Recenzje

Autor recenzji: Izabela Wyszowska

Cystersi w Polsce

     Turyści kulturowi podczas swych podróży zapewne nie omieszkają uwzględnić zabytków Szlaku Cysterskiego, jednego z najatrakcyjniejszych szlaków kulturowych w Europie i Polsce. Jego polski fragment wpisany na listę Szlaków Kulturowych Rady Europy, składa się z odrębnych regionalnych pięciu „pętli”. Szlak koordynowany jest przez Polską Kongregację Cystersów oraz samorządy gmin, na których terenie znajdują się zabytki zakonu. Merytorycznie szlak wspierają przedstawiciele nauki i kultury zasiadający w Radzie Koordynacyjnej. Szlak obejmuje dawne oraz obecne opactwa i kościoły cysterskie, a także pozostałe świadectwa działalności zakonu (zwanego szarymi lub białymi mnichami). Oferta szlaku ogniskuje się wokół prezentacji obiektów, duchowości cysterskiej, kulturotwórczej roli zakonu w poszczególnych regionach kraju na przestrzeni dziejów. 
     Autorzy przewodnika Cystersi w Polsce Izabela i Tomasz Kaczyńscy zauroczeni dziedzictwem zakonu postanowili je zaprezentować możliwie najpełniej w oparciu o szeroką bazę źródłową, konsultacje ze środowiskiem naukowym (m.in. profesorem Andrzejem Wyrwą), muzealnym oraz duchownym. Pomocni Autorom przy powstawaniu publikacji okazali się też koordynatorzy strony internetowej www.szlakcysterski.org. co niewątpliwie wzbogaciło jego treść i formę.
     We wprowadzeniu Autorzy przedstawili krótko historię cystersów i ich czołowych przedstawicieli (w tym założyciela zakonu św. Roberta z Molesmes oraz św. Bernarda z Clairvaux). Następnie dzieje jego funkcjonowania w Polsce. W oparciu o najnowsze badania wskazali, iż najstarszym w Polsce jest klasztor cystersów w Łeknie (1143 r.), a następnie w Jędrzejowie (1147 r.). Natomiast pierwszy klasztor żeński powstał w 1202 roku w Trzebnicy. Obecnie w kraju działają cztery opactwa: w Krakowie-Mogile, Szczyrzycu, Wąchocku i Jędrzejowie oraz pięć przeoratów w Henrykowie, Krzeszowie, Oliwie, Sulejowie oraz Krakowie-Szklanych Domach. Łącznie przebywa w nich ok. 130 zakonników. Planowane jest odrodzenie żeńskiej gałęzi zakonu.
     W dalszej kolejności Autorzy zaprezentowali życie w klasztorach (etapy przygotowania kandydata do życia zakonnego, duchowość oraz plan dnia i zasady zachowania w klasztorze). Następnie syntetycznie omówili specyfikę architektury cysterskiej opartej o zalecenia św. Benedykta (zakaz budowy wież, ozdabiania wnętrz, zasada dwóch bliźniaczych kaplic przy prezbiterium, części składowe klasztoru itd.). 
     Na koniec podali wskazówki dotyczące właściwego, godnego zwiedzania obiektów sakralnych („W progi Boże wejdź w godnym ubiorze” itd.).
     Dalsza część książki zawiera omówienie poszczególnych regionalnych pętli szlaku. Autorzy wyszczególnili ich dziewięć: dolnośląską, kujawsko-pomorską, lubuską, łódzką, małopolską, śląsko-opolską, świętokrzyską, wielkopolską i zachodniopomorską. Dolnośląska pętla szlaku obejmuje: Henryków, Kamieniec Ząbkowicki, Bardo, Krzeszów, Lubiąż i Trzebnicę. Kujawsko-pomorska pętla uwzględnia: Toruń, Koronowo, Byszewo, Chełmno, Pelplin, Gdańsk Oliwę oraz Żarnowiec. Lubuską pętlę tworzą: Gościkowo-Bledzew, Stary Dworek, Rokitno i Mironice. Łódzką reprezentuje jedynie Sulejów Podklasztorze. Małopolską pętlę stanowią: Kraków-Mogiła, Szczyrzyc oraz Ludźmierz. Pętlę śląsko-opolską reprezentują natomiast Jemielnica i Rudy. W ramach świętokrzyskiej znajdują się: Wąchock, Jędrzejów, Koprzywnica. Wielkopolska wyróżnia się sporą grupą miejsc i obiektów: Ołobok, Ląd, Wieleń Zaobrzański, Kaszczor, Przemęt, Obra, Owińska, Wągrowiec, Tarnowo Pałuckie i Łekno. Ostatnia zachodniopomorska pętla obejmuje: Koszalin, Bukowo Morskie, Wolin, Szczecin, Kołbacz, Marianowo, Recz, Bierzwnik, Pełczyce i Cedynię. 
     Omówienie każdej części (pętli) poprzedza schematyczna mapka ukazująca lokalizację poszczególnych miejscowości. Każde miejsce opisano szczegółowo pod względem historycznym i turystycznym. Poza prezentacją najważniejszych zabytków, w ramkach wskazane są miejsca lub elementy wyposażenia kościoła bądź klasztoru, które warto zobaczyć dodatkowo. Do każdego opisu klasztoru dołączone jest kalendarium, ciekawostki oraz dane teleadresowe i informacje praktyczne dotyczące dostępności obiektów, godzin nabożeństw oraz usług przewodnickich, noclegowych i gastronomicznych. Ponadto z przewodnika, dociekliwy turysta dysponujący wolnym czasem, dowiedzieć się może co jeszcze po wizycie w klasztorze warto zobaczyć w jego najbliższej okolicy. 
     Szczególnym walorem książki jest ogromna wręcz liczba zamieszczonych w niej fotografii (eksponujących nie tylko ogólne widoki zabytków typu: fasada, ołtarz główny ale także detale i szczegóły wyposażenia wnętrz, do których być może przeciętny turysta nie miałby łatwego dostępu). Wiele zdjęć opatrzone jest szerokim, interesującym komentarzem uzupełniającym tekst zasadniczy. Znaczące jest, z punktu widzenia orientacji turysty we wnętrzach, uwzględnienie planów (rzutów) budowli z zaznaczonym na nich rozmieszczeniem cennych kaplic, ołtarzy, nagrobków itd. Dzięki temu zwiedzający niczego istotnego nie pominie podczas indywidualnego oglądu obiektów. Publikację zaopatrzono w słowniczek terminologiczny zawierających zarówno hasła z dziedziny architektury (absyda, nawa, zwornik) jak i życia klasztornego (konwersi, parlatorium, opat komendatoryjny), co niewątpliwie ułatwi lekturę publikacji mniej zorientowanym w tematyce czytelnikom. 
     Zamieszczona szeroka bibliografia naukowa, popularnonaukowa oraz internetowa umożliwia zainteresowanym rozszerzenie wiedzy dotyczącej dziejów zakonu i jego dziedzictwa. Indeksy osób oraz miejscowości pozwalają sprawnie korzystać z przewodnika. 
     W moim przekonaniu brakuje szczegółowej mapy Polski obrazującej przebieg całego szlaku. Wspomniane wcześniej schematyczne mapki poprzedzające omówienie poszczególnych pętli, nie dają jego pełnego wyobrażenia. 
     Książka jest efektem pasji poznawczej Autorów, czuje się to czytając czy choćby przeglądając niezwykłe bogactwo fotografii, które wykonali podczas swych podróży. Dla niektórych, zawarta w książce ogromna dawka informacji może wydawać się przytłaczająca, dla innych z kolei stać się inspiracją do dalszych poszukiwań, a co najważniejsze do odwiedzenia tych wyjątkowych miejsc jakimi są cysterskie klasztory tworzone w myśl przyświecającego zakonnikom hasła: „Ora et labora”. 
     Książka Cystersi w Polsce zdobyła pierwsze miejsce w kategorii „Przewodniki” podczas XX Ogólnopolskiego Przeglądu Książki Krajoznawczej i Turystycznej w 2011 roku i według mnie na tę nagrodę w pełni zasługuje. Jest godną polecenia dla wszystkich, którzy chcą odkrywać niezwykłą i bogatą spuściznę „szarych mnichów”.