasztorów, kościołów, muzeów czy innych zabytków w okolicy) oraz możliwości percepcyjne turystów. Autor najwidoczniej bardziej skoncentrował się na dokładnym opisie miejsc, a nie realnych możliwościach ich zwiedzania (Kalwaria Zebrzydowska zasługuje na szczególną uwagę i zaplanowania minimum kilku godzin pobytu w niej turystów lub pielgrzymów).
     Publikację ze względu na zawarty w niej obszerny materiał historyczno-artystyczny można polecić, w celu pogłębienia wiedzy tematycznej, organizatorom i uczestnikom turystyki religijnej-pielgrzymkowej, przewodnikom i pilotom wycieczek, osobom zainteresowanym dziedzictwem kulturowym zakonów oraz sztuką sakralną, a także, jako inspirację do wyboru kierunku i celu podróży wszystkim tym, którzy poszukują na czas urlopu wyciszenia, spokoju oraz połączenia doznań duchowych i intelektualnych. Omówione w książce wybitne przykłady architektury i sztuki zakonnej Małopolski, dostarczą zwiedzającym niewątpliwie wielu wzniosłych, budujących wrażeń i refleksji.