Główna :  Dla autorów :  Archiwum :  Publikacje :  turystykakulturowa.ORG

Data wydania 29 lipca 2009, redaktor prowadzący numeru: Izabela Wyszowska

Numer 8/2009 (sierpień 2009)

Zarys dziejów ziemi wągrowieckiej

Natalia Masłowska 

     Wągrowiec jest położony między trzema rzekami: Wełną, Nielbą i Strugą Gołaniecką,  w południowo-zachodniej części Pałuk – niewielkiego regionu etnograficzno-historycznego. Nazwa „pałuki” wywodzi się od starosłowiańskiego wyrazu „łęk” i może oznaczać: podmokłą nizinę lub pałąkowaty, zakrzywiony kształt. Pałuki to najprawdopodobniej także okrzyk rycerski dawnych wojowników[1]. Z kolei nazwa Wągrowiec, pochodzi prawdopodobnie od staropolskich wyrazów „wągrów” lub „wągroda”, co oznacza suchą wyspę lub zarosłą krzewami i oblaną wodą kępę na bagnach[2].
     Najprawdopodobniej miasto rozwijało się najpierw jako osada młyńska. W XIV wieku przez Wągrowiec prowadził też trakt handlowy. Uczęszczali nim kupcy, którzy udawali się po bursztyn nad Morze Bałtyckie. Dogodne usytuowanie miejscowości od początku zapewniło jej rozwój handlowy i ważną pozycję ekonomiczną na Pałukach. W wiekach średnich lokalizacja ta pełniła też funkcje obronne[3]. Jednym z pierwszych gospodarzy Ziemi Pałuckiej był ród rycerski, którego rodowód wywodzi się najprawdopodobniej od patrona Polski - Świętego Wojciecha. Za założyciela rodu uznaje się rycerza Sobiebóra. Rodzina średniowiecznych wojowników została ulokowana w okolicach Wągrowca przez króla Bolesława Chrobrego[4].
     W dobie średniowiecza Pałuki często pustoszone były przez najeźdźców: „Mimo naturalnej ochrony, Ziemia Pałucka często była niszczona przez obce wojska. Pustoszyli ją Pomorzanie, a później Krzyżacy oraz własne wojska zwaśnionych rodów (…) Na tle majątkowym dochodziło do zatargów, szczególnie ostry charakter przybrały one w końcu XIII i na początku XIV wieku, gdy w grę wchodziły również sprawy polityczne”[5]. Zieazleżnie więc od korzystnego położenia Wągrowiec i okolice pozostawały terenem zarówno walk plemiennych jak i waśni rodowych, zagrożone nie tylko przez obcych, jak choćby Zakon Krzyżacki, ale także przez swoich.
     Historia Wągrowca wiąże się bardzo ściśle z ulokowanym tu klasztorem cystersów. Jego lokacja nastąpiła na ziemi, którą Wojciech z rodu Zarębów, umierając bezpotomnie, sprzedał cystersom w 1319 roku. Zakonnicy nabyli od Wojciecha majątek zwany Węgrówka, w skład którego wchodziły dwa jeziora i przyległe źrebie. Cystersi otrzymali także istniejący już wówczas kościół Świętej Katarzyny. Ze względu na bardzo korzystne położenie nowo zakupionych ziem wraz z Wyspą Prostynią cystersi zdecydowali o budowie tu klasztoru oraz budynków służebnych. Stopniowo zagospodarowywali oni  osadę Węgrówka, która z czasem otrzymała prawa miejskie[6].
     Pierwsza wzmianka o Wągrowcu pojawia się w polskich dokumentach w roku 1381. To właśnie wtedy osada zyskuje prawa miejskie. „ Według opata Jana II opat Gerhard w dokumencie z 22 grudnia 1381 roku zamienił osadę na miasto na prawie magdeburskim, nadając mu odpowiednie przywileje. Prawa te zostały zatwierdzone jeszcze tego samego roku przez króla Ludwika Węgierskiego. Potwierdzenie królewskie było konieczne, aby zwolnić miasto od ciężarów prawa polskiego. Zgodnie z obowiązującym prawem zorganizowano władze miejskie, które stanowili: burmistrz, sześciu rajców, wójt pełniący funkcję sędziego oraz sześciu ławników. Wybór władz zatwierdził opat jako właściciel miasta”[7]. Dzięki przedsiębiorczości cystersów miejscowość szybko się rozwijała. Okoliczna szlachta mogła liczyć na pomoc zakonników, którzy chętnie udzielali pożyczek, biorąc pod zastaw ziemię[8].
     Największy rozkwit miasta datuje się na okres panowania Jagiellonów i Stefana Batorego. Władysław Jagiełło nadał miastu przywilej targowy na coroczne jarmarki oraz na cotygodniowe targi, co spowodowało rozwój handlu i rzemiosła. Zygmunt Stary, a potem Zygmunt August odnowili i zatwierdzili prawo magdeburskie, ten ostatni  wydał także pozwolenie na dwa jarmarki w ciągu roku. Natomiast Stefan Batory ustanowił nowy jarmark na 24 czerwca[9]. Dzięki tym przywilejom miasto zyskało ważną pozycję w regionie. Wiadomo, że już w XV wieku posiadało szpital, łaźnię oraz cyrulika, a w 1558 roku próbowano założyć tu nawet system wodociągowy. Ulice Wągrowca były brukowane. Koszty ich założenia pokrywano z kar sądowych[10].Wraz z rozwojem jarmarków i handlu w mieście rozwijało się także rzemiosło stopniowo organizujące się w cechy. W pierwszej połowie XVII wieku było ich w Wągrowcu dziesięć. Należało do nich w sumie 150 rzemieślników, w tym 50 kuśnierzy, 28 szewców, 20 piwowarów, 10 rzeźników, 10 garncarzy, 5 czapników, a także: sukiennicy, kołodzieje, stelmachowie, kowale, ślusarze, kotlarze, złotnicy, puszkarze oraz kupcy[11].
     Zakon cysterski odegrał dużą rolę w historii Wągrowca także ze względu na szkołę, którą założyli tu zakonnicy. W 1557 roku powstała tu też pierwsza szkoła wyższa. Nie bez znaczenia był fakt, że to właśnie w Wągrowcu schronili się przed zarazą nauczyciele i uczniowie Szkoły Lubrańskiego w Poznaniu. Wągrowieccy zakonnicy mogli pochwalić się także bogatą biblioteką. Do absolwentów ufundowanej przez cystersów szkoły należał między innymi ksiądz Jakub Wujek, który zasłynął przekładem Biblii[12].
     Cystersi w dużej mierze przyczynili się do rozwoju miasta. To oni dbali o jego duchowy i intelektualny rozwój, zabiegali o dodatkowe prawa i przywileje. Wznosili budowle, które dziś maja status zabytków i stanowią chlubę mieszkańców miasta. Do takich ważnych obiektów należą: wybudowany w XVIII wieku kościół i klasztor cysterski w miejsce wcześniejszej zabudowy, która niemal doszczętnie spłonęła w roku 1774. Ważnym obiektem jest także kościół św. Jakuba Apostoła wzniesiony w stylu późnogotyckim ze szczytami wczesnorenesansowymi z połowy XVI wieku. Granitowe ciosy, z których wzniesiono kościół pochodzą z kaplicy w Łeknie, będącym kolebkę zakonu cystersów.[13].
     Miasto i jego okolice doświadczały nie tylko zbrojnych najazdów, ale także klęsk żywiołowych, przede wszystkim powodzi. Stąd inicjatywa usypania wałów ochronnych, w miejscu gdzie dziś mieści  się Muzeum Regionalne – Opatówka.
     Wągrowca nie omijały też zarazy dziesiątkujące ludność kolejno w roku 1572, 1603, 1655 – 1660, 1847 i 1866. Drewniana w większości zabudowa miasta sprzyjała także pożarom. Jeden z nich, z roku 1525, do tego stopnia zniszczył miasto, że zostało ono przez króla Zygmunta Starego na okres ośmiu lat zwolnione od podatku. Także podczas wielkiego pożaru w roku 1738 miasto spłonęło niemal całe. Niecałe dziesięć lat później kolejny pożar zniszczył aż trzydzieści wągrowieckich domostw[14]. Dotknięci tymi nieszczęściami mieszkańcy zaczęli więc wznosić budynki poza wałami miejskimi. W ten sposób Wągrowiec zaczął rozrastać się w kierunkach: Rogoźna, Durowa i Łekna[15].
     Powodzie, pożary i epidemie sprawiły, że miasto nie rozwijało się w takim tempie, jak to miało miejsce wcześniej. Na początku XVIII wieku większość domów była zniszczona, a miasto chyliło się ku upadkowi. Dopiero w drugiej połowie XVIII wieku zaczęły powstawać nowe  cechy – świadectwo, że miasto podnosi się z upadku[16].
     Opodal Wągrowca leżą Skoki, miasto usytuowane nad Małą Wełną. Podobnie jak Wągrowiec, także i Skoki cieszą się atrakcyjną lokalizacją. Nazwa Skoki., brzmiąca niegdyś Skoka wywodzi się prawdopodobnie od nazwy staropolskich grobli. Dawniej tak nazywała się siedziba rodu Nowina- Skockich. Podobnie jak Wągrowiec, także i Skoki mają bogatą historię. W roku 1389 miasto otrzymało lokację naprawie niemieckim. Miasteczko należało w swych dziejach między innymi do rodzin: Latalskich, Rejów, Unrugów i Twardowskich, a także do znanego w Wielkopolsce rodu Raczyńskich. Pod rządami Latalskich osiedliła się w mieście grupa braci czeskich. W późniejszym czasie przybyli tu także luteranie ze Szwecji i Śląska. To uczyniło ze Skoków jeden z najznaczniejszych i najważniejszych ośrodków protestantyzmu w Wielkopolsce[17]. Zaowocowało to rozkwitem miasta w czasie potopu szwedzkiego. Tutejsi protestanci handlowali ze Szwedami i dzięki temu udało się im przetrwać okres wojny. Po zakończeniu konfliktu polsko-szwedzkiego na Skoki nałożono jednak z tego powodu wysokie kary, co sprawiło, że miasto podupadło[18].
     Nieco wcześniej, w roku 1632 ówczesny właściciel Skoków - Andrzej Rej nadał dodatkowe prawa mieszczanom. Próba ich odebrania zakończyła się buntem w 1788 roku.
     W rejonie Pałuk południowo-zachodnich  leży także inny niegdyś miejski ośrodek miasto sąsiadujące z Wągrowcem, a mianowicie  Mieścisko. Dziś jest to duża wieś gminna położona na lewym brzegu Wełny. Pierwsza wzmianka o tej miejscowości pochodzi z 1411 roku. W 1436 roku określono je mianem miasta królewskiego. Powstało ono w puszczy zwanej Gola. Miało zaopatrywać mieszkańców okolicznych wsi w niezbędne dla nich wyroby rzemieślnicze. Jego nazwa zmieniała się wraz z upływem czasu. Było więc Mieścisko nazywane Łyczanym Miastem lub Nowym Miastem. Za panowania króla Kazimierza Jagiellończyka zostało przeniesione na prawo magdeburskie. Miasto było także miejscem tragicznych wydarzeń w roku 1848 kiedy to żołnierze pruscy napadli na tutejszą ludność, wychodzącą z kościoła. Mieścisko w ostatnich wiekach traktowane było jednak jak wieś. Ponieważ nie miało perspektyw dalszego rozwoju, w roku 1934 utraciło prawa miejskie[19].
     1 czerwca 1793 roku Wągrowiec i okolice zostały zajęte przez wojska pruskie na mocy układu rozbiorowego. Zaborcy niemal natychmiast podjęli działania w kierunku anulowania Wągrowcowi  praw miejskich. Dopiero po interwencji opata, który zobowiązał się płacić rocznie trzydzieści talarów, wycofano się z tej decyzji. Kiedy w 1797 roku władze pruskie rozwiązały zakon cysterski, Wągrowiec stał się miastem królewskim. Czas względnej stabilizacji i umiarkowanego rozwoju przypadł tu na okres po kongresie wiedeńskim, kiedy miasto należało do Wielkiego Księstwa Poznańskiego[20].
     W okresie rządów Bismarcka po 1861, zwłaszcza zaś po zjednoczeniu Niemiec (1871) i w epoce tzw. Kulturkampfu władze pruskie rozpoczęły intensywny proces germanizacji, który dotknął także Wągrowiec. Polscy mieszkańcy miasta i okolic byli szykanowani przez władze, podobnie zresztą jak to miało miejsce w całym zaborze pruskim: zakazano wydawania polskiej prasy, w szkołach wprowadzono język niemiecki, a odstępstwa brutalnie karano. W odpowiedzi na postępującą germanizację w mieście powstawały towarzystwa, które miały za zadanie krzewienie polskiej tradycji i kultury. Były wśród nich: Towarzystwo Oświaty Ludowej, Towarzystwo Przemysłowe „Sokół”, Stowarzyszenia Śpiewackie[21].
     Podczas Powstania Wielkopolskiego w 1918 i 1919 roku miasto Wągrowiec wyzwolili powstańcy pod dowództwem podpułkownika Stanisława Kuklińskiego[22]. Mieszkańcy Wągrowca i jego okolic brali też czynny udział w dalszych etapach walk o polskość Wielkopolski. Oddziały z Wągrowca brały udział między innymi w bitwach o Chodzież, Szubin, Żnin i Nakło. Broniły także Warszawy w 1920 roku[23].  Miasto wizytował także generał Józef Dowbór Muśnicki, komendant Armii Wielkopolskiej[24].
     W okresie międzywojennym zmalała liczba mieszkańców w powiecie. W latach trzydziestych dział w Skokach Uniwersytet Niedzielny, natomiast w latach 1931 – 1934 zostaje zbudowany kościół św. Wawrzyńca w Gołańczy. Pod koniec listopada 1918 roku powstaje Towarzystwo Byłych Żołnierzy w Wągrowcu. Burmistrzem miasta jest…  Niemiec Kross.[25]. W Wągrowcu jako mieście powiatowym ustanowiono w tym czasie wiele urzędów miedzy innymi: Starostwo Powiatowe, Urząd Grodzki, Oddział Drogowy PKP, Zarząd Miejski. Funkcjonowały również instytucje publiczne: Gimnazjum Państwowe (męskie i żeńskie), dwie drukarnie, w których wychodziły gazety: Gazeta Wągrowiecka, Głos Sądowy, Dziennik Narodowy, Głos Wągrowiecki, Orędownik Powiatu Wągrowieckiego. Został wówczas ustalony herb miasta, a na cmentarzu starofarnym wzniesiono pomnik Powstańców Wielkopolskich[26].
 
     Wągrowiec odegrał też istotną rolę w wielkopolskim epizodzie kampanii wrześniowej  1939 roku. Stacjonujące w powiecie oddziały Wojska Polskiego zainicjowały na krótko przed wybuchem konfliktu prace na rzecz obrony miasta: przygotowano więc okopy, budowano bunkry, robiono zasieki. Kiedy okazało się, że wojna jest nieunikniona nakazano ewakuację ludności cywilnej, ponieważ przez Pałuki miała przebiegać linia frontu[27]. W pierwszych dniach wojny dużą część miasteczka spłonęła w wyniku bombardowania.  Zniszczeniu uległo także kilka zabytkowych budynków, w tym ratusz. Zginęło wówczas kilkoro mieszkańców miasta, wśród których znalazł się także burmistrz – Szymon Wachowiak. Szóstego września 1939 roku Niemcy wkroczyli jednak do Wągrowca. Rozstrzelali schwytanych żołnierzy Wojska Polskiego i zdemolowali miejscową synagogę. Zniszczeniu uległ także cmentarz żydowski nad Jeziorem Durowskim. Wraz z całą wielkopolską region wągrowiecki został włączony do Rzeszy w ramach tzw. Reichsgau Wartheland (Warthegau). Władzę nad miastem przejęli miejscowi Niemcy. Na ich czele stał komendant Morgoth, który wyznaczył godzinę policyjną. Jego zastępcą został Heinrich Zimmerman, który miał także sprawować funkcję burmistrza[28].  Miastu nadano  niemiecką nazwę - Eichenbruck i nowy herb. Niedługo po ustanowieniu władz nazistowskich rozpoczęło się także wysiedlanie i deportacje znacznych grup ludności polskiej[29]. Bardzo brutalnie potraktowano także ludność Skoków  i Mieściska, wysiedlając część mieszkańców. także i tutaj wywożono ludność cywilną do obozów pracy i obozów koncentracyjnych. Świadectwem tych wydarzeń jest pomnik w Mieścisku, upamiętniający martyrologię i bohaterstwo mieszkańców[30].
     Polacy starali się i tu walczyć z okupantem. W powiecie powstały oddziały konspiracyjne, część z nich weszła w skład tworzącej się właśnie Armii Krajowej. Komendantem miejscowej konspiracji był Franciszek Guzek. Do walki przyłączyli się także zwolennicy Stronnictwa Ludowego. Głównym sposobem walki był sabotaż przedsięwzięć władz niemieckich, prowadzono także tajne komplety dla młodzieży.
     Miasto i okolice zostały wyzwolone przez oddziały sowieckie 23 stycznia 1945 roku[31]. Mieszkańcy po wyzwoleniu zaczęli organizować polskie władze. Burmistrzem został Zdzisław Dolatkowski. W 1950 roku przeprowadzono reorganizację organów samorządowych. Po wojnie odbudowano klasztor pocysterski. W okresie Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej wybudowano nowe zakłady, a także rozbudowane już istniejące, jak Oddział Produkcyjny Zakładów H. Cegielski. Zaczęto też upowszechniać pałucką kulturę regionalną. 6 listopada 1958 roku powstało Społeczne Ognisko Muzyczne, na bazie którego  1 stycznia 1978 r. utworzono następnie Państwową Szkołę Muzyczną I Stopnia. Do użytku publicznego został oddany amfiteatr, gdzie odbywały się i nadal odbywają koncerty. Region wykorzystując walory turystyczne stopniowo zagospodarowuje Jezioro Drawskie.[32]
     W roku 1975 r. zniesiono w Polsce organizację powiatową i wprowadzono dwustopniowy podział administracyjny kraju. W jej ramach zostało utworzone województwo pilskie, do którego włączono miasto Wągrowiec i gminy byłego powiatu wągrowieckiego: Gołańcz, Damasławek, Łekno i Wapno. Natomiast gminy Mieścinko i Skoki pozostały w województwie poznańskim.
     Na mocy reformy administracyjnej z 1 stycznia 1999 roku Wągrowiec na powrót stał się siedzibą powiatu, który włączono do województwa wielkopolskiego. Jako centrum powiatu miasto pełni istotną rolę na mapie turystycznej, gospodarczej i kulturalnej Wielkopolski. Posiadające barwną historię i bogate w zabytki stopniowo buduje swój nowy wizerunek jednego z piękniejszych miast regionu.  
     Przez powiat przechodzi otwarty w 2008 roku, nowocześnie zorganizowany Szlak Kościołów Drewnianych wokół Puszczy Zielonka: obejmuje on między innymi gminę Skoki. Jest to już trzeci szlak  turystyczno-kulturowy (obok pętli Szlaku Cysterskiego, i odcinka Drogi św. Jakuba) przebiegający przez powiat, w coraz większej mierze przyciąga on w te okolice zwolenników turystyki kulturowo – przyrodniczej. W najbliższych latach planowane jest założenie Centrum Rekreacji Wodnej w okolicach Jeziora Drawskiego oraz pierwszego w Polsce Parku wypoczynku i Rekreacji „ Zielony Labirynt”. 

Nasi Partnerzy