|
GNIEZNO
Zarys dziejów miasta
Armin Mikos v. Rohrscheidt
Początki Gniezna i stołeczna rola grodu gnieźnieńskiego. Nazwę swą miasto zawdzięcza prawdopodobnie nie legendarnemu gniazdu orłów, lecz (pierwotnie jako „Gniezdno”) swojej lokalizacji na szeregu pagórków, otoczonych rozlewiskami jeziora, które swa największą szerokość osiągało w naturalnych polodowcowych nieckach
(gniezdach). Niezależnie od sporów historyków, których przedmiotem jest zarówno dokładniejsze datowanie wzniesienia pierwszych fortyfikacji, jak i poszczególnych obiektów na terenie grodów - poza sporem pozostaje, iż już w wieku IX wieku na terenie najobszerniejszego wzniesienia - Wzgórza Lecha istniał silnie ufortyfikowany i obszerny gród obronny. Stopniowo był on rozbudowywany i wzbogacał się o nowe podgrodzia. Rozmiary grodu szacowane na podstawie odkrytych fragmentów jego umocnień wskazują, że musiał on mieć centralne znaczenie dla plemiennego państwa słowiańskiego, kształtującego się w IX i w pierwszej połowie X wieku na terenie dzisiejszej Wielkopolski i Kujaw. W obrębie grodu znajdowała się siedziba księcia, otaczały go tez z znacznym promieniu liczne osady, tworząc jeden z najgęściej zaludnionych obszarów na terenie powstającego państwa polskiego. W II połowie X wieku, czyli krótko przed lub już za czasów Mieszka I, zespół grodowy składały się z kilku ufortyfikowanych części. Nieco później, bo za czasów Chrobrego były to na pewno aż cztery człony - w tym gród właściwy, otoczony masywnym wałem, oraz również ufortyfikowane trzy podgrodzia, jedno z nich o charakterze targowym. To wszystko, oraz dodatkowo fakt wzniesienia przez Mieszka I wewnątrz grodu obszernego kościoła i – prawdopodobnie wówczas lub nieco później - kamiennego palatium (rezydencji władcy) świadczy o bardzo ważnej roli Gniezna w państwie polańskim, nazywanym także w tym okresie (991) wprost
„civitas Schinesghe” – państwem gnieźnieńskim. W oparciu o te fakty, zachowując ostrożność w używaniu historycznych nazw i określaniu funkcji z użyciem dzisiejszej nomenklatury, można potwierdzić stołeczną rolę Gniezna dla okresu przed chrztem ziem polskich. Trudno jednak uznać śmiało artykułowane w niektórych publikacjach pretensje do wyłącznej roli stołecznej tego grodu także w okresie późniejszym: między rokiem 966 (uznawanym powszechnie jako data pojawienia się państwa polskiego w kręgu cywilizacji zachodniej) a rokiem 1038. Taką „ekskluzywnie stołeczną” funkcję Gniezna poddaje w wątpliwość fakt istnienia podobnie mocno ufortyfikowanego grodu w Poznaniu, powiązany z równoczesną (a może i wcześniejszą) budową tamże książęcego kamiennego palatium, osadzeniem tam właśnie pierwszego biskupa polskiego Kościoła i wreszcie niezaprzeczalny fakt pochówku pierwszych władców Polski w poznańskiej katedrze. Także istnienie podobnego palatium na pobliskim Ostrowie Lednickim i odnalezione tam ślady pochówków członków dynastii oraz odkrycie wielkiego grodu piastowskiego w nieodległym Gieczu skłaniają raczej do potwierdzenia starej teorii o kolektywnym (wielkopolskim) ośrodku stołecznym młodego państwa, w którym wymienione miejscowości (zwłaszcza zaś Gniezno i Poznań) odgrywały rolę dominującą. Dla Gniezna potwierdzają tę funkcję szczególnie znane nam ważne wydarzenia w okresie panowania Bolesława Chrobrego: fakt pochowania tu św. Wojciecha i związany z tym przyjazd do Gniezna cesarza rzymsko-niemieckiego Ottona III w roku 1000, ustanowienie metropolii kościelnej przy wzniesionej na terenie grodu katedrze oraz fakt dokonanej tutaj królewskiej koronacji samego Bolesława Chrobrego, jak i jego następcy Mieszka II w roku 1025. Swoją stołeczną („współstołeczną”?) rolę Gniezno utraciło po roku 1038, kiedy w okresie anarchii i chwilowego rozpadu państwa wczesnopiastowskiego po śmierci Mieszka II najazd czeskiego księcia Brzetysława spustoszył Wielkopolskę. Gród gnieźnieński został zdobyty i zniszczony, katedra splądrowana, relikwie Św. Wojciecha przeniesione do Pragi. Po roku 1039 punkt ciężkości odbudowywanego państwa przeniesiony został do nie zniszczonego Krakowa. Gniezno (jak i pozostałe główne grody Wielkopolski) zostało wprawdzie odbudowane, nie odzyskały już one jednak swego centralnego znaczenia dla Polski.
Gniezno jako kościelna stolica Polski. Od chwili ustanowienia metropolii gnieźnieńskiej w latach 999-1000 ten piastowski gród stał się niekwestionowanym centrum polskiego Kościoła. Arcybiskupi gnieźnieńscy byli przez stulecia jedynymi metropolitami na ziemiach polskich (co w tamtym czasie oznaczało realne zwierzchnictwo nad pozostałymi biskupami), zaś w krótkim czasie po pojawieniu się drugiego łacińskiego arcybiskupstwa polskiego (1367 w Haliczu, potem we Lwowie) uzyskali dla siebie tytuł Prymasów Polski (1417), dzięki któremu aż po drugi rozbiór Polski (1793) byli uznawani jako pierwsi hierarchowie kościelni na ogromnym terytorium naszego państwa, jedyni prawowici szafarze królewskiej koronacji. Prymas stał się przez to drugą osobą w państwie po monarsze, pierwszym senatorem z urzędu, z czasem także (po 1572) formalnym opiekunem Królestwa w okresie bezkrólewia
(interrex) a także organizatorem królewskich elekcji. Po upadku państwa i podziale jego terytorium (jednocześnie także oddzieleniu znacznej części diecezji przez nowe granice państwowe) znacznie zmniejszona archidiecezja gnieźnieńska została połączona unią personalną z diecezją poznańską (1818) zaś faktyczną siedzibą arcybiskupa (nadal używającego symbolicznego teraz tytułu prymasa) na ponad sto lat stał się Poznań. Jednocześnie arcybiskup warszawski w zaborze rosyjskim uzyskał tytuł Prymasa Królestwa Polskiego, który wygasł dopiero w okresie międzywojennym. Za pontyfikatu kardynała Augusta Hlonda (1928-1948), będącego na nowo jako arcybiskup gnieźnieński i poznański (do 1946) prymasem całej, zjednoczonej Polski wydarzenia polityczne skłoniły władzę kościelną do podjęcia nowej regulacji: rozdzielenia unii gnieźnieńsko-poznańskiej i połączenia stolicy prymasowskiej z Warszawą. Kolejni Prymasi-Arcybiskupi gnieźnieńscy i warszawscy August Hlond (1946 do 1948), Stefan Wyszyński (do 1981) i Józef Glemp (do 1992) sprawowali faktyczne zwierzchnictwo nad Kościołem polskim, przewodnicząc z urzędu episkopatowi i wykonując (jako stali legaci) szereg uprawnień papieskich w stosunku do tego Kościoła. Po ustanowieniu w Polsce stałego nuncjusza papieskiego jako reprezentanta papieża, rozwiązaniu kościelnej unii personalnej Gniezna z Warszawą (1992) oraz wprowadzeniu wybieralności przewodniczącego Konferencji Episkopatu Polski (1994) tytuł prymasowski (pozostawiony jego aktualnemu posiadaczowi), zachował jedynie symboliczne znaczenie pierwszego spośród polskich biskupów, Gniezno zaś posiada arcybiskupa, nie używającego tego tytułu. Po ostatecznym złożeniu go przez kardynała Józefa Glempa tytuł Prymasa Polski powróci do Gniezna w roku 2009.
Późniejsze dzieje grodu i miasta. Za czasów Bolesława Śmiałego (1058-79) nastąpiła odbudowa katedry gnieźnieńskiej, kontynuowana później przez Władysława Hermana. Restytucja pełnej organizacji kościelnej w Polsce i związane z nią powtórne osadzenie metropolity w Gnieźnie, a także królewska koronacja Śmiałego, dokonana tu w roku 1076 potwierdziła symboliczne znaczenie tego miejsca dla młodego państwa polskiego. Na kolejne koronacje Gniezno (i Polska) musiały czekać ponad 200 lat: koronował się tu jeszcze Przemysł II w 1295, a potem – jako ostatni - Wacław II, król Czech i Polski (1300), żaden z nich jednak nie rezydował już w Gnieźnie. Natomiast bywało Gniezno nadal jedną z rezydencji dzielnicowych władców wielkopolskich: Mieszka III Starego (fundatora słynnych Drzwi Gnieźnieńskich, najcenniejszego zabytku sztuki romańskiej w Polsce) i jego wnuka Władysława
Odonica, który przed rokiem 1239 dokonał lokacji miasta na prawie niemieckim. Akt ten - uważany za najstarszą lokację miejską na terenie Wielkopolski – otworzył przed Gnieznem nowe możliwości rozwoju jako autonomicznego ośrodka rzemiosła i handlu (głównie solą, skórami i futrami). Jednak od trzeciej ćwierci wieku XIII dominującą rolę w Wielkopolsce odgrywał już nieprzerwanie Poznań, mający znacznie lepsze warunki rozwoju i skutecznie obroniony przed najazdem krzyżackim w roku 1331, któremu uległo Gniezno. Od początku wieku XIV jest ono zaledwie siedzibą starostwa w granicach województwa kaliskiego, jednego z dwóch, składających się na Wielkopolskę. Jako oficjalna siedziba arcybiskupów Gniezno mogło liczyć jeszcze na ich mecenat, był on jednak skierowany na obiekty i tereny pozostające w jurysdykcji kościelnej, zgrupowane wokół katedry: najszerzej zakrojone działania podjął arcybiskup Jarosław Bogoria Skotnicki, budując po 1342 nową, gotycką katedrę. Około roku 1480 Kazimierz Jagiellończyk przekazał siedzibę monarszą na Wzgórzu Lecha arcybiskupom, co symbolicznie oznaczało wycofanie się króla ze stołecznego niegdyś miasta. Sami metropolici przebywali często przy dworze królewskim, w centrum swych dóbr w Żninie, a w późniejszym okresie w Łowiczu, stanowiącym siedzibę prymasowskiego księstwa. Gniezno stanowiło zatem bardziej centrum administracji archidiecezji i miejsce większych uroczystości kościelnych niż stałą rezydencję. Miasto, raz po raz padające ofiarą wielkich pożarów (1512, 1538, 1548, 1613, 1760) lub spustoszeń wojennych (1655, 1707) a także kilkukrotnie nawiedzane przez dziesiątkujące ludność zarazy (m.in. 1624, 1662, 1708) rozwijało się bardzo powoli, przy czym liczba ludności niemal nie rosła. Dodatkowo zmiana przebiegu ważnych szlaków handlowych, które z czasem zaczęły omijać ten region, spowodowała spadek handlowej roli miasta. I choć pod koniec epoki I. Rzeczypospolitej Gniezno stało się na krótko siedzibą osobnego województwa (1768-93), w momencie przejęcia przez Prusaków przedstawiało poza katedrą widok prowincjonalnego, zaniedbanego miasteczka.
Okres panowania pruskiego. Gniezno zostało zajęte przez wojsko pruskie już w styczniu 1793, jego przynależność do Prus w składzie tzw. Prowincji Prus Południowych potwierdził akt II rozbioru Polski. W sierpniu 1794 miasto zostało opanowane przez powstańców kościuszkowskich, którzy utrzymali się tutaj ponad dwa miesiące, wspierani przez mieszkańców. Był to bodaj największy sukces Insurekcji na terenach zajętych przez Prusy. Okres Księstwa Warszawskiego okazał się dla Gniezna czasem kontrybucji, poborów do wojska, przemarszów obcych armii (francuskiej, rosyjskiej), krótko zaś po powrocie władzy pruskiej i włączeniu miasta w skład Wielkiego Księstwa Poznańskiego (1815) spustoszył je w 1819 największy w jego dziejach pożar. Odbudowa po tej katastrofie nadała najstarszej części miasta z rynkiem jego dzisiejszy wygląd. Wobec coraz aktywniejszej germanizacyjnej polityki władz pruskich po roku 1848, rośnie także czynny opór mieszkańców Gniezna: w latach 1861- 1917 powstają w mieście liczne organizacje polskie o charakterze przemysłowym, rolniczym i bankowym, polska gazeta, młodzież gnieźnieńska konspiruje w latach 90-tych, bierze w r. 1906 udział w słynnych strajkach szkolnych a także zakłada organizacje skautowe). Niezależnie od konfliktów społecznych druga połowa wieku XIX i okres do wybuchu I Wojny Światowej jest dla Gniezna czasem przyspieszonego rozwoju. Znaczny impuls do niego stanowi uruchomienie w 1872 linii kolejowej z Poznania do Inowrocławia (a dalej do Gdańska oraz Torunia, wraz z dworcem i stale rozbudowywaną infrastrukturą (parowozownie, warsztaty). W następnych dziesięcioleciach otwarte zostają połączenia kolejowe z Jarocinem i Neklą a także wąskotorowe połączenie do
Anastazewa, przez co Gniezno staje się ważnym węzłem kolejowym. W mieście powstaje duża cukrownia, a także zakłady miejskie: gazownia i elektrownia. W tym okresie następuje także wzrost liczby mieszkańców do około 27.000.
Okres międzywojenny i czas II Wojny Światowej.
Zakończenie I Wojny Światowej nie oznaczało dla Wielkopolski początku wolności, w tej części Polski konieczne było zbrojne wystąpienie na rzecz odłączenia od Niemiec. Gnieźnianie licznie wzięli udział w Powstaniu Wielkopolskim. Dla Gniezna rozpoczęło się ono dobrze przygotowaną akcją 28 grudnia 1918, a już w dniu następnym cale miasto było opanowane przez powstańców, którzy następnie udaremnili niemiecki plan odbicia Gniezna, a w dalszym przebiegu powstania uczestniczyli m.in. w walkach o Inowrocław, Szubin, Kcynię i Rynarzewo.
Okres międzywojenny przyniósł miastu dalszy rozwój, jego ludność wzrosła w ciągu tych 20 lat z około 26 tys. do prawie 34 tys. mieszkańców. Obok wielkiej ilości małych zakładów i warsztatów działały w mieście znane fabryki: Wódek i Likierów (B. Kasprowicza), Skór i Pasów (niezależnie gnieźnieńskiej garbarni), Maszyn (Herkules) i cukrownia. Światowy kryzys gospodarczy w pierwszej połowie lat trzydziestych uderzył i w Gniezno: znacznie zmniejszyła się tutaj liczba zatrudnionych w przemyśle i handlu, niemniej bardzo znaczna była tu liczba miejsc pracy w rzemiośle, które okazało się bardziej odporne na czynniki powodujące recesję.
W roku 1925 - w 900 lecie koronacji Bolesława Chrobrego odsłonięto przed katedrą monumentalny pomnik króla, wykonany przez Marcina Rożka. Uroczystość ta, szeroko rozpropagowana i relacjonowana w całym kraju przypomniała o historycznej roli Gniezna i przyczyniła się do uczynienia z miasta jednego z ważniejszych celów ruchu krajoznawczego, szczególnie inicjowanego przez patriotyczne organizacje polskiej młodzieży.
W sierpniu 1939 ulokowano w Gnieźnie sztab armii „Poznań”, jednak przebieg działań wojennych wymusił opuszczenie miasta przez polskie wojsko regularne już 4 września. Tydzień później Niemcy wkroczyli do Gniezna; okres ich okupacyjnych rządów rozpoczął się od morderstwa na księdzu Mateuszu Zabłockim, organizującym uprzednio Straż Obywatelską. Natychmiast usunięto polskie symbole, z czasem zamknięto Katedrę, zastosowano wobec ludności polskiej te same szykany, które stały się udziałem Polaków we włączonej do Rzeszy Wielkopolsce. Miedzy listopadem 1942 a styczniem 1943 ze swoich domów zostało wyrzuconych około 10 tysięcy gnieźnian (30% mieszkańców). Część z nich wysiedlono do Generalnego Gubernatorstwa, z kolei około 4 tysięcy mieszkańców zostało wywiezionych do pracy przymusowej. W ich miejsce sprowadzono i osiedlono około 3 tysiące Niemców bałtyckich, w tym znaczną część z łotewskiej
Mitawy. W sumie w ciągu wojny i okupacji zginęło około tysiąca mieszkańców miasta. Opór gnieźnian wyrażał się w działalności konspiracyjnej (podejmowanej dwukrotnie od nowa pomimo masowych wpadek organizacji), w tajnej edukacji , w której brało udział ponad 20 nauczycieli oraz w sabotażu, pod koniec wojny mieszkańcy okolicznych wsi współpracowali także z nielicznymi polskimi partyzantami oraz sowieckimi dywersantami. Z kolei już po przejęciu miasta w styczniu 1945 Armia Czerwona dokonała (na szczęcie nieudanej) próby zniszczenia katedry.
Gniezno po roku 1945. Po II. Wojnie Światowej nastąpił dla miasta okres dynamicznego wzrostu. Na powrót stało się ono siedziba powiatu (do 1975 i znów po reformie administracyjnej w roku 1998), pojawiły się nowe zakłady przemysłowe, liczba mieszkańców wzrosła do ponad 70 tysięcy. W ramach obchodów Milenium Państwa Polskiego w roku 1966 zainicjowano w Gnieźnie budowę Szkoły-Pomnika wraz z muzeum. Dwukrotnie (1979 i 1997) odwiedził miasto papież Jan Paweł II, co stało się okazją do przybycia setek tysięcy pielgrzymów i przyniosło w konsekwencji znaczne upowszechnienie pielęgnowanego tu przez ponad tysiąc lat kultu św. Wojciecha. W latach 1995-96 śródmieście Gniezna zostało przebudowane i odnowione przed uroczystościami tysiąclecia śmierci Św. Wojciecha. W roku 1997 odbył się w obecności papieża tzw. II Zjazd Gnieźnieński z udziałem 7 prezydentów państw Europy Środkowej, zaś w kwietniu roku 2000 Gniezno gościło po raz drugi głowy państw sąsiednich oraz polski Sejm na jego pierwszej wyjazdowej sesji w znów suwerennej Polsce. W mieście funkcjonuje pięć szkół wyższych. Dwie z nich są zamiejscowymi ośrodkami poznańskich uczelni państwowych (Collegium Europaeum UAM i filia Politechniki Poznańskiej) trzy pozostałe są samodzielne: Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa, niepubliczna Gnieźnieńska Wyższa Szkoła Humanistyczno-Menedżerska Milenium i Seminarium Duchowne Archidiecezji Gnieźnieńskiej. Daje to Gnieznu bardzo wysoką pozycję wśród wielkopolskich ośrodków akademickich.
Wykorzystana literatura:
Bogacz J., Gniezno. Katedra Gnieźnieńska – przewodnik, Gniezno 2006
Bogacz J., Gniezno. Muzeum Archidiecezji Gnieźnieńskiej – przewodnik, Gniezno 2004
Bogdanowski J., Architektura obronna w krajobrazie Polski. Od Biskupina do Westerplatte, Warszawa-Kraków 1996
Górczak Z., Najstarsze lokacje miejskie w Wielkopolsce (do 1314 r.), Poznań 2002
Gryguć J., Gniezno-Przewodnik
Jakubczyk W. (red.), Dzieje Wielkopolski, tom II, Poznań 1973
Mikołajczyk G., Jeden dzień w Gnieźnie, Gniezno 1997
Mikołajczyk G., Katedra w Gnieźnie, Gniezno 1999
Mikos v. Rohrscheidt A., Turystyka Kulturowa. Fenomen, Potencjał, Perspektywy, Gniezno 2008
Labuda G., Pierwsze państwo polskie, Kraków 1989
Łęcki W., Szlak Piastowski, Przewodnik, wyd. III, Poznań 2006
Sikorska J.(red.), Skąd się Polska zaczęła. Od Kruszwicy do Poznania. Rzecz o Szlaku Piastowskim, Bydgoszcz 2006
Strzelczyk J., Górny J., (red.), 1000 lat Archidiecezji Gnieźnieńskiej , Gniezno 2000
Topolski J., Gniezno – zarys dziejów, Poznań 1979
Topolski J. (red.), Dzieje Wielkopolski, tom I Poznań 1969
Topolski J. (red.), Gniezno. Studia i materiały historyczne, tom 4. Gniezno 1995
Topolski J., (red.) Wielkopolska poprzez wieki, Poznań 1973
|
