|
Michał Targowski
Dzieje Świecia i jego regionu
Obszary wchodzące współcześnie w skład powiatu świeckiego były już od czasów prehistorycznych miejscem
rozwoju osadnictwa i lokalnych struktur władzy. Proces ten przebiegał dwutorowo. Najsilniej zaznaczył
się w południowej części regionu oraz w strefie styku polodowcowej wysoczyzny i nizinnych terenów pradoliny
Wisły, o czym świadczą zachowane relikty obronnych osad w pobliżu Topolna, Gruczna i Bzowa; najsłabiej
- w północno-zachodniej, położonej z dala od głównych szlaków komunikacyjnych i mocno zalesionej części
mikroregionu (Bory Tucholskie).
Pod władzą Piastów i książąt pomorskich (X-XIII w.)
W drugiej połowie X w. obszar mikroregionu został włączony do rozrastającego się państwa Polan, ale władza
polskich monarchów nad tym terytorium została przerwana w momencie kryzysu państwowego w czasach Mieszka
II. Utracone obszary bezskutecznie próbował odzyskać już książę Władysław Herman, który w 1091 r. stoczył
pod Drzycimiem bitwę z Pomorzanami, ale sukces w tych zmaganiach odniósł dopiero Bolesław Krzywousty
przyłączając w 1116 r. do swego władztwa Pomorze Gdańskie wraz z ziemią świecką. Wiek XII przyniósł wyraźny
rozwój Świecia. Tutejszy gród stał się jedną ze stolic księstwa lubiszewsko-świeckiego, podlegającego
władzy Piastów, ale zarządzanego przez lokalnych dynastów, z których znany z imienia jest książę Grzymisław,
wzmiankowany w latach 1188-1198. W czasie jego rządów istniał już w Świeciu pierwszy kościół, z pewnością
jeden z najstarszych na całym Pomorzu. W początku XIII w. ziemia świecka przeszła w zarząd namiestników
z Gdańska - rodziny Sobiesławowiców, której najwybitniejszy przedstawiciel, książę Świętopełk II, zrzucił
zwierzchność Piastów i ogłosił się samodzielnym władcą Pomorza (1227). W czasie prowadzonych przez Pomorzan
wojen z sąsiadującymi przez Wisłę Krzyżakami ważną rolę odgrywały warownie w Sartowicach, Nowem i gród
kasztelański w Świeciu, korzystnie położony w miejscu ujścia Wdy do Wisły. Świecie w latach 20. i 60.
XIII w. pełniło nawet funkcję stolicy samodzielnego księstwa, powstałego w wyniku podziałów dynastycznych
państwa wschodniopomorskiego. Ostatni książę świecki, Mściwoj II, zjednoczył pod swoją władzą całe Pomorze
Gdańskie, utrzymując przy tym rolę Świecia jako najważniejszego po Gdańsku grodu swego państwa. Rozwijało
się również Nowe, które z niewielkiej siedziby książęcych kasztelanów przeistoczyło się w końcu XIII
w. w pierwszy w regionie ośrodek obdarzony prawami miejskimi.
Po śmierci Mściwoja II (1294) ziemia świecka i nowska wraz z całym Pomorzem Gdańskim zostały włączone
do państwa wielkopolskiego księcia Przemysła II, który w 1295 r. koronował się na króla Polski. W ramach
państwa polskiego, przeżywającego kryzys polityczny związany z rywalizacją między Władysławem Łokietkiem
i Wacławem II, Pomorze funkcjonowało niewiele ponad dekadę. Już w 1308 r., po tzw. rzezi Gdańska, podbijające
region krzyżackie wojska zdobyły i zniszczyły miasto Nowe, a latem roku następnego przystąpiły do oblegania
książęcego grodu w Świeciu. Załoga Władysława Łokietka ustąpiła dopiero po dwumiesięcznym oblężeniu.
Wydarzenie to oznaczało początek długotrwałego panowania Zakonu nad regionem.
Czasy Zakonu krzyżackiego - od kolonizacji i rozwoju po kryzys i militarny konflikt
Omawiany obszar krzyżacy podzielili między dwie jednostki administracyjne - komturstwo świeckie oraz
okręg nowski, stanowiący część krzyżackiego wójstostwa tczewskiego. Dwa najważniejsze ośrodki regionu
otrzymały od Zakonu przywileje nadające im prawo miejskie (chełmińskie) - Świecie w 1338, Nowe w 1350
r. Oba miasta rozwijały się w sąsiedztwie rozbudowywanych przez krzyżaków zamków, otrzymały fortyfikacje
i rozkwitały jako ośrodki handlowo-rzemieślnicze obsługujące lokalne zaplecze. Rozwijało się również
osadnictwo wiejskie. Proces ten polegał na przenoszeniu przez Zakon starszych wsi na prawo niemieckie
oraz zakładaniu nowych osiedli wiejskich i młyńskich na wcześniej niezasiedlonych obszarach. Już za czasów
krzyżackich usypano najstarsze odcinki wałów przeciwpowodziowych w dolinie Wisły, które poprawiły warunki
funkcjonowania niektórych wsi na zalewowych terenach (np. Mątawy, Zajączkowo, Gruczno).
Ziemia świecka i nowska należały do obszarów, których rozwój w I poł. XV w. zahamowały militarne działania
związane z licznymi wojnami prowadzonymi między Królestwem Polskim a krzyżakami. Już w czasie tzw. wielkiej
wojny w 1410 r. polskie oddziały kilkakrotnie splądrowały wsie w komturstwie świeckim, zdołały również
zająć Świecie oraz zdobyć i spalić Nowe. Mimo tych osiągnięć, zgodnie z postanowieniami I pokoju toruńskiego
(1411), omawiany mikroregion pozostał wraz z całym Pomorzem Gdańskim w granicach państwa krzyżackiego,
pogrążył się jednak na długi czas w gospodarczym i społecznym kryzysie. Sytuację dodatkowo pogorszył
najazd czeskich husytów w 1433 r., który spowodował poważne spustoszenia we wsiach regionu. W tych okolicznościach
rycerstwo ziemi świeckiej i nowskiej oraz mieszczanie obu tutejszych ośrodków miejskich zdecydowali przyłączyć
się antykrzyżackiego Związku Pruskiego, zawiązanego w 1440 r. Konflikt między Związkiem a władzami Zakonu
doprowadził do wybuchu ogólnokrajowego powstania (6 II 1454), w czasie którego związkowcy oblegli i zajęli
zamki w Świeciu i Nowem. W toku wyniszczających działań wojny trzynastoletniej oba zamki zostały najpierw
utracone na rzecz krzyżaków, a następnie odbite przez wojska polskie. Na mocy kończącego konflikt II
pokoju toruńskiego (1466) obszar komturstwa świeckiego i okręgu nowskiego został wraz z całym Pomorzem
Gdańskim przyłączony do Królestwa Polskiego, w którego granicach pozostał aż do 1772 r.
W granicach Rzeczpospolitej. Czas reformacji, migracji i wojen szwedzkich
W okresie staropolskim Świecie i Nowe były stolicami powiatów i siedzibami sądów ziemskich. W pokrzyżackich
zamkach osiedli starostowie, którzy w imieniu króla zarządzali obszernymi posiadłościami ziemskimi. Region
przeżywał ożywienie gospodarcze w końcu XVI w. i pierwszych dekadach kolejnego stulecia. W tym okresie
na nadwiślańskie niziny przybyli osadnicy z Niderlandów, którzy zaprowadzili nowe, zapożyczone ze swej
ojczyzny metody gospodarowania na podmokłych terenach i związane z nimi formy osadnicze, m.in. rzędowy
układ zabudowań, rozbudowaną sieć kanałów i rowów melioracyjnych oraz jednobudynkowe zagrody. Liczną
grupę wśród przybyszów, nazywanych już przez współczesnych "olędrami", stanowili anabaptyści - mennonici,
którzy zorganizowali na omawianym terenie dwie gminy wyznaniowe z ośrodkami w Mątawach i Przechówku.
Część ludności regionu przeszła w XVI w. na luteranizm, popierany zwłaszcza przez starostów z Nowego,
za których sprawą luteranie przejęli w tym mieście na kilkadziesiąt lat obie świątynie - miejską farę
i zlikwidowany kościół klasztorny franciszkanów. Reformacja odniosła znacznie mniejsze sukcesy w ziemi
świeckiej, na terenie której w końcu XVII w. zorganizowano dwa nowe klasztory - bernardynów w Świeciu
i Paulinów w Topolnie.
We wczesnych czasach nowożytnych równolegle z rozwojem osadnictwa olęderskiego i miejskich ośrodków w
Świeciu i Nowem wzrastała liczba niewielkich przemysłowych osad (młyny, smolarnie, kuźnice) zakładanych
na obszarach zalesionych. Procesy te przerwały wojny Polski ze Szwecją. Już w czasie pierwszej z nich
(1627-1629) Szwedzi zdobyli i zniszczyli Nowe. Podobny los spotkał Świecie i Nowe w czasie potopu (1655-1660)
oraz w czasie wielkiej wojny północnej (1701-1721), co wraz z szalejącymi w czasie działań zbrojnych
zarazami doprowadziło oba miasta i ich okolice do niemal całkowitej ruiny. Próby podnoszenia regionu
z upadku, mające wyraz m.in. w zakładaniu na terenach leśnych nowych, niewielkich osad zwanych "pustkowiami",
natrafiały na przeszkody w postaci częstych przemarszów pruskich i rosyjskich wojsk m.in. w czasie wojny
siedmioletniej oraz działań zbrojnych oddziałów polskich i rosyjskich w czasie konfederacji barskiej
w l. 1769-1770.
Pod berłem pruskich królów i niemieckich cesarzy
W 1772 r. obszar współczesnego powiatu świeckiego został w ramach pierwszego rozbioru Polski zajęty przez
Królestwo Prus i włączony do nowej prowincji tego państwa nazywanej Prusami Zachodnimi. Skutkiem tego
zdarzenia była m.in. likwidacja powiatu świeckiego (przywróconego w 1818 r.), zamknięcie klasztorów w
Topolnie, Świeciu i Nowem, ograniczenie samorządności w miastach oraz zmiany struktury narodowościowej
lokalnej społeczności, związane z napływem niemieckich kolonistów oraz odpływem i trudną sytuacją polskiej
szlachty. Ograniczenia prawne objęły również żyjących nad Wisłą mennonitów, którzy już w końcu XVIII
w. rozpoczęli masową migrację na tereny dzisiejszej Ukrainy i Rosji; część z nich pozostała jednak na
miejscu, głównie na Nizinie Sartowicko-Nowskiej, ulegając jednak z czasem asymilacji kulturowej z niemieckojęzycznym
otoczeniem. W 1794 r. część mieszkańców Świecia i okolicznej szlachty polskiej przyłączyła się do insurekcji
kościuszkowskiej. W 1807 r. Nowe i Świecie wraz z okolicami zostały zajęte przez oddziały polskie współdziałające
z armią napoleońską, jednak ostatecznie nie znalazły się w utworzonym przez Napoleona Księstwie Warszawskim
i pozostały na długie lata integralną częścią Królestwa Prus.
Wiek XIX przyniósł regionowi wiele istotnych przemian. Przeprowadzone w pierwszej połowie stulecia pruskie
reformy agrarne doprowadziły do uwłaszczenia gospodarstw chłopskich, zlikwidowały prawną odrębność olędrów
oraz przyczyniły się do gospodarczego rozwoju majątków ziemiańskich, którego świadectwem są zachowane
do dziś w regionie imponujące założenia pałacowo-folwarczne (m.in. Rulewo, Poledno, Bukowiec, Sartowice,
Grupa). Na wsi szczególnie prężnie rozwijało się gorzelnictwo i przemysł drzewny (tartaki w Przechowie
i Spławiu). Trudniejsza była sytuacja miast, zwłaszcza Świecia, notorycznie zalewanego przez powtarzające
się powodzie. Związane z tym problemy, a także brak przestrzeni umożliwiającej rozwój miasta, spowodowały
przeniesienie w II poł. XIX w. Świecia z wideł Wdy i Wisły na wyżej położone miejsce, które miasto zajmuje
współcześnie. Na tym obszarze otwarto w 1855 r. nowoczesny, jeden z największych w całym kraju zakład
dla umysłowo chorych. Sytuacji Świecia i Nowego nie poprawiło przeprowadzenie przez region linii kolejowej
Bydgoszcz-Gdańsk (1852), której przebieg wytyczono w znacznej odległości od obu miast. Symptomem pozytywnych
zmian było otwarcie w 1883 r. w Świeciu cukrowni, rozbudowa młynów zbożowych w Przechowie i rozwój przemysłu
meblarskiego w Nowem. Bliskość potężnej twierdzy w Grudziądzu miała wpływ na umiejscowienie koło wsi
Grupa tzw. placu ćwiczeń - letniego poligonu i zespołu koszar wykorzystywanych przez niemieckie wojska.
W przedwojennym województwie pomorskim i pod hitlerowską okupacją (1920-1945)
W 1920 r., na mocy postanowień traktatu wersalskiego, powiat świecki został włączony do odrodzonej Rzeczpospolitej.
Mimo zmiany granic i sporej migracji, na miejscu pozostała liczna i aktywna mniejszość niemiecka, w której
rękach pozostało wiele gospodarstw rolnych i majątków ziemskich oraz niektóre zakłady przemysłowe. W
okresie międzywojennym jeszcze bardziej wzrosło znaczenie miasta Nowe jako ważnego ośrodka produkcji
mebli eksportowanych do Gdańska, Anglii i Szwajcarii. Specyficznym zjawiskiem dla regionu okazał się
nagły rozwój energetyki wodnej. Staraniem wybitnego inżyniera Alfonsa Hoffmanna zbudowano na Wdzie dwie
nowoczesne elektrownie wodne w Gródku (1923) i Żurze (1930), które zaopatrywały w prąd m.in Toruń i Gdynię.
Inwestycje spowodowały również powstanie sztucznego zbiornika - Zalewu Żurskiego - i wpłynęły na zwiększenie
ruchu turystycznego w regionie Borów Tucholskich.
Wraz z zajęciem Świecia w dniu 3 IX 1939 r. przez wojska niemieckie region wszedł w trudny okres II wojny
światowej. Hitlerowcy niemal natychmiast przystąpili do aresztowań ludności polskiej, a następnie do
masowych rozstrzeliwań. W egzekucjach przeprowadzonych m.in. na cmentarzu żydowskim w Świeciu, w okolicach
Luszkowa, Mniszka i Grupy oraz w innych miejscowościach regionu zamordowano ponad 20 tysięcy osób, wśród
których znaleźli się również pensjonariusze świeckiego szpitala psychiatrycznego. Fizycznej eksterminacji
towarzyszyły wysiedlenia i przymusowa germanizacja. Ludność polska prowadziła podziemną walkę z okupantem
działając w licznych organizacjach konspiracyjnych, m.in. w Tajnej Organizacji Wojskowej "Gryf Pomorski"
i Armii Krajowej. Szczególną sławą okryły się prowadzone na terenie powiatu świeckiego walki partyzanckie
oddziału "Świerki" dowodzonego przez Stefana Gussa i Alojzego Bruskiego. W lutym 1945 r. Świecie i Nowe
wraz z okolicami zostały zajęte przez wojska radzieckie. Jeszcze przed ich wkroczeniem z regionu ewakuowała
się większość mieszkających tu Niemców, pozostali zostali szykanami zmuszeni do emigracji w kolejnych
miesiącach i latach. Ich miejsce zajmowała ludność polska przybywająca z utraconych na rzecz ZSRR kresów
wschodnich i innych obszarów Polski.
W stronę współczesności
Okres powojenny przyniósł regionowi zmiany związane z nową polityką komunistycznych władz. Przejęte przez
państwo majątki ziemskie zamieniono w Państwowe Gospodarstwa Rolne, znacjonalizowano również zdewastowane
w ostatniej fazie wojny zakłady przemysłowe, w tym młyny w Przechowie, świecką cukrownię i zakłady meblarskie
w Nowem. W latach 60. XX w. w Przechowie otwarto Wytwórnię Pasz Treściwych, zaś w Świeciu uruchomiono
Zakłady Celulozy i Papieru, jedne z największych tego typu w Europie, których istnienie spowodowało gwałtowny
demograficzny i przestrzenny rozwój miasta. Obecność ważnych zakładów przemysłowych pozwoliła utrzymać
pozycję Świecia jako ośrodka o regionalnym znaczeniu nawet po likwidacji powiatu świeckiego w 1975 r.
oraz w okresie transformacji ustrojowej po 1989 r. Trudniejszy los spotkał niedoinwestowane Nowe oraz
część obszarów wiejskich związanych ze zlikwidowanymi PGR-ami. Ostatnie lata przyniosły rozwój sieci
komunikacyjnej (budowa autostrady A-1), przemysłu spożywczego (m.in. zakłady mięsne w Nowem, Osiu i Lnianie)
i infrastruktury turystycznej - przede wszystkim na terenie utworzonych w l. 90-tych XX w. parków krajobrazowych
- Wdeckiego Parku Krajobrazowego i Zespołu Parków Krajobrazowych Chełmińskiego i Nadwiślańskiego (od
lipca 2018 r. Zespołu Parków Krajobrazowych nad Dolną Wisłą). Wartość krajobrazu przyrodniczego powiatu
podnoszą liczne zabytki kultury materialnej oraz działania mieszkańców i samorządów promujące zachowane
dziedzictwo różnych grup etnicznych i wyznaniowych zamieszkujących w przeszłości miasta Świecie i Nowe
oraz ich okolice.
Literatura:
Dzieje Świecia nad Wisłą i jego regionu, t. 1-2, red. Kazimierz Jasiński, Warszawa 1979-1980.
Gmina Świecie. Daj się zaskoczyć, Świecie 2015, wyd. Rubikon Media.
Informator turystyczny powiatu świeckiego, red. Michał Biniecki, Świecie 2016.
Krajobrazy ziemi świeckiej, red. Jarosław Pająkowski, Świecie 2001, wyd. TPDW
Nowe. Dzieje starego miasta, red. Krzysztof Halicki, Zbigniew Lorkowski, Nowe 2016, Wydawnictwo Region.
Prarat Maciej, "Gdzie olędrzy mieszkali". Z badań nad drewnianymi zagrodami na Nizinie Sartowicko-Nowskiej,
Toruń 2009
Świecie. Księga jubileuszu 800-lecia, red. Józef Borzyszkowski, Świecie 1998.
Świecie. Przewodnik turystyczny, red. Michał Boroch, Świecie 2008, wyd. Zarząd Oddziału PTTK
|
