Miejsca z duszą

Izabela Wyszowska, Tadeusz Jędrysiak

Polskie kalwarie. Kalwaria Pakoska - "Jerozolima Kujaw"

     Jerozolima (w języku hebrajskim "Jeruszalaim", arabskim: "Al-Quds") znana jest w świecie jako Święte Miasto dla wyznawców trzech religii: judaizmu, chrześcijaństwa, islamu. Jako cel pielgrzymek dla chrześcijan wiąże się z faktem Ukrzyżowania i Zmartwychwstania Jezusa Chrystusa. Pierwsi chrześcijanie nawiedzali Jerozolimę, by w niemal namacalny sposób doświadczyć miejsc związanych z Męką Pana. Około 135 roku cesarz Hadrian wybudował na Golgocie świątynię pogańską, w związku z tym pielgrzymi nie mogli już nawiedzać tego miejsca. Natomiast od momentu kiedy Konstantyn Wielki wzniósł bazylikę nad miejscem ukrzyżowania i rotundę grobu Chrystusa ruch pielgrzymkowy do Jerozolimy znacznie wzrósł.
     Dla chrześcijan najważniejszym punktem każdej pielgrzymki do Jerozolimy było i jest oddanie czci Męce Pańskiej, w postaci przejścia Drogą Krzyżową (Via Dolorosa, z łac. "droga cierpienia", "droga krzyżowa"), którą prowadzono Jezusa na Golgotę - miejsce kaźni. Via Dolorosa jest ulicą znajdującą się w starej części Jerozolimy.
     Nie wszyscy wierni mieli możliwość pielgrzymowania do Jerozolimy, a szczególne utrudnienia powodowały wojny i arabska okupacja. Sanktuaria w Jerozolimie były kolejno niszczone i odbudowywane. Dlatego w całym świecie chrześcijańskim, niejako w zastępstwie stawiano krzyże przy drogach, nad rzekami i w posiadłościach prywatnych, dokąd wierzący udawali się, by rozpamiętywać Mękę Pańską.
     W okresie wypraw krzyżowych (XI-XIII w.) pielgrzymki do Ziemi Świętej znów odżyły, krzyżowcy budowali kaplice, kształtując schemat Drogi Krzyżowej, funkcjonujący do dziś. W pierwszej połowie XIV wieku ojcowie franciszkanie przejęli opiekę nad miejscami świętymi w Jerozolimie. Rozwinęli kult Drogi Krzyżowej Chrystusa.
     Pielgrzymi odwiedzający Ziemię Świętą próbowali po powrocie do swoich krajów odtwarzać miejsca z Jerozolimy, by upamiętnić to co przeżywali w miejscu Męki Zbawiciela. Począwszy od XV wieku, w całej Europie, wznoszono budowle przypominające jerozolimskie. Zespoły tych obiektów zaczęto nazywać kalwariami.Na wzór Drogi Krzyżowej w Ziemi Świętej, budowano w różnych miastach, kalwarie zbliżone pod względem ukształtowania terenu. Trudnością w wielu wypadkach było znalezienie miejsca, które odtworzyłoby geografię Jerozolimy, a także wysokie koszty budowy odpowiedniej liczby kościołów i kaplic. Budowano więc kalwarie skromniejsze, które uzyskiwały odpusty, jakie można było otrzymać w czasie pielgrzymki do Jerozolimy.
     Charakterystycznym elementem każdej kalwarii jest wzgórze z kaplicami i rzeźbami odtwarzającymi Drogę Krzyżową Chrystusa. Najstarsza kalwaria powstała pod Kordobą (Hiszpania) w 1420 roku. Słynne są także kalwarie w Lubece, Norymberdze, Bambergu. Do rozbudowania Drogi Krzyżowej i jej rozpowszechnienia przyczyniły się przede wszystkim zakony, głównie franciszkanie. Stacji Drogi Krzyżowej było nieraz bardzo dużo. Początkowo ich liczba wahała się od 7 do 18. Różnie też lokowano punkt wyjścia nabożeństwa (Wieczernik, Ogrójec, Pałac Piłata).
     W 1731 roku papież Klemens XII ograniczył Drogę Krzyżową do 14 stacji. Oprócz kalwarii w naturalnych odległościach, budowano też mniejsze, sytuowane wokół kościołów lub w ich wnętrzach. Początkowo przywilej zakładania Drogi Krzyżowej miały zakony franciszkańskie we własnych świątyniach. Od 1871 roku gdy papież Pius IX wydał dekret zezwalający na wprowadzenie Drogi Krzyżowej do każdego kościoła, kaplicy i oratorium, nastąpiło jej szerokie upowszechnienie.
     Treści poszczególnych stacji Drogi Krzyżowej są opisane w Ewangeliach. Zatem można powiedzieć, że nabożeństwo Drogi Krzyżowej to Ewangelia Męki Pańskiej odtwarzana przez wiernych. I Stacja - Pan Jezus na śmierć skazany; II Stacja - Pan Jezus bierze krzyż na swoje ramiona; III Stacja - Pan Jezus upada pod krzyżem; IV Stacja - Jezus spotyka Matkę swoja; V Stacja - Szymon z Cyreny pomaga nieść krzyż; VI Stacja - św. Weronika ociera chustą twarz Jezusowi; VII Stacja - Jezus drugi raz upada pod krzyżem; VIII Stacja - Jezus pociesza płaczące niewiasty; IX Stacja - Jezus po raz trzeci upada pod krzyżem; X Stacja - Jezus z szat obnażony; XI Stacja - Jezus do krzyża przybity; XII Stacja - Jezus na krzyżu umiera; XIII Stacja - Jezus zdjęty z krzyża; XIV Stacja - Jezus złożony w grobie. Obecnie bardzo często dodaje się stację XV - Zmartwychwstanie.
     W Polsce nabożeństwo Drogi Krzyżowej rozpowszechniło się w XVI wieku. Najstarszym założeniem kalwaryjskim jest Kalwaria Zebrzydowska powstała w pierwszej połowie XVII wieku z inicjatywy wojewody krakowskiego Mikołaja Zebrzydowskiego. Dzięki piastowanym godnościom o dużym znaczeniu politycznym był on człowiekiem wpływowym i niezwykle majętnym. Swoje dobra postanowił przeznaczyć na zbożny cel. W 1604 roku zbudował kościół i ufundował O.O. Bernardynom klasztor, a w kolejnych latach dwanaście kaplic Drogi Krzyżowej. Sukcesywnie powiększano Kalwarię o kolejne kaplice. Przybywającym tłumnie pielgrzymom trzeba było zapewnić nocleg i wyżywienie, toteż Zebrzydowski za pozwoleniem króla Zygmunta III Wazy i po uzgodnieniu z Bernardynami założył miasto Zebrzydowice. Wybudowana przez niego kalwaria - nazwana od nazwiska fundatora Zebrzydowską - stała się w ciągu wieków drogocennym skarbem Kościoła i narodu polskiego. Papieże Klemens VIII i Paweł V uważali Mikołaja Zebrzydowskiego za pierwszego wśród świeckich obrońcę Kościoła katolickiego w Polsce. Dzisiaj 44 kaplice ułożone są w dwa ciągi pielgrzymkowe tzw. dróżki Męki Pańskiej oraz dróżki Matki Bożej. W 1999 roku Kalwaria Zebrzydowska jako jedyna kalwaria w Europie i na świecie została wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO. Kalwaria kojarzona jest w sposób szczególny z postacią papieża św. Jana Pawła II, który od najmłodszych lat pielgrzymował do tego niezwykłego miejsca.
     W XVII wieku powstały kolejne kalwarie w: Pakości, Wejherowie, Górze Kalwarii, Wambierzycach, na Górze Świętej Anny oraz w Ujazdowie. Stały się istotnym celem ruchu pielgrzymkowego w Polsce. Aktualnie w kraju funkcjonuje około 60 tego typu obiektów.

KALWARIA PAKOSKA
     Ufundowana w 1628 roku Kalwaria Pakoska (w miejscowości Pakość) jest drugim tego typu zespołem sakralnym (Sanktuarium Męki Pańskiej) po Kalwarii Zebrzydowskiej powstałym na ziemiach polskich w plenerze. Początkowo Pakoska Droga Krzyżowa miała długość około 4 km, a stacje były oznaczone krzyżami. W 1631 roku prymas Maciej Łubieński przychylił się do prośby braci Działyńskich i sprowadził do Pakości zakon franciszkanów-reformatorów. Dzięki fundacji rodu Działyńskich, właścicieli miasta, na fundamentach ich dawnej gotyckiej siedziby wybudowano kościół św. Bonawentury, konsekrowany w 1636 roku. Równolegle w ciągu sześciu lat, powstały obiekty klasztorne. W latach 1763-1769 świątynię rozbudowano i powiększono. Obecna ma charakter barokowy, wyposażenie wnętrza utrzymane jest w stylu rokokowo-klasycystycznym. Klasztor w wyniku zmian zatracił większość pierwotnych cech stylowych.
     Z wyposażenia kościoła św. Bonawentury na szczególną uwagę zasługują m.in.: umieszczony w ołtarzu głównym krucyfiks z II połowy XVIII wieku z figurą ukrzyżowanego Chrystusa, którego ciało przedstawione jest w wygiętej, nienaturalnej, niemal teatralnej, pozie. W zakrystii w okazałym relikwiarzu przechowywana jest, otoczona czcią największa cząstka relikwii Krzyża Świętego w Polsce, sprowadzona w 1671 roku. Od 2012 roku znajdują się tu również relikwie krwi św. Jana Pawła II. W kaplicy Matki Bożej Pakoskiej mieści się rzeźbiona w drewnie figura Matki Bożej z Dzieciątkiem. Charakterystycznym elementem rzeźby jest zdobiąca głowę Madonny tiara papieska. Jest to motyw bardzo rzadko spotykany w wyobrażeniach Maryi. Przed wejściem do bocznej kaplicy zawieszony jest obraz Matka Boska z Dzieciątkiem adorowana przez św. Bonawenturę i św. Ludwika d’Anjou autorstwa słynnego malarza doby baroku - Bartłomieja Strobla¹.
     Kalwarię Pakoską tworzy zespół 25 barokowych, rokokowych i klasycystycznych kaplic pasyjnych, który wraz z klasztorem franciszkanów p.w. św. Bonawentury, nazywany jest "Jerozolimą Kujaw". Po prawej stronie Noteci znajduje się 6 kaplic, a po lewej 19. Pierwotnie zbudowane były z drewna, potem murowane, powstawały łącznie ponad 60 lat. Dwie konsekrowane kaplice pełnią funkcję kościołów: kaplica Ukrzyżowania (1691 r.) i kaplica Kajfasza - Więzienie (1797 r.).
     Kalwaria funkcjonowała nieprzerwanie pod opieką O.O Franciszkanów aż do kasaty klasztoru dokonanej przez rząd pruski w 1832 roku. Podczas zaborów zakonników zastąpili księża diecezjalni. Po odzyskaniu niepodległości Franciszkanie powrócili do Pakości obejmując Kalwarię w 1931 roku. Prymas Kardynał Stefan Wyszyński w 1971 roku przekazał Franciszkanom zarządzanie parafią oraz klasztor.
     Najwięcej pątników do Pakości przybywa podczas odbywających się tu głównych odpustów: w niedzielę po 3 maja (dawne Święto Znalezienia Krzyża Świętego) oraz w niedzielę po 14 września (Święto Podwyższenia Krzyża Świętego).
     W 2013 roku otwarto Park Kulturowy - Kalwaria Pakoska, który jest elementem promocji dziedzictwa Kujaw i Pałuk. Park składa się ze zrewitalizowanego zespołu zabytkowych stacji Męki Pańskiej wraz z infrastrukturą turystyczną. Pakość chętnie odwiedzają zarówno pielgrzymi jak i turyści podróżujący Szlakiem Piastowskim, na trasie którego miasto jest zlokalizowane.
     Czas Wielkiego Postu i Wielkanocy szczególnie motywują do odbycia pielgrzymek do miejsc sprzyjających zadumie i refleksji, a także poznaniu rodzimego dziedzictwa religijno-kulturowego. Takim właśnie miejscem jest Pakość ze swą kalwarią, położona stosunkowo niedaleko Poznania. Argumentem skłaniającym do odwiedzin jest fakt, iż Kalwaria Pakoska należy do najcenniejszych i najciekawszych architektonicznie zabytków sakralnych w Polsce, stanowiących żywy pomnik wiary i kultu Męki Pańskiej.

Nasi Partnerzy