Recenzje

Autor recenzji: Izabela Wyszowska

Na tropach Adama Mickiewicza w Wielkopolsce

     W połowie sierpnia 1831 roku, z Włoch przez Francję i Niemcy, do Wielkiego Księstwa Poznańskiego przybył narodowy wieszcz Adam Mickiewicz z zamiarem przekroczenia granicy między zaborami w celu przystąpienia do powstania listopadowego w Królestwie Polskim. Nie zrealizował jednak swego planu i około siedem miesięcy przebywał w Wielkopolsce, gdzie gościł w rezydencjach miejscowego ziemiaństwa m.in. w: Budziszewku, Rogalinie, Choryni, Kopaszewie, Gryżynie, Osieku, Kawczach, Łaszczynie, Konarzewie, Zakrzewie, Krzekotowicach, Oporowie, Luboni, Drzewcach. Ważnym momentem dla niego było spotkanie z bratem Franciszkiem w wigilię Bożego Narodzenia w Łukowie u Grabowskich. Wydarzenia z udziałem wieszcza, które rozegrały się na ziemi wielkopolskiej inspirowały wielu badaczy. Śladami poety wędrowali m.in. Narcyza Żmichowska, Władysław Syrokomla, Helena Modrzejewska ale też pisarz niemieckojęzyczny Ryszard Otto Spazier (podobno nawet jako jeden z pierwszych!). Śmiełów dzięki rodowi Chełkowskich stał się ośrodkiem pamięci o Mickiewiczu, a w Poznaniu powstał pierwszy upamiętniający go pomnik ufundowany przez Wielkopolan. Do dziś zresztą czczą jego pamięć, a kolejne rocznice jego urodzin czy śmierci owocują publikacjami, wystawami, a także przedstawieniami teatralnymi (słynny spektakl "Wigilie Polskie" Barbary Wachowicz poruszające wątek obecności Mickiewicza w Wielkopolsce prezentowane były przez wiele lat od 1998 roku - 200. rocznicy urodzin wieszcza, na deskach Teatru Wielkiego w Poznaniu).
     Kolejne pokolenie badaczy i miłośników wielkiego poety oraz wielkopolskiego epizodu w jego życiu, zdecydowało się zmierzyć z tym tematem i raz jeszcze zweryfikować dotychczasowe ustalenia.
     W efekcie aktualnych badań powstała więc najnowsza książka mająca swą premierę 6 grudnia ubiegłego roku pt. "Na tropach Adama Mickiewicza w Wielkopolsce", pod redakcją adiunktów Instytutu Filologii Polskiej: J. Borowczyka, Z. Dambek-Giallelis oraz E. Lijewskiej przygotowana została przez zespół kilkunastu osób: regionalistów, muzealników, pracowników naukowych, studentów oraz absolwentów poznańskiej polonistyki UAM (specjalności dokumentalistycznej). Publikacja o charakterze przewodnikowym jest owocem projektu naukowego pt. "Śladami Mickiewicza po Wielkopolsce". Wpisuje się ona w długą już tradycję pamięci o pobycie wieszcza w regionie. Autorzy odwołują się do wcześniejszych opracowań takich jak Jarosława Maciejewskiego Mickiewicza wielkopolskie drogi, czy ustaleń kronikarza pobytu poety w Wielkopolsce - Janusza Ruszkowskiego. Topografia szlaku wzorowana jest na publikacji Piotra Maluśkiewicza (Wielkopolskim szlakiem Adama Mickiewicza, Wyd. WBP, Poznań 1998). Redaktorzy scharakteryzowali książkę następująco: "Nasz przewodnik to zaproszenie do turystyczno-literackiej przygody. Do wyprawy w znane i nieznane zakątki Wielkopolski - wszędzie tam, gdzie można natrafić na ślady poety oraz na tropy pamięci o nim. Zaproszenie sformułowało szerokie grono podróżników i znawców. Postanowiliśmy zachować odrębne style i temperamenty wędrowców i reporterów, eksploratorów i pisarzy". (s. 10). W swych badaniach poszukiwali odpowiedzi na wiele pytań m.in.: gdzie Mickiewicz przekroczył granicę? Która z Wielkopolanek stała się szczególnie bliska jego sercu, a która złożyła mu propozycję matrymonialną? Jakie utwory powstały w Wielkopolsce, a które są efektem inspiracji tutejszym pobytem? Wcielili się więc poniekąd w role detektywów, dla których tropienie śladów poety i zagadek z nimi związanych stało się niezwykle pasjonującym wyzwaniem.
     Bohaterem przewodnika jest nie tylko sam Mickiewicz ale także miejscowości, które znalazły się na jego szlaku podróży wraz z ich mieszkańcami, którzy chętnie gościli poetę w swych dworach i pałacach m.in. Bojanowscy, Grabowscy, Turnowie, Morawscy, Łubieńscy i inni. Adresowany jest on do wszystkich sympatyków wieszcza, niezależnie czy czytelnik "jest uczniem, studentem, człowiekiem dorosłym czy seniorem".
     Publikacja podzielona jest na pięć części o następujących tytułach: Nad Prosną, Na południu Wielkopolski, W dolinach Wartyi Noteci, Poznań i okolice, W dolinie Obry. Tak zaproponowany podział szlaku ma, zdaniem autorów, ułatwić zaplanowanie objazdu wraz z uwzględnieniem walorów krajoznawczych regionu. Chronologia według zamysłu autorów znajduje się niejako na drugim planie, choć jest przez nich również respektowana.
     Szlak wiedzie od Śmiełowa, z jego pałacem klasycystycznym, który wraz z kolejnymi właścicielami jest dość obszernie opisany przez Andrzeja Kostołowskiego - wieloletniego kierownika mieszczącego się tam Muzeum Adama Mickiewicza (oddział MNP). Kolejne omówione miejscowości w tej części to: Komorze Przybysławskie i Chwałów w kontekście nieudanej przeprawy wieszcza przez Prosnę oraz Dębno nad Wartą, gdzie Mickiewicz bawił u Mycielskich biorąc udział w polowaniu i biesiadzie. Na południu Wielkopolski dotarł do Konarzewa, gdzie goszczony był przez Ksawerego Bojanowskiego, który umilał poecie pobyt licznymi atrakcjami. Mickiewicz ponoć, jak głosi tradycja rodzinna Bojanowskich, pozostawił u nich kilka pamiątek - osobistych przedmiotów (w tym mydelniczkę, pędzel do golenia, tabakierkę). Zakrzewo pobyt wieszcza u Antoniego Sczanieckiego upamiętniło płytą na miejscowym przykościelnym cmentarzu. Następnie w rozdziale opisano pobyt w Kawczach, Łaszczynie, Sarbinowie, Skoraszewicach, Krzekotowice - miejsce narodzin Konstancji Łubieńskiej, z którą w Wielkopolsce połączył wieszcza gorący romans. W Drzewcach odwiedzał Mycielskich, a przedstawicielce rodu, wówczas dwunastoletniej Józefie, pozostawił wpis w sztambuchu. W Luboni zachowały się pamiątki po poecie: tablica i "ławeczka Mickiewicza" w miejscowym parku. Natomiast sztambuch z autografem złożonym w pamiętniku córki właścicieli Luboni - Eugenii Morawskiej, dziś znajduje się w zbiorach śmiełowskiego muzeum. Oporowo nawiedził Mickiewicz dzięki inicjatywie i w towarzystwie Konstancji Łubieńskiej. Na północnym odcinku szlaku: W dolinach Warty i Noteci - zagościł w Objezierzu, gdzie spotkał się z przyjacielem Stefanem Garczyńskim. Na ścianie dawnego pałacu Turnów o pobycie wielkiego Adama informuje tablica ufundowana w 100. rocznicę jego śmierci. Niedalekie Łukowo to wieś z Pana Tadeusza, gdzie wieszcz przeżył ze swym bratem ostatnią, na ojczystej ziemi, wigilię i pasterkę w miejscowym kościele p.w. św. Michała Archanioła, fakt ten upamiętnia tablica. Brat Franciszek przeżył Adama o kilka lat zmarł bowiem w 1862 roku i pochowany został w niedalekim Rożnowie. Budziszewko położone między Skokami a Rogoźnem - posiadłość Łubieńskich - nawiedził Mickiewicz na kilka dni, jesienią 1831 roku. Tu przyszło mu wystąpić w roli ojca chrzestnego Marii Tekli Łubieńskiej - córki Konstancji i jej męża Józefa. Związek Konstancji z Mickiewiczem odbił się szerokim echem w kręgach ówczesnej elity towarzyskiej, wzmianki na ten temat znaleźć go można w wielu źródłach literackich. W 1983 roku w miejscowej szkole otwarto Izbę Pamięci Adama Mickiewicza, której inicjatorami i twórcami byli Janina i Bogdan Ruta (na ten temat osobiście wypowiedziała się w publikacji Janina Ruta). Pałac w Budziszewku czeka na poważny remont, po którym mógłby stać się siedzibą kolejnego mickiewiczowskiego muzeum czy Izby Pamięci.
     Lubostroń Skórzewskich z klasycystycznym pałacem projektu Stanisława Zawadzkiego, to następna miejscowość na trasie A. Mickiewicza ale także i S. Garczyńskiego. Jest wielce prawdopodobne, że tutaj doszło do spotkania przyjaciół.
     W stolicy Wielkiego Księstwa Poznańskiego i w najbliższych jej okolicach bywał wieszcz kilkakrotnie. Jednak nie przepadał za Poznaniem ze względu na pruski charakter miasta. Znalazł się w nim w niekorzystnym momencie kiedy mieszkańcy żyli doniesieniami o dogasającym powstaniu listopadowym oraz epidemią cholery, która wówczas nawiedziła miasto. Na terenie Poznania można wyznaczyć trasę łączącą miejsca, w których bywał, lub które go upamiętniają (Hotel Berliński, Biblioteka Raczyńskich, dom Ponińskich gdzie był żegnany przed ostatecznym wyjazdem na emigrację, pomniki poety, tablice itd.).
     W dalszej kolejności autorzy przedstawili Rogalin, w którym gościł także kilka razy będąc mile widzianym przez Edwarda Raczyńskiego. Zabiegał on by stać się wydawcą dzieł wieszcza aczkolwiek nieskutecznie. Serdecznie witali poetę w Niegolewie i Bytyniu Niegolewscy, pod których nazwiskiem przez pewien czas się ukrywał "w Kopaszewie uchodził za kuzyna pani Skórzewskiej, która przez męża była spokrewniona z domem Niegolewskich" (s. 154).
     W Dolinie Obry, w miejscowości Choryń, Mickiewicz przyjmowany był przez Taczanowskich i chętnie nawet dopełnił miłego obowiązku trzymając do chrztu córkę właścicieli majątku - Zofię Taczanowską. Według tradycji Mickiewicz mieszkał w oficynie naprzeciwko dworu, o czym informuje tablica pamiątkowa. Choryń stała się miejscem ostatniego spotkania Adama Mickiewicza z bratem Franciszkiem. Kopaszewo zapisało się jako pierwszy udokumentowany przystanek poety w dziejach pobytu wieszcza na ziemi wielkopolskiej. Ugościła go tutaj latem 1831 roku Honorata z Brzechffów Skórzewska. Poeta pozostawił w jej pamiętniku wpis "Adam - niegdyś Mickiewicz, później Muhl, na koniec Niegolewski.[…]". W ścianę kopaszewskiego pałacu wmurowano płytę ufundowaną z okazji 150. rocznicy śmierci Mickiewicza z cytatem z Pana Tadeusza, w którym pojawia się wzmianka o Kopaszewie i jego właścicielach. Ze względu na negatywne nastawienie Dezyderego Chłapowskiego autorzy publikacji utrzymują, iż poeta nie nawiedził pobliskiej Turwi. Natomiast chętnie podejmowany był przez Zakrzewskich w Gryżynie i Osieku. W okolicach Lubinia i Bielewa istniała tradycja wielkich polowań. Może ona właśnie, zdaniem autorów, znalazła odzwierciedlenie w Panu Tadeuszu. W niedalekim Cichowie znajduje się znany Skansen Filmowy Soplicowo gromadzący zabudowania ze scenografii filmowej Pan Tadeusz Andrzeja Wajdy. Miejsce to wprowadza w klimat mickiewiczowskiej epopei oraz pobytu jej Autora w Wielkopolsce, gdzie przeżywał "narodowe rekolekcje" czerpiąc inspiracje twórcze i duchowe siły, które tak potrzebne mu były podczas życia na emigracji. Niewykluczone, że właśnie w Wielkopolsce wieszcz przeszedł swoistą wewnętrzną transformację, poetyckie dojrzewanie, efektem, którego stały się jego wybitne dzieła: III część Dziadów, a później Pan Tadeusz.
     Publikacja obfituje w cytaty z tekstów źródłowych, które potwierdzają tezy autorów i uatrakcyjniają narrację. Znaczącym atutem jest strona ilustracyjna - zawartych jest wiele fotografii, rycin prezentujących dawny i aktualny stan zachowania pałaców, dworów, miejsc pobytu poety, a także oryginalnych eksponatów ze zbiorów muzealnych, dawnych map oraz korespondencji z Wielkopolanami. Ponadto mapki (na wewnętrznych stronach okładki) obrazują lokalizację poszczególnych miejscowości uwzględnionych w opisywanym szlaku.
     Dla czytelników zainteresowanych pogłębieniem tematu, niewątpliwie przydatnym może być bogaty spis literatury. Ułatwieniem w korzystaniu z książki jest dołączony indeks osób oraz indeks geograficzny. Brak informacji praktycznych dla turysty, można tłumaczyć tym, że autorzy odwołują się do dostępności tych danych w zasobach internetowych, z których każdy na bieżąco może skorzystać bez większych trudności.
     Książka jest niewątpliwie ważną pozycją na rynku wydawniczym, bowiem odświeża pamięć o wieszczu, przyczynia się do jego popularyzacji wśród czytelników (nie tylko młodzieży szkolnej). Atrakcyjną narracją, którą stworzył cały zespół autorów, zachęca do podążania szlakiem mickiewiczowskim, a przy okazji skłania do refleksji nad jego kondycją z punktu widzenia praktyki turystycznej.
     Warto więc zapoznać się z jej treścią, może właśnie w grudniu, w okresie świątecznym, przy okazji kolejnej rocznicy urodzin wieszcza (w Wigilię Bożego Narodzenia!) i przemyśleć jak uczynić ten szlak ciekawszym, chętniej odwiedzanym nie tylko przez filologów, historyków, przewodników, turystów kulturowych ale także przez szersze kręgi odbiorców, którym bliska jest postać i twórczość Adama Mickiewicza…