|
Jerzy Wysokiński
Wrocławski Ostrów Tumski
W tym miejscu rozpoczął swoje istnienie Wrocław. Dowodem na to są wykopaliska archeologiczne. Najwcześniej zasiedlanym terenem był obszar pomiędzy obecnymi kościołami św. Marcina oraz św. Krzyża. Powstał na miejscu przepraw na Odrze, pomiędzy ujściem rzeki Oławy na południu, a Ślęzy i Widawy na północy. Rozgałęziając się na liczne odnogi Odra utworzyła wyspy, określane mianem ostrowów (tak nazywano niegdyś wyspy na rzece, wysoko wzniesione ponad poziom wody). Rzeki w sposób naturalny broniły ludność, stanowiąc zarazem drogę komunikacyjną oraz miejsce połowu ryb. Ostrów Tumski liczył w tym czasie ok. 1500 mieszkańców. Gród na Ostrowie Tumskim założony został prawdopodobnie w X stuleciu. Zbudowana z drewna i otoczona drewniano-ziemnym wałem konstrukcja początkowo nie posiadała elementów murowanych. Pierwszy drewniany kościółek św. Marcina w XI w. miał pełnić rolę książęcej kaplicy. Otaczał ją system warownych umocnień., a pierwszym wzniesionym z trwałego budulca gmachem była kaplica pod wezwaniem św. Marcina. Powstała ona przypuszczalnie na początku XI wieku i należała wówczas do nieistniejącego obecnie, a leżącego naprzeciw Ostrowa, opactwa w pobliskim Ołbinie, na prawym brzegu Odry. Wschodnia część wyspy już wtedy należała do biskupa wrocławskiego. Na początku XI wieku zbudowano tu pierwszą katedrę, zastępując znajdujący się wcześniej w tym miejscu niewielki kościół. Prawdopodobnie w 1163 roku, gród zbrojnie najechał powracający z wygnania Bolesław Wysoki – wnuk Bolesława Krzywoustego, który po dwukrotnej ucieczce z odzyskanej dzielnicy i ustabilizowaniu się sytuacji politycznej na Śląsku wybrał to miejsce na swoją nową siedzibę. Najwcześniej w roku 1166 rozpoczął on zastępowanie drewnianej zabudowy murowaną, tworząc – przy pomocy budowniczych z cysterskiego z Lubiąża – romańską rezydencję, składającą się z domu biskupiego, pałacu książęcego, ośmiobocznej kaplicy z absydami (tzw. relikwiarzowymi), zabudowań opactwa oraz osiemnastobocznej kaplicy, zwanej dworską kaplicą romańską. Wszystkie budynki wzniesione zostały z cegły i usytuowane tuż przy drewniano-ziemnym wale zapewniającym obronność. Pod koniec XIII w. nastąpiła dalsza rozbudowa grodu, który stał się zamkiem, w ten sposób, że w miejsce splantowanego wału wzniesiono mur obronny, posiadający co najmniej dwie wieże. Osiemnastoboczną kaplicę zastąpiono nową, ośmioboczną aulą, a w południowej części rozpoczęto budowę dwu- lub trójkondygnacyjnej kaplicy grobowej pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny (obecny kościół św. Marcina). Niedługo po śmierci Henryka IV Probusa zamek stracił swoją pozycję głównej siedziby książęcej, a kolejni władcy, jak Henryk V Brzuchaty, Bolko I Surowy oraz Henryk VI Dobry częściej korzystali z rezydencji na lewym brzegu Odry. W roku 1315 cały Ostrów Tumski sprzedany został władzom kościelnym i od tego czasu jurysdykcja świecka przestała na wyspie obowiązywać, z czego nierzadko korzystali ci, którzy naruszyli prawo świeckie na terenie Wrocławia. W 1382 roku król czeski Wacław IV wysunął pomysł budowy na Ostrowie nowego zamku królewskiego o dwóch wieżach, z grubymi murami i fosą. Projekt upadł, a Ostrów Tumski stał się odtąd ośrodkiem władzy biskupiej, gdzie warownia służyła jedynie za siedzibę dla kleru kolegiackiego. Niepotrzebny nikomu zamek zburzono ostatecznie na przełomie XV i XVI wieku. W aktualnym ukształtowaniu Ostrowa obiekt znajdował się po obu stronach obecnej ulicy św. Marcina (przebitej w poł. XIX w.), nieco na zachód od kościoła św. Krzyża. Ostrów Tumski, poza prowadzącym na Wyspę Piasek mostem Tumskim, miał połączenie z prawym brzegiem Odry poprzez most Za Katedrą (przez jakiś czas zwodzony), w miejscu obecnego pl. Katedralnego. Po 1810 roku, gdy wyburzano fortyfikacje Wrocławia, przy okazji likwidacji części fos zasypano również odnogę Odry dzielącą Ostrów od Szczytnik i Ołbina – odtąd pozostał „ostrowem” jedynie z nazwy. Reliktem zasypanego koryta rzeki jest staw w Ogrodzie Botanicznym. W czasie II wojny światowej Ostrów doznał znacznych zniszczeń. Z dużych obiektów jedynie kościół św. Krzyża przetrwał stosunkowo mało uszkodzony. Cztery domy po północnej stronie ul. Katedralnej odbudowano dopiero na przełomie lat 70. i 80. XX w. Z południowej części terenu pozamkowego usunięto natomiast całą zabudowę poza kościołem św. Marcina, eksponując pozostałości murów zamkowych. Można nimi przespacerować się wzdłuż ruin umocnień obronnych. Wyspa ma charakter obronny – nie dość, że naturalną fosą jest Odra, to jeszcze można przejść wzdłuż ruin zamkowych umocnień obronnych. Najcenniejsze na w Ostrowie Tumskim są kościoły – pozostałości po działającym na wyspie biskupstwie. Najokazalszą świątynią jest katedra św. Jana Chrzciciela, zbudowana w stylu gotyckim, ale prezentująca również wspaniałe barokowe kaplice. Uważana jest za najwspanialszy zabytek gotyckiej architektury sakralnej. Jej historia zaczyna się od zjazdu gnieźnieńskiego, kiedy to w 1000 roku utworzono biskupstwo wrocławskie obok krakowskiego i kołobrzeskiego. Przez wieki ulegała wojennym zniszczeniom i pożarom. Odbudowana już w 1951 roku została konsekrowana przez Stefana kardynała Wyszyńskiego – Prymasa Polski. We wnętrzu katedry podziwiać możemy cenne zabytki rzeźby i malarstwa m.in.: tryptyk Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny z 1552 roku (przeniesiony z Lubina), murowaną ambonę (1723 r.), dębowe stalle powstałe w latach 1662–1665, a także liczne nagrobki z okresu średniowiecza, manieryzmu i baroku. Katedra (o długości 68 m i wysokości 91m) ma aż 21 kaplic, z których godne uwagi są przede wszystkim dwie: poświęcona św. Elżbiecie (1680–1686) i tzw. Elektorska (1716 –1721), będąca dziełem wybitnego wiedeńskiego architekta J. B. Fischera von Erlach, a zawierająca olśniewający złoceniami ołtarz, freski w kopule z dramatyczną scenę Strącenia Aniołów. Ponadto wyróżnia się w katedrze kaplicę Najświętszego Sakramentu (jedna z pierwszych barokowych na Śląsku, posiada we wnętrzu liczne groby biskupie), kaplicę św. Kazimierza Jagiellończyka, kaplicę św. Jadwigi Śląskiej, kaplicę św. Stanisława, kaplicę św. Józefa (najstarsza z kaplic katedry), kaplicę Mariacką (z obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej), kaplicę św. Jana Chrzciciela (z nagrobkiem biskupa Jana Turzona), kaplicę Zmartwychwstania. Wewnątrz katedry znajdują się też epitafia, nagrobki ludzi zasłużonych, w tym słynnego kardynała Bolesława Kominka, współautora listu biskupów polskich do niemieckich. Z tarasu widokowego katedry, na który można dostać się wjeżdżając windą, oglądać można panoramę Wrocławia i okolic.
Po północnej stronie katedry (ul. Kanonia) znajduje się kościółek p.w. św. Idziego, zbudowany w pierwszej połowie XIII wieku na zlecenie Wiktora, ówczesnego dziekana wrocławskiej kapituły katedralnej. Jest on najstarszą z istniejących wrocławskich świątyń. Kamienne profile cokołu, pozwalają wnioskować, że budynek powstał na miejscu innej, starszej budowli. Wnętrze można w dni powszednie oglądać niestety tylko przez kratę.
W zachodniej części Ostrowa Tumskiego stoi kościół św. Marcina. Jest jednym z najstarszych i najmniejszych we Wrocławiu. Powstał w drugiej połowie XIII wieku na miejscu romańskiej, zamkowej kaplicy z 1149 roku z fundacji wrocławskiego Piasta, księcia Henryka IV Probusa. Miał to być kościół klasztorny Najświętszej Marii Panny, a jednocześnie kaplica grzebalna. Zaczęto jednak budować obok kościół św. Krzyża, więc zaniechano realizacji tak dużej kaplicy. Prace zostały przerwane, a kościół ukończono dopiero w XV wieku. Wtedy nadano mu wezwanie św. Marcina. Początkowo składał się on z podłużnego prezbiterium i przylegającej do niego ośmiobocznej nawy. Był dwupoziomowy. Obecnie poziom dolny świątyni stał się kryptą z powodu wielowiekowego podnoszenia się gruntu. Zniszczenia i przebudowy. W XV i XVI wieku podczas kolejnych pożarów na Wyspie Piasek wybuchł pożar, w wyniku którego kościół św. Marcina dość mocno ucierpiał. W XVII wieku, kościół przeszedł gruntowną renowację, a kolejne lata przynosiły następne przebudowy. Kiedy zlikwidowano na wyspie zamek, kościół znalazł się przy centralnym placu otoczonym dworami kanoników. Po 1810 roku stracił funkcje sakralne. Wtedy zasypano odnogę Odry oddzielającą Ostrów Tumski. Wytyczono tu ulicę św. Marcina. W czasie II wojny światowej, kościół został bardzo zniszczony. Odbudowywano go latami. Nawę pomniejszono do pierwotnych rozmiarów, nadbudowano ją i nakryto daszkiem namiotowym, co przypominało kształt wieży. Potem odtworzono dawne przypory. Wnętrze bardzo skromnie wyposażone, wokół prezbiterium jest kamienna dekoracja. Aktualnie odbywają się w świątyni msze święte. Obecnie jest to kościół rektoralny w parafii św. Krzyża znajdującej się obok. Na skwerze obok stoi sporych rozmiarów (5 m) granitowy pomnik papieża Jana XXIII. Uroczyście odsłonięty 5 czerwca 1968 roku. Jest to jedyny w Polsce pomnik tego papieża. Pomnik jest hołdem społeczeństwa polskiego dla pierwszego zwierzchnika kościoła katolickiego, który uznał prawa Polski do Wrocławia i Ziem Odzyskanych.
Przy Placu Katedralnym 16 (między seminarium duchownym a kościołem pw. św. Idziego) znajduje się też Muzeum Archidiecezjalne, a w nim w nim można zobaczyć m.in. przedmioty z epoki neolitu, epoki brązu i żelaza znalezione na terenie Śląska takie jak, siekierki, groty, szpile, garnki, miseczki oraz starożytności z innych terenów np. mumie egipskie, tablice gliniane z pismem klinowym, zabytki wczesnochrześcijańskie. Tutaj spotkamy liczne cenne przedmioty zebrane z kościołów Śląska, w tym przykłady dawnej rzeźby, naczyń liturgicznych, tkanin itp. Można podziwiać najstarszy dzwon w Polsce "Świętosław'' z 1300 r. oraz słynną Księgę Henrykowską z 1270 roku, z napisanym pierwszym zdaniem w języku polskim („day, ut ia pobrusa, a ti poziwai” – „daj, abym ja mełł, a ty wypoczywaj”)
Wyspę Ostrów Tumski z Wyspą Piaskową łączy most. Nazywano go Tumskim lub Katedralnym (pons cathedralis). Pierwsza wzmianka o drewnianym moście pochodzi z XII w. Według niepewnej informacji datowanej na 1462-1468 r. Most Tumski był wówczas zbudowany z kamienia, a później aż do połowy XIX w. funkcjonowały tu proste mostki drewniane. Obecny most zbudowano w latach 1888-89 jest dwuprzęsłowy, stalowy, nitowany. Ma 52,2 m długości i 6,8 m szerokości, a rozpiętości przęseł wynoszą 25,9 i 25,2 m. Tworzą ją pasy górne w kształcie ćwiartek kół, łączących się w środku mostu, spiętych łukiem, tworzącym bramkę ponad filarem. Stalowy ruszt pomostu opiera się na pasie dolnym dźwigarów głównych. Konstrukcja opiera się na granitowych przyczółkach i filarze nurtowym. Obok oficjalnej nazwy funkcjonuje też nazwa „Mostu Miłości”, która ostatnio nabrała nowego znaczenia w związku ze zwyczajem przypinania do mostu przez pary zakochanych zamkniętych kłódek, jako znaku trwałości związku. Wyspa jest oświetlana przez oryginalne latarnie gazowe, zapalane i gaszone codziennie przez latarników.
Na terenie Ostrowa Tumskiego leży Ogród Botaniczny, założony w latach 1811-1816 w miejscu zasypanej odnogi Odry. Jest on drugim, po krakowskim, najstarszym tego typu ogrodem w Polsce. Ma 7,48 ha powierzchni ( sama powierzchnia szklarni wynosi 1870 m 2, zawiera ok. 12 tysięcy gatunków i odmian roślin. Działy tego ogromnego ogrodu to: dział gruntowych roślin ozdobnych położony w zachodniej części Ogrodu, został utworzony w latach 60. XX w. Można tu podziwiać m.in. liczącą 30 odmian kolekcję hiacyntów, 80 odmian narcyzów, a także kolekcje kosaćców, piwonii i liliowców. Dział systematyki zajmuje powierzchnię ok. 2 ha, w centralnej części wrocławskiego Ogrodu Botanicznego. Zgromadzono tu rośliny zielne oraz drzewa, krzewy i krzewinki mogące się rozwijać i zimować w naszych warunkach klimatycznych; arboretum utrzymane w charakterze parku spacerowego, rosną tu zarówno rodzime, jak i obce gatunki drzew i krzewów. Głównie w arboretum rosną tak ciekawe rośliny, jak cypryśniki błotne, mamutowce, sekwoja wiecznie zielona, cedry, szydlice, kuningamie, modrzew polski, metasekwoje, cyprysowce Leylanda i sośnice. W alpinarium - znajduje się około 1500 gatunków i odmian uprawnych roślin skalnych. Jego osobliwością jest profil geologiczny. Dział roślin wodnych, błotnych i akwariowych zawiera jedną z największych na świecie (licząca ponad 250 taksonów) kolekcję subtropikalnych i tropikalnych roślin wodnych i błotnych. Dział roślin szklarniowych liczy ogółem blisko 5000 taksonów (jednostek systematycznych). Odrębne szklarnie posiadają np. sukulenty Meksyku, kolekcję roślin tropikalnych (zapewniono szklarni odpowiednie warunki termiczne i wilgotnościowe), odrębna szklarnia zawiera hodowle roślin wodnych i błotnych. Inna szklarnia poświęcona jest wyłącznie roślinom z rodziny Bromeliaceae, odrębna zawiera kolekcję rosnących bluszczy. W części poświęconej dydaktyce i morfologii roślin zgromadzono ekspozycję gatunków, ilustrujących m.in. wybrane zagadnienia z zakresu biologii i morfologii, ekologii i geografii roślin. Przybliżają one budowę kwiatów i sposoby ich zapylania, typy owoców i sposoby rozsiewania nasion, różne typy kwiatostanów, pędów, liści, korzeni oraz formy życiowe roślin. Dział pnączy obejmuje największą w Europie kolekcję dzikich gatunków zimujących w gruncie oraz odmiany ogrodnicze i gatunki jednoroczne roślin pnących. W ogrodzie jest również pracownia kultur tkankowych. Na koniec dział „Panorama natury” stanowi stałą wystawę obrazującą wszystkie ery oraz okresy w historii życia na Ziemi. Jedna z części wystawy zawiera ekspozycję skał i minerałów Dolnego Śląska. Elementem ekspozycji jest także duży panoramiczny obraz, przedstawiający rozwój życia na Ziemi w przedziale od kambru do czwartorzędu. Znajdujące się na terenie ogrodu Muzeum Przyrodnicze Uniwersytetu Wrocławskiego posiada aż 5 milionów spreparowanych okazów zwierząt, w tym wiele wymarłych gatunków, pół miliona roślin i liczną kolekcję szkieletów. Część ogrodu posiada niewielkie kładki, będące przejściami dla pieszych przez staw (starorzecze jednego z ramion bocznych Odry, zasypane zostało w XIX wieku). Ogród jest otwarty do zwiedzania: od 1 kwietnia do 30 listopada w godzinach 8.00-18.00, szklarnie 10.00-18.00.
Podczas II wojny światowej Ostrów Tumski został mocno zniszczony. Jego nieustanna odbudowa trwa do dziś. Dzięki heroicznym działaniom mieszkańców powódź tysiąclecia w 1997 roku do Ostrowa Tumskiego nie dotarła…
Źródło fotografii: Jerzy Wysokiński
 |
 |
 |
 |
|
Plan Ostrowa Tumskiego i okolic
|
Widok na Ostrów Tumski od strony Odry.
|
Katedra św. Jana
|
Nagrobek arcybiskupa Bolesława Kominka w katedrze wrocławskiej
|
 |
 |
 |
 |
|
Kościół św. Marcina
|
Fragment ekspozycji ogrodu botanicznego
|
Szklarnia z sukulentami
|
Popiersie jednego z pierwszych dyrektorów wrocławskiego ogrodu botanicznego
|
|
 |
 |
|
|
|
Charakterystyczne latarnie na Ostrowie
|
Fragment Księgi Henrykowskiej z Muzeum Archidiecezjalnego na Ostrowie Tumskim
|
|
|
