|
|
Izabela Wyszowska, Tadeusz Jędrysiak
Pelplin - miasto z duszą
"Pelplin - Miasto z Duszą" - to promujące Pelplin hasło wcale nie jest przesadzone. Znajduje się w nim
bowiem jedno z najlepiej zachowanych opactw cysterskich w Europie. Sercem klasztoru pelplińskiego jest
drugi co do wielkości kościół ceglany w Polsce (po kościele NMP w Gdańsku), z najwyższym drewnianym ołtarzem
barokowym w Europie, bogato zdobionymi gotyckimi stallami, barokowymi organami i amboną oraz wieloma
innymi elementami niezwykle cennego wyposażenia.
We wstępie do najnowszej książki o katedrze w Pelplinie ks. Proboszcz Infułat Tadeusz Brzeziński napisał:
"O Katedrze Pelplińskiej można wiele czytać, oglądać ją na fotografiach w różnych albumach w Polsce i
za granicą, ale dopiero kiedy stanie się w tym miejscu osobiście i doświadczy się jej piękna jako naoczny
świadek dzieła stworzonego na chwałę Stwórcy, dopełni się lekcja historii. Dla wszystkich, którzy pragną
przeżyć sacrum w tym wyjątkowym miejscu, drzwi Bazyliki Katedralnej są szeroko otwarte" (Katedra z
Pelplina, Lech. J. Zdrojewski (red.), Wydawca: Fundacja OKO-LICE-KULTURY, Zblewo 2016).
Z kart historii Pelplina
Miasto (wcześniej wieś) położone nad rzeką Wierzycą, po raz pierwszy wzmiankowane było w 1274 roku z
okazji nadania go cystersom. W dwa lata później rozpoczęto budowę klasztoru i kościoła. Stopniowo Pelplin
uzyskiwał liczne przywileje udzielane przez polskich władców. Do jego wybitnych protektorów należał nawet
sam papież Mikołaj IV, ponadto królowie polscy: Przemysław II, Władysław Łokietek, Zygmunt III Waza,
Jan III Sobieski. Opactwo wielokrotnie było grabione i niszczone - na skutek najazdów husyckich (1433),
wojny trzynastoletniej (1454-1466) i najazdów szwedzkich. W 1626 roku król szwedzki Gustaw Adolf podczas
swej wizyty w Pelplinie podziwiał znajdujący się w kościele słynny obraz pędzla Hermana Hana, a w 1677
roku gościł tutaj Jan III Sobieski z rodziną. Od 1772 roku Pelplin należał do Prus. W 1823 roku po likwidacji
klasztoru, została do Pelplina przeniesiona stolica biskupów chełmińskich. W 1829 roku otwarto w Pelplinie
seminarium duchowne i kilka lat później założono szkołę przykatedralną - słynne Collegium Marianum istniejące
do dziś. Collegium było w tym czasie jedyną na terytorium zaboru pruskiego polską szkołą średnią. Uczono
w niej języka i historii polskiej oraz rozmawiano po polsku. Prawa miejskie Pelplin otrzymał dopiero
w 1931 roku. W dniu 6 czerwca 1999 roku podczas swojej VII pielgrzymki do ojczyzny Papież Jan Paweł II
celebrował mszę św. w Pelplinie.
Katedra w Pelplinie
Katedra w Pelplinie uważana jest przez architektów za najlepiej wybudowany kościół cysterski na świecie.
W jej wnętrzu można podziwiać prawie wszystkie style od gotyku, przez renesans, manieryzm, wczesny i
późny barok, rokoko, neogotyk i neoklasycyzm.
Jan Długosz (1415-1480), jeden z najbardziej zasłużonych dla rozwoju polskiej nauki i kultury kronikarz,
w swoim dziele Dziejów polskich ksiąg dwanaście o klasztorze w Pelplinie pisał w następujący
sposób: "Klasztor ten założony i uposażony przez dawnych polskich książąt Sambora, Mszczuja i Świętopełka
tak wspaniałe i ozdobne miał budowle, że budził podziw wszystkich ludzi". Natomiast 500 lat później ksiądz
prof. Janusz Pasierb (1929-1993), poeta, historyk i znawca sztuki i kultury, napisał: "Żadna z Katedr
świata nie zastąpi w moim sercu pelplińskiej katedry". W 2014 roku Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej
Bronisław Komorowski podpisał rozporządzenie w sprawie uznania Pelplina - zespołu pocystersko- katedralnego
za Pomnik Historii ze względu na wartości historyczne i artystyczne, materialne i niematerialne oraz
autentyczność substancji zabytkowej. Pomniki Historii ustanawiane są od 1994 roku, do dziś to zaszczytne
wyróżnienie otrzymało 60 zabytków w Polsce. Znajdujące się na liście obiekty odznaczają się szczególną
wartością materialną i niematerialną oraz znaczeniem dla dziedzictwa kulturowego naszego kraju.
Budowę pelplińskiej katedry p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny rozpoczęto w 1295 roku. Jest
bazyliką trójnawową na planie krzyża łacińskiego, z pięcioprzęsłowym korpusem nawowym, dwuprzęsłowym
transeptem (nawą poprzeczną) i czteroprzęsłowym zamkniętym prostokątnie prezbiterium. Świątynia należy
do najbardziej monumentalnych budowli sakralnych gotyku ceglanego w Polsce. Wyróżnia ją połączenie tradycyjnego
cysterskiego układu bazylikowego z popularną na Pomorzu halą, a także szesnastowieczne sklepienie kryształowe
w transepcie oraz bogaty gotycki detal architektoniczny. Warto podkreślić, że gdy w Europie miał już
miejsce zmierzch renesansu, to w Pelplinie kładziono gotyckie sklepienie! W pelplińskiej katedrze występują
wszystkie przykłady sklepień gotyckich: krzyżowe - w krużgankach, gwiaździste - w nawach katedry, sieciowe
i kryształowe - w transepcie. Zgodnie z regułą cysterską kościół jest jednym z budynków tworzących czworobok
klasztorny. Wymiary budowli są imponujące: długość 84 m, szerokość 30 m, szerokość transeptu 43 m, a
wysokość całości 26 metrów! Całość podzielona jest na 11 przęseł. Ogromne wnętrze zostało wsparte na
wyniosłych, ośmiobocznych filarach, nakrywają go bogate gwiaździste sklepienia.
W katedrze znajdują się 23 ołtarze, z których główny, uznawany jest za najwyższy w tej części Europy
(25,5 m) i ozdobiony obrazami autorstwa słynnego malarza Hermana Hana: Koronacja Najświętszej Marii
Panny i Wizja św. Bernarda. Pierwszy monumentalny, olejny obraz Koronacja Najświętszej Marii Panny,
uznany został za najwspanialsze dzieło wyrażające maryjną pobożność w Polsce XVII wieku. Charakteryzuje
je rozbudowany schemat kompozycyjny oraz skomplikowany program teologiczny i polityczny, przez co zapowiada
tematy i treści chętnie podejmowane w sztuce polskiej doby baroku. W pelplińskiej katedrze znajdują się
też obrazy Andrzeja Stecha i Bartłomieja Strobla. W latach 1841-42 zbudowano nad wejściem do świątyni
chór i zamontowano nowe organy. Okres II wojny światowej szczęśliwie nie wyrządził szkód w katedrze,
która zachowała swe bardzo bogate gotyckie, manierystyczne i barokowe wyposażenie.
W zbiorach Biblioteki Wyższego Seminarium Duchownego zachowało się ok. 2 tys. rękopisów, starodruków
i inkunabułów cysterskich. Najcenniejszym skarbem jest jedyny w Polsce egzemplarz Biblii Gutenberga
(wydanej jedynie w 180 egzemplarzach w połowie XV stulecia). Do czasów współczesnych dotrwało jedynie
47 inkunabułów Biblii.
Herman Han (1574-1627) - mistrz światła i nokturnu
Był synem cechowego malarza śląskiego, który był jego pierwszym nauczycielem. Herman Han jednym z najsłynniejszych
malarzy baroku działających w Polsce. Pod koniec XVI wieku zamieszkał w Gdańsku. Pracował na zlecenie
pomorskich kościołów katolickich, szczególnie wiele dla cystersów w Oliwie i Pelplinie. Malował głównie
obrazy religijne, charakteryzujące się bogactwem treści ikonograficznych i ciekawą formą, w której łączył
tradycyjne elementy gotyckie z nowatorskim sposobem operowania światłocieniem i kolorem. W jego obrazach
spirytualizm splata się z prostą pobożnością, tradycjonalizm z elementami zaskakującymi malarską świeżością.
Do najważniejszych dzieł Hermanna Hana znajdujących się w katedrze pelplińskiej należą: Śmierć św.
Magdaleny (1613), Wniebowzięcie NMP (1616), Św. Bernard i św. Benedykt (1618), Trójca
Święta (1618) słynny obacz Pokłon pasterzy. Jednak najsłynniejszym jego obrazem jest namalowane latach
1623-1624 wspomniane wyżej potężne dzieło Koronacja Najświętszej Marii Panny przeznaczone do ołtarza
głównego pelplińskiego kościoła opackiego. Wykonanie tego obrazu, liczącego 18 metrów kwadratowych, było
zwieńczeniem kariery Hermanna Hana, które potwierdziło jego sławę "malarza królewskiego" i pozycję w
środowisku. Herman Han wywarł znaczący wpływ na rozwój malarstwa na Pomorzu i w Wielkopolsce.
Klasztor
Do dziś zachowało się trójskrzydłowe założenie klasztorne z krużgankami otaczającymi wirydarz, przebudowanymi
pierwotnie w 1597 roku, a następnie w latach 1859-1868. Z krużganka wschodniego prowadzą wejścia do dawnego
Skarbca, Muzeum Diecezjalnego oraz kaplicy Collegium Marianum, najstarszego zachowanego pomieszczenia
klasztoru, dawnego oratorium. Kaplicę zdobi sklepienie gwiaździste z XIV wieku. Z południowego krużganka
prowadzi wejście do dawnego letniego refektarza. Ściany zdobią malowidła gotyckie oraz obrazy nowożytne
o tematyce biblijnej.
Pelplin jako Kulturalna Stolica Kociewia
Pelplin nazywany jest Kulturalną Stolicą Kociewia. W Bazylice Katedralnej od 1998 roku odbywa się cyklicznie
Międzynarodowy Festiwal Muzyki Organowej. Koncertów można wysłuchać w każdą środę lipca i sierpnia o
godz. 19.00.
Jarmark Cysterski, który organizowany jest w Pelplinie zawsze w trzeci weekend września, stanowi swoiste
widowisko promujące zachowane dziedzictwo kulturowe Cystersów. Niepowtarzalnie wyeksponowana atmosfera
średniowiecznych tradycji w czasie trwania Jarmarku sprawia, że event jest jedną z najciekawszych atrakcji
turystycznych Pomorza. Zainteresowanie turystów budzą także organizowane w miesiącach letnich prezentowane
przed kościołem widowiska "Światło i dźwięk".
Bonus es nos hic esse - "dobrze jest nam tu być" - te słowa widniejące w portalu pelplińskiej
świątyni, wypowiedziane prawdopodobnie przez cystersów przybyłych niegdyś do Pelplina, niech stanowią
zachętę do odwiedzin tego niezwykłego miejsca/miasta z duszą.
Polecana literatura:
Ciemnołoński J., Pasierb J.S., Pelplin, Ossolineum, Wrocław - Warszawa 1978
Czapliński K. K. , Skarby katedr i kościołów w Polsce, Chorzów 2006
Kaczyńscy I., T., Cystersi w Polsce, Sport i Turystyka, Muza SA, Warszawa 2010Katedra z Pelplina,
L.J. Zdrojewski (red.), Wydawca: Fundacja OKO-LICE-KULTURY, Zblewo 2016
Osowski M., Herman Han - mistrz światła i nokturnu: narodziny baroku w malarstwie dawnej Rzeczpospolitej,
Wydawnictwo "Bernardinum", Pelplin 2008
Źródło fotografii: Lech J. Zdrojewski
|
