|
|
Kazimiera Orzechowska-Kowalska, AWF Kraków
Miechów – Polska Jerozolima
Przyznanie wolności wyznaniowej przez cesarza Konstantyna Wielkiego w 313r zapoczątkowało budowę bazylik chrześcijańskich w Ziemi Świętej, do których zaczęli pielgrzymować pątnicy z całej Europy. Jedną z najważniejszych była Bazylika Grobu Pańskiego. To do niej udawali się pielgrzymi, aby oddać hołd męce, śmierci i zmartwychwstaniu Chrystusa. Sytuacja zmieniła się po inwazji Turków seldżuckich w XI wieku. Pielgrzymki do Ziemi Świętej stały się rzadkością. Zdobycie Jerozolimy przez krzyżowców w 1099r stało się początkiem wielu działań organizacyjnych, w tym zapewnienie bezpieczeństwa dla pielgrzymów odwiedzających święte miejsca chrześcijaństwa. Zaczęły powstawać zakony rycerskie oraz założono kapitułę przy Grobie Świętym. W 1114r. została ona przekształcona przez patriarchę Jerozolimy w zgromadzenie pod nazwą Kanonicy Regularni Stróże Świętego Grobu Jerozolimskiego. Głównym zadaniem zakonu była opieka nad Grobem Chrystusa – stąd mnichów nazywano bożogrobcami, prowadzenie hospicjum i opieka nad pielgrzymami. Na terenie Palestyny kanonicy działali do upadku Akki (1291r.), ostatniego bastionu chrześcijaństwa. Brak dostępu do miejsc świętych, w tym Grobu Pańskiego, stał się przyczynkiem budowania jego kopii w całej Europie, także w Polsce. Jednym z takich miejsc stał się Miechów zwany Polską Jerozolimą.
Miasto leży na Wyżynie Miechowskiej w północnej części województwa małopolskiego. Jego nazwa pochodzi od słowiańskiego imienia Miech – Mieszek, założyciela dworu lub grodu. W źródłach historycznych osada zaistniała ok. 1163r., kiedy jej ówczesny właściciel Jaksa herbu Gryf, powrócił z wyprawy krzyżowej do Ziemi Świętej. Sprowadził wówczas do Polski zakonników Stróżów Świętego Grobu i uposażył, nadając oprócz Miechowa, wsie Komorów i Zagórzyce (Zagorzyce).
Po uzyskaniu zgody od biskupa krakowskiego kanonicy, zwani też Miechowitami, przystąpili do budowy pierwszego kościoła pod wezwaniem Świętego Grobu i klasztoru. Warto wspomnieć, że Jaksa przywiózł z Jerozolimy ziemię zebraną spod Grobu Chrystusa. Wg legendy miało to być pięć worków ziemi symbolizującej pięć ran Chrystusa. Jako relikwia została rozsypana i na niej wzniesiono miechowską świątynię. W roku 1185 (1186) biskup Gedko dokonał jej konsekracji. Na prośbę Jaksy, Bolesław Kędzierzawy przekazał bożogrobcom immunitet obejmujący zwolnienie z ciężarów prawa książęcego. Majątek zakonu powiększyły także darowizny i liczne nadania ziemskie. Od wieku XIII datuje się jego największy rozkwit. Nowe klasztory powstały w Małopolsce, Wielkopolsce, Śląsku, Mazowszu. Z końcem XV w. na terenie Polski istniało ponad trzydzieści placówek bożogrobców. Najważniejszą rolę wśród nich pełnił Miechów, który w tym czasie stał się siedzibą naczelnej władzy całego zakonu. To rezultat zniesienia zakonu w większości krajów europejskich (przetrwał w Polsce i Hiszpanii) i jego inkorporacji do zgromadzenia joannitów. Wówczas to przełożony miechowskiego klasztoru otrzymał tytuł prepozyta generalnego.
Już z końcem XII w. wokół kopii Grobu Chrystusa w Miechowie funkcjonowało sanktuarium pielgrzymkowe, do którego przybywali liczni pielgrzymi z całej średniowiecznej Europy. Można tu było uzyskać szereg przywilejów, w tym przywilej odpustu zupełnego. Z biegiem lat drewniany kościół stał się zbyt mały, dlatego podjęto budowę nowej, większej świątyni. Była to budowla z kamienia i cegły. Przetrwała do wielkiego pożaru w 1379r. Kolejny, trzynawowy kościół z wieżą ukończono w 1410r. Jednak i on ulegał wraz zabudowaniami klasztornymi pożarom w latach - 1506 i 1745.
Obecny wygląd świątyni p.w. Grobu Pańskiego i św. Jakuba Młodszego to wynik gruntownej przebudowy z końca XVIII w. Jest to bazylika trzynawowa, trzyprzęsłowa z elementami romańsko-gotyckimi. W bryle kościoła dominuje wieża, na której umieszczono hełm kryty blachą w kształcie kuli, która symbolizuje kulę ziemską oraz podwójny krzyż – godło bożogrobców. W 2006r. ustawiono na kuli figurę Chrystusa Zmartwychwstałego. Wnętrze kościoła otrzymało wystrój późnobarokowy.
Do świątyni, która ma tytuł Bazyliki Mniejszej, wchodzi się przez kruchtę znajdującą się od strony południowej, która jednym bokiem przylega do wieży. We wnękach widoczne są późnobarokowe rzeźby świętych, a w niewielkim ołtarzu krucyfiks i figura Matki Bożej Płaczącej. Nawa główna, sklepiona kolebkowo z lunetami, otwiera się do naw bocznych arkadami filarowymi. Prezbiterium, także trójprzęsłowe, zamknięte wielobocznie jest dwustopniowe - wzdłuż jego niższej części, przy ścianach znajdują się dębowe stalle ozdobione gryfami – godłem fundatora kościoła Jaksy; część wyższą oddziela marmurowa balustrada – stoi tu tron prepozytów miechowskiego zgromadzenia z herbem i insygniami władzy. Przy prezbiterium, na przedłużeniu naw sklepionych krzyżowo, znajdują się dwie kaplice: Ukrzyżowania, w której umieszczone są
Alma Christi – narzędzia Męki Pańskiej oraz kaplica Matki Bożej Częstochowskiej. Za nimi od strony północnej znajduje się zakrystia, a od południowej „babiniec”, nad którym w przeszłości mieścił się skarbiec kościelny, obecnie biblioteka zakonna.
Wnętrze kościoła ozdobione jest stiukową dekoracją figuralną i ornamentalną. Znajduje się tu dwanaście ołtarzy barokowo-rokokowych umieszczonych przy filarach międzynawowych, ścianach bocznych oraz w kaplicach. Monumentalny ołtarz główny wypełnia całą wschodnią ścianę prezbiterium. Jest to stiukowa płaskorzeźba przedstawiająca scenę Zmartwychwstania Chrystusa. Obok pustego już grobu widoczne są przerażone figury strażników. Między korynckimi kolumnami stoją postacie trzech Marii: Marii Magdaleny, Marii – żony Kleofasa oraz Marii Salome – matki Jakuba niosących do grobu wonności, a także posąg anioła. Na szczycie ołtarza, w aureoli umieszczono grupę aniołów adorujących Boga Ojca trzymającego berło i wspartego o kulę ziemską.
Na lewym filarze zawieszona jest rokokowa ambona. Kosz ambony dekorują postacie czterech ewangelistów, daszek – postać anioła trzymającego tablice mojżeszowe. Stronę zachodnią kościoła zamyka chór, o linii falistej, przechodzący przez całą szerokość korpusu, oparty na pięciu arkadach filarowych. Na ścianie, poniżej chóru zachowało się malowidło z ok.1380r., które przedstawia Chrystusa ukrzyżowanego, trzy Marie, św. Jana i rycerza – prawdopodobnie Jaksę herbu Gryf. Obok znajduje się jego symboliczny nagrobek.
Przez północną arkadę chóru prowadzi wejście na krużganki klasztorne. Zgrupowane wokół prostokątnego wirydarza, posiadają gotyckie sklepienia krzyżowo-żebrowe ze zwornikami, na których widnieją znaki herbowe. Są miejscem, gdzie kultywowana jest do chwili obecnej starodawna tradycja bożogrobców - odprawiania piątkowego nabożeństwa Drogi Krzyżowej.
Ze wschodniego ramienia krużganka prowadzi wejście do Kaplicy Grobu, którą po pożarze w XVI w. ufundował, na miejscu wcześniejszej, Tomasz z Olkusza. Założona na planie kwadratu została nakryta eliptyczną kopułą na pendentywach. Jej centralnym elementem jest kopia właściwego grobu Chrystusa. Aby podnieść autentyczność miejsca, w zachodnią ścianę Kaplicy został wmurowany kamień przywieziony z grobu Jezusa w Jerozolimie.
Kopia Chrystusowego grobu to budowla kamienno-drewniana. Dolna część, mająca formę sześcianu, została wykonana z ciosów kamiennych. Jest dekorowana geometrycznymi płycinami, które oddzielają pionowe żłobkowania. Po lewej stronie znajduje się niskie wejście prowadzące do komory grobowej, w której wnętrzu stoi kamienny sarkofag. Górna część grobu jest drewniana, utrzymana w czarno – złotej kolorystyce. Ta nadbudowa, która pochodzi z XVIII w. przypomina swym wyglądem niewielką świątynkę – tempietto. Stoi na wydatnym gzymsie, otoczona korynckimi kolumnami, z kopułą, która pokryta jest rybią łuską. Nad całością góruje krzyż bożogrobców. Pojawiają się hipotezy, że tempietto nawiązuje do najstarszego przedstawienia kaplicy jerozolimskiej, jaka widnieje na płytach z kości słoniowej pochodzących z V w. Ukazują one kaplicę w jej pierwotnym kształcie z czasów Konstantyna Wielkiego. Możliwe, że miechowscy bożogrobcy posiadali podobiznę jerozolimskiego grobu lub czerpali jej wzór bezpośrednio z Ziemi Świętej. Dowodem na to może być wiszący w bazylice obraz, który przedstawia biskupa Makariusza, inicjatora budowy Bazyliki Grobu Pańskiego w Jerozolimie w IV w. W tle obrazu widoczny jest Grób Pański z tempietto na górze.
Obok Kaplicy Grobu znajduje się Kaplica Całunu Turyńskiego, która jest dopełnieniem kultu Męki Pana. Wewnątrz przechowywana jest kopia słynnego płótna z wizerunkiem Chrystusa. Jest to miejsce wyciszenia i kontemplacji dla pielgrzymów i przybywających do Kolegiaty turystów.
Miechowscy bożogrobcy przenieśli na polski grunt wiele zwyczajów liturgicznych, które wywodzą się z rytu patriarchatu jerozolimskiego. To im kościół w Polsce zawdzięcza liturgię Triduum paschalnego, tradycję Drogi Krzyżowej poza obrębem kościoła (w przeszłości bożogrobcy odbywali ją z Miechowa do kościoła p.w. Świętego Krzyża w Siedliskach) czy budowę grobów Chrystusa w Wielki Piątek.
Mimo kasaty zakonu bożogrobców w 1819r. wytworzone przez kanoników specyficzne formy pobożności pasyjnej przetrwały do dnia dzisiejszego. Kościół w Miechowie pełni obecnie funkcję kościoła parafialnego, ale proboszczowie zachowali stare zwyczaje. I jak dawniej w Wielki Piątek wyrusza ku Kaplicy Grobu procesja kanoników i wiernych, z symbolicznymi narzędziami męki. Są to
Alma Christi - młotek, obcęgi, gwoździe, ciernie, włócznia, trzcina z gąbką nasączoną octem i drabina. Ciało Chrystusa niosą dziewczęta w białych tunikach i składają je w komorze grobowej, której obecnie strzegą strażacy (w przeszłości byli to kanonicy). Procesji towarzyszy odgłos drewnianych kołatek. Wierni, którzy nawiedzają miechowski Grób, otrzymują uaktualnione prawo odpustu, podobne do tego z Jerozolimy.
Wielkopiątkowej procesji splendoru dodają także Damy i Kawalerowie Zakonu Rycerskiego Bożego Grobu w Jerozolimie w tradycyjnych strojach. Ten nurt świecki (rycerski) zakonu bożogrobców powstał z ruchu pobożności pielgrzymów przybywających do Ziemi Świętej. Pierwszy statut bractwa został zatwierdzony przez papieża Piusa IX w breve Multa sapienter z roku1868. Podzielił członków zakonu na trzy klasy: Kawaler Wielkiego Krzyża, Komandor i Kawaler. W statucie zostały ustalone także szczegółowe zasady przyznawania odznaczeń członkom oraz wygląd stroju. Miał to być biały płaszcz z czerwonym, haftowanym krzyżem o podwójnej belce poziomej umieszczony po lewej stronie. Motyw krzyża zwanego jerozolimski, pochodzi z czasów pierwszej wyprawy krzyżowej. Jest określany także krzyżem Gotfryda z Bouillon – zdobywcy Jerozolimy, który wg tradycji, jako pierwszy go nosił. Do płaszcza dodano czarny, aksamitny beret noszony na głowie z oznaczeniem klasy członka. W 1871r w poczet zakonu została przyjęta pierwsza Dama; w dziesięć lat później wprowadzono również trzystopniową klasę dla Dam (płaszcz noszony przez Damy ma kolor czarny; dodatkowo noszą koronkowe nakrycie głowy). Początkowo tytuł Wielkiego Mistrza Zakonu przysługiwał papieżowi, który jednak zrzekł się go na rzecz patriarchy Jerozolimy. Kawalerowie zakonu działali w krajach katolickich Europy, ale także w Ameryce. Od roku 1931 oficjalna nazwa brzmi: Zakon Rycerski Świętego Grobu Jerozolimskiego. Jest on kontynuatorem świeckiej gałęzi Zakonu Kanoników Stróżów Grobu Bożego. Duchowym centrum zakonu stał się franciszkański kościół św. Onufrego w Rzymie, dla podkreślenia roli tego zgromadzenia w przetrwaniu i opiece świętych miejsc chrześcijaństwa w Ziemi Świętej. W czasach obecnych Zakon Rycerski Świętego Grobu Jerozolimskiego to stowarzyszenie osób duchownych i świeckich, które prowadzi szeroko zakrojoną działalność charytatywną. Jest wspólnotą elitarną, ze względu na wymagania stawiane jej kandydatom, których cechuje mocna wiara, odwaga w dążeniu do doskonałości, popieranie nauczania kościelnego i praca na rzecz Ziemi Świętej. Obecnie zakon liczy ok. 30tys. aktywnych członków.
W Polsce idea wskrzeszenia zakonu w nurcie rycerskim pojawiła się już po I wojnie światowej. Jednak dopiero w latach 90tych XX wieku została w pełni zrealizowana. Wielka w tym zasługa, jednego z członków zgromadzenia - Johna Francis Sova, obywatela brytyjskiego pochodzenia polskiego. Dekretem z dnia 8 grudnia 1995r wydanym przez Wielkiego Mistrza reaktywowano zakon w Polsce, a jego wielkim przeorem został ówczesny prymas Polski ks. kardynał Józef Glemp (obecnie tytuł ten przysługuje ks. kard. Kazimierzowi Nyczowi) Wtedy też odbyła się pierwsza inwestytura – kanoniczne przyjęcie członków oraz powołano zwierzchnika zakonu w Polsce. W roku 1997dekretem biskupim erygowano Kapitułę Kolegiacką przy Bazylice Grobu Bożego w Miechowie. Kanonicy złożyli akt wiary i przysięgi, po czym zajęli miejsce w stallach, w których do 1819r. zasiadali Kanonicy Stróże Grobu Bożego. Obecnie, poza osobami duchownymi, Zakon Rycerski w Polsce liczy 240 świeckich członków.
Od strony północno-wschodniej do bazyliki przylega „zamek generałów zakonu” wchodzący w skład dawnych budynków klasztornych. Jego najstarszą częścią jest sień przejazdowa, którą wjeżdżano na wewnętrzny dziedziniec klasztoru. W obiekcie tym znajduje się Muzeum Ziemi Miechowskiej. Prezentuje dziedzictwo kulturowe regionu, ale przede wszystkim zabytki pochodzące ze skarbca bożogrobców. Są to szaty liturgiczne – ornaty, dalmatyki, infuły, kapy i stuły; naczynia liturgiczne i welony na kielichy, relikwiarze, tkaniny jedwabne pochodzące z europejskich manufaktur używane przez kanoników oraz rękopisy i księgi. Zbiory uzupełniają liczne portrety Miechowitów.
Aby ukazać dziedzictwo kulturowe i rolę, jaką pełnił zakon w przeszłości, stworzona została trasa turystyczna - „Małopolski Szlak Bożogrobców” przebiegająca od Miechowa przez Siedliska, Uniejów, Chodów, Sławice, Wrocimowice, Chełm do Krakowa.
|
