Recenzje

Izabela Wyszowska 

W kręgu turystyki etnograficznej - skanseny

     Historia muzeów na wolnym powietrzu, zwanych powszechnie skansenami, sięga 1891 roku. Wówczas to szwedzki badacz folkloru Artur Hazelius założył pierwszy tego typu obiekt na wyspie Djorgarden, niedaleko Sztokholmu. Z kolei pierwsze na ziemiach polskich muzeum skansenowskie powstało w 1906 roku we Wdzydzach Kiszewskich (niedaleko Kościerzyny) z inicjatywy Izydora i Teodory Gulgowskich. Kolejne zakładano w dwudziestoleciu międzywojennym (Nowogród koło Łomży w 1927 r.), a przede wszystkim w okresie powojennym. Obecnie w Polsce znajduje się ponad 150 muzeów z ekspozycją etnograficzną, w tym ponad 80 placówek typu skansenowskiego. Łącznie gromadzą one ponad 600 tys. eksponatów. Największą liczbę muzeów skansenowskich posiada Małopolska (15), w związku z zachowanymi pozostałościami budownictwa ludowego w karpackich wsiach oraz Wielkopolska (11) ze względu na znaczące rolnicze tradycje tego regionu¹. Skanseny w wielu przypadkach nie są miejscami tylko biernego odbioru ekspozycji przez zwiedzających. W wielu z nich bowiem życie tętni przez cały rok. Można tam nie tylko przyjrzeć się, jak powstają dzieła sztuki ludowej, takie jak obrazy malowane na szkle, hafty i koronki, wyroby ceramiczne, rzeźbione w drewnie świątki, ale także wziąć udział w codziennych pracach, jakimi się niegdyś trudniono. Można również spróbować tradycyjnych, staropolskich potraw charakterystycznych dla danego regionu. Motywem przewodnim wszystkich imprez plenerowych organizowanych w muzeach skansenowskich jest prezentacja różnych aspektów kultury ludowej z uwzględnieniem przemian, jakie zachodziły w życiu wsi. Najczęściej te inicjatywy odnoszą się do zasobów materialnych i niematerialnych związanych z folklorem i kulturą ludową danego regionu. Tematyka eventów nawiązuje do roku kościelnego (kalendarza liturgicznego) i świąt katolickich oraz prac polowych. Muzea na wolnym powietrzu pozwalają zachować pamięć o korzeniach, tak ważnych w dobie globalizacji.
     Zwiedzanie skansenów to interesujący sposób spędzenia wolnego czasu w rodzinnym gronie pozwalający na połączenie aspektów poznawczych z rekreacyjnymi. Dobrym merytorycznie wsparciem do tego może stać się publikacja dwojga autorów Magdy i Mirka Osip-Pokrywka pt. Skanseny. Przewodnik turystyczny. Po jej otwarciu czytelnik natrafia na mapkę Polski prezentującą lokalizację omówionych muzeów. Ze spisu treści dowiaduje się natomiast, że autorzy dokonali podziału opracowania na dwie części. Pierwsza pt. Skanseny, które trzeba odwiedzić prezentuje w porządku alfabetycznym 25 wybranych placówek (zdaniem autorów najciekawszych, największych, najbardziej charakterystycznych, s. 7), druga natomiast nosząca tytuł Skanseny, które warto odwiedzić zawiera omówienie ośmiu placówek, które wykraczają poza kulturę ludową.
     Prezentację muzeów skansenowskich otwiera Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie, w dalszej kolejności omówiono podobne obiekty w Ciechanowcu, Dziekanowicach, Kadzidle, Klukach, Kłóbce, Kolbuszowej, Kudowie Zdrój, Lublinie, Łowiczu, Nowogrodzie, Nowym Sączu, Ochli, Olsztynku, Opolu, Osieku, Radomiu, Sanoku, Sieradzu, Sierpcu, Tokarni, Toruniu, Wdzydzach Kiszewskich, Wygiezłowie i Zubrzycy Górnej. Druga część prezentuje obiekty na wolnym powietrzu, które koncentrują swą działalność na innych dziedzinach, wychodzących poza obszar kultury ludowej: Muzeum Przemysłu Naftowego i Gazowniczego im. Ignacego Łukasiewicza w Bóbrce, Muzeum Archeologiczne w Biskupinie, Skansen Rzeki Pilicy w Tomaszowie Mazowieckim, Skansen i Muzeum Pszczelarstwa im. prof. Ryszarda Kosteckiego w Swarzędzu, Muzeum Drogownictwa w Szczucinie, Centrum Edukacji i Promocji Regionu w Szymbarku, Parowozownia w Wolsztynie oraz Skansen Górniczy "Królowa Luiza" w Zabrzu. Każda placówka omówiona jest zgodnie z przyjętym schematem: najpierw część historyczna, następnie opisowa. Aby ułatwić czytelnikowi zaplanowanie wyjazdu do poszczególnych skansenów, na marginesach obok opisów miejsc, uwzględniono informacje praktyczne, w tym dane kontaktowe, godziny otwarcia, informacje o biletach i obsłudze przewodnickiej, możliwościach dojazdu i parkingu oraz terminy cyklicznych imprez plenerowych, a także oferty edukacyjne (warsztaty, pokazy, lekcje muzealne).
     Atutem książki jest niewątpliwie szata graficzna oraz galeria kolorowych fotografii, która w ciekawych ujęciach ukazuje nie tylko skansenowskie obiekty (chaty, kościoły, poszczególne elementy wyposażenia wnętrz), ale i twórców kultury ludowej przy pracy podczas imprez plenerowych organizowanych dla sympatyków turystyki etnograficznej. Chwilami jednak odnosi się wrażenie, że występuje "przerost formy nad treścią": nad tekstem dominują bowiem fotografie zajmujące całe lub połowy stron, co nadaje książce bardziej albumowy niż przewodnikowy charakter. W przypadku niektórych opisów bardziej dociekliwy entuzjasta prezentowanej problematyki niewątpliwie może czuć niedosyt. Brakuje ponadto spisu bibliografii wykorzystanej w opracowaniu lub polecanej literatury, która pozwoliłaby zainteresowanym pogłębić niektóre wątki tematyczne.
     Książkę wieńczy nota o autorach - miłośnikach podróży i fotografowania, którzy porzuciwszy wcześniejsze zawody oddali się swej pasji, której efektem są liczne publikacje w magazynach podróżniczych, przewodniki turystyczne oraz wydawnictwo albumowe. Pisząc przewodnik o skansenach kierowali się mickiewiczowską maksymą "Tak długo trwa jakiś naród, póty przeszłość jego nieustannie, poprzez teraźniejszość, styka się z przyszłością" (s. 7).
     Publikacja niewątpliwie zachęca odbiorcę do odwiedzenia miejsc, które chronią przed zapomnieniem i dewastacją polskie dziedzictwo kultury ludowej, w tym przykłady budownictwa drewnianego o różnym charakterze, reprezentujące specyfikę poszczególnych regionów Polski. Skanseny to miejsca niezwykłe, "gdy odwiedzimy taką placówkę podczas jakiegoś wydarzenia, choćby żniw, dożynek czy jarmarku, to może to być prawdziwa uczta dla ciała i dla ducha".