Recenzje

Izabela Wyszowska 

Spacerem po warszawskich nekropoliach

     W metropolii jaką jest Warszawa, turyści w swych planach zwiedzania zazwyczaj koncentrują się na najważniejszych zabytkach, w tym obiektach Traktu Królewskiego, odwiedzając Zamek Królewski, Wilanów, a także Muzea w tym Narodowe, Powstania Warszawskiego czy aktualnie Fryderyka Chopina czy Historii Żydów Polskich "Polin" itd. Dużym zainteresowaniem, zwłaszcza młodzieży, cieszy się także Centrum Nauki Kopernik. Rzadziej udaje się wycieczkom, najczęściej z powodu ograniczeń czasowych, trafiać na cmentarze warszawskie, oddalone nieco od ścisłego centrum. Okazja ku temu zwłaszcza dla grup szkolnych nadarza się w okolicach listopada w ramach lekcji historii. Cmentarze odwiedzają też chętnie grupy szkoleniowe wykazujące szczególne predylekcje do turystyki biograficznej itp. W ostatnich latach popularna stała się forma przewodnika nazywanego "spacerownikiem", do dziś powstała już ich cała seria (najczęściej prezentująca większe, znaczące turystycznie miasta Polski, niekiedy konkretne miejsca czy obiekty).
     Autorzy Spacerownika po warszawskich cmentarzach Jerzy S. Majewski i Tomasz Urzykowski zaproponowali ściśle tematyczną publikację przybliżającą znaczące, historyczne stołeczne nekropolie. Jak się okazuje niegdzie indziej poza stolicą nie spotka się w Polsce tak dużej koncentracji pochówków tylu zasłużonych postaci ludzi nauki, sztuki, polityki itd.
     Książka w kolejnych rozdziałach prezentuje następujące cmentarze: Stare Powązki, Cmentarz Wojskowy, Cmentarze Ewangelickie, Cmentarz Żydowski, Cmentarz Prawosławny i inne takie jak: Cmentarz Bródnowski, Wilanowski, Muzułmański, Wolski, Powstańczy, na Wawrzyszewie, Kamionkowski, Żydowski na Bródnie, w Marysinie, Cmentarz Żołnierzy Radzieckich, Żołnierzy Włoskich oraz Cmentarz Północny. Każdy rozdział poprzedzony jest schematem trasy wytyczonej przez Autorów na terenie opisywanej nekropolii. W związku ze skomplikowaną numeracją kwater cmentarzy, plan ułatwia znalezienie określonych grobów znanych, interesujących turystów, postaci.
     Pierwsze omówione zostały Stare Powązki. Trasa I przebiega od Bramy II św. Honoraty i obejmuje spacer w pobliżu nagrobków takich osobistości jak m.in.: Zbigniew Herbert, Gustaw Holoubek, Stanisław Moniuszko, Jan Nowak-Jeziorański, Jerzy Waldorff, czy Czesław Niemen. Opis trasy jest bardzo klarowny, uwzględniający numer kwatery i krótkie omówienie biografii spoczywającej postaci. Trasa II obejmuje 60 grobów. Szczególnie wyeksponowano Aleję Zasłużonych, ciszącą się zawsze wśród zwiedzających największym zainteresowaniem. Trasa III zatytułowana: Ogrodnicy, Mechanicy, Aptekarze prezentuje przedstawicieli różnych grup zawodowych w tym też warszawskich przemysłowców. Następnie turysta dociera do grobu Bolesława Prusa, Zygmunta Glogera i Marka Hłasko. II rozdział Spacerownika przedstawia Powązki Wojskowe - "Ten cmentarz jest jak wielki podręcznik historii, w którym opisano postacie o różnych życiorysach. Spoczywają tu powstańcy listopadowi i styczniowi[…], cmentarz wojskowy służy jednak nie tylko wojsku i politykom. Pochowano tu również sławy polskiej kultury i sportu, by wspomnieć tylko: Juliana Tuwima, Xawerego Dunikowskiego, Tadeusza Łomnickiego, Feliksa Stamma czy Kazimierza Górskiego" (s. 49). III cześć publikacji opisuje Cmentarze Ewangelickie - przy ul. Młynarskiej kryjące prochy takich osobistości jak Emil Wedel, Wojciech Gerson, Zygmunt Vogel, Szymon Bogumił Zug, Stefan Żeromski, Jeremi Przybora. Kolejny rozdział książki poświęcony został Cmentarzowi Żydowskiemu przy ul. Okopowej, na którym pochowany został m.in. słynny Ludwik Zamenhof - twórca sztucznego języka Esperanto. Jak piszą Autorzy książki "Dla większości współczesnych warszawiaków pozostaje miejscem tajemniczym i nieznanym. Możemy tu znaleźć groby rabinów i cadyków, wielkich przemysłowców i polityków, ludzi kultury i nauki. A grobowce przy głównej alei czy w kwaterze 20 są nieraz dziełami sztuki sepulkralnej wysokiej klasy" (s. 97). Cmentarz Prawosławny przy ul. Wolskiej przedstawiony jest w następnym rozdziale książki. Czytelnik dowiaduje się m.in., że stojąca u wejścia cerkiew p.w. Jana Klimaka posiada we wnętrzu malowane dekoracje autorstwa samego Jerzego Nowosielskiego. Ciekawostką dla czytelnika jest informacją, iż Kwatera D mieści m.in. groby budowniczych Pałacu Kultury i Sztuki. Z kolei na Cmentarzu Bródnowskim, o czym z pewnością nie wszyscy wiedzą, można natknąć się na groby - piosenkarza Mieczysław Fogga oraz Romana Dmowskiego - jednego z najważniejszych polityków XX wieku czy Tony Halika - słynnego podróżnika. Ostatnia część publikacji w dużym skrócie przedstawia pozostałe cmentarze, w tym wilanowski, muzułmańskie, północny i inne.
     Atutami opracowania, poza stroną merytoryczną, jest jego zeszytowa forma, szata graficzna oraz duża liczba fotografii nagrobków, rzeźby sepulkralnej, urozmaicająca lekturę. Również ujęcie tekstu w trzech kolumnach jest sprzyjającym dla czytelnika rozwiązaniem. Mankament stanowi brak spisu wykorzystanej w opracowaniu literatury lub wskazówek bibliograficznych dla bardziej dociekliwych czytelników.
     Podsumowując, Spacerownikpo warszawskich cmentarzach jest przydatną lekturą przewodnikową dla turystów zamierzających odbyć wycieczkę po warszawskich nekropoliach. Bez przygotowania lub zabrania ze sobą materiałów, zwiedzanie może być utrudnione bowiem brak orientacji na obszarze cmentarza powoduje problemy ze znalezieniem określonych grobowców. Publikacja inspiruje, w ogólności, do bliższego poznawania także innych znanych historycznych nekropolii na terenie naszego kraju, pogłębiania wiedzy na temat znanych postaci historycznych, skłania do odwiedzenia ich miejsca pochówku, co stanowi pierwszy krok do odbycia dalszej podróży śladami danej postaci i jej dokonań w ramach turystyki biograficznej. Publikacja "otwiera" oczy na sztukę sepulkralną, a także skłania do refleksji i poszukiwań dotyczących specyfiki pochówku i symboliki nagrobków różnych wyznań i religii.