|
Zarys dziejów Międzychodu i okolic
Artur Włodarczyk
Okolice Międzychodu i Sierakowa w pradziejach i w Średniowieczu
Najdawniejsze ślady bytowania
człowieka na terenie dzisiejszej ziemi międzychodzkiej, datowane na ok. 8000
lat p.n.e., odkryto w Muchocinie. Człowiek paleolitu: koczownik, myśliwy,
zbieracz, pozostawił w okolicach miasta narzędzia krzemienne służące do
przygotowywania innych narzędzi kościanych i rogowych. Natomiast z czasów
neolitu (ok. 2000 p.n.e.), pochodzą znaleziska z Chrzypska, Sierakowa, Mierzyna
czy Borowego Młynu. Epoka brązu przyniosła rozwój sieci osadniczej, głównie za
sprawą kultury grobskiej I (nazwa pochodzi od miejscowości Grobia w gminie Sieraków)
zwanej także międzychodzką lub lubuską, która ma swoją kontynuację w kulturze
grobsko- śmiardowskiej. Na początku XX wieku odkryto cmentarzysko wspomnianych
kultur z cennymi eksponatami ceramiki w jednym z grobów.
Bogate są
późniejsze dzieje regionu związane z kulturą łużycką. Rozwijają się m.in. osady w okolicach dzisiejszego Lutomia,
Chorzępowa i Kaczlina, ponadto odkryto cmentarzyska na terenie dzisiejszego
Międzychodu, współczesnych Kłosowic i Śródki koło Chrzypska. Na początku I
tysiąclecia n.e. obszar nadal przeżywał rozwój osadniczy. Świadczą o tym liczne
stanowiska archeologiczne kultur przeworskiej i wielbarskiej, związanych z tym
okresem. Kryzys osadnictwa przychodzi w V i VI wieku i trwa do momentu
pojawienia się na opisywanych terenach Polan, jednego z plemion zachodniosłowiańskich.
Powstały wówczas grodziska w okolicach Bielsk i Muchocina. Osada rzemieślnicza
zlokalizowana w miejscu o naturalnym charakterze obronnym (pomiędzy rzeką Wartą
a jednym z jezior) z dostępem do szlaków wodnych i lądowych przerodziła się w
późniejszych wiekach w ośrodek miejski, który dziś znamy jako Międzychód.
Na opisywanym
terenie w czasach średniowiecznych jedynymi osadami miejskimi były Międzychód i
Sieraków. Niestety nie zachowały się do naszych czasów dokumenty lokacyjne obu miast.
Fakt ten stanowi problem dla badaczy, ponieważ trudno jest jednoznacznie
określić, który z ośrodków został lokowany wcześniej i miał w tym okresie większe
znaczenie w regionie. Sieraków według źródeł historycznych lokowany był przywilejem
Kazimierza Wielkiego (lata panowania 1333 – 1370). Domniemaną datą lokacji jest
rok 1358, jednak według hipotezy prof. T. Jurka mógłby to być już rok 1334,
kiedy król wraz ze swoim dworem dłuższy czas przebywał w Wielkopolsce. Sama
lokacja wiązana jest z osobą Maćka Borkowica, który miał od króla otrzymać
prawo jej dokonania. Nazwę miasta kojarzy się z imienia jednego z hipotetycznych
właścicieli istniejącej tu wcześniej wsi – Sieraka albo też z nazwą starszego
rodowego gniazda rodu Borkowiców: Sierakowa kolo Kościana. Natomiast pierwsza
źródłowa wzmianka o Międzychodzie pochodzi z roku 1378, z dokumentu starosty
generalnego Wielkopolski, Domarta. Prawa miejskie otrzymał Międzychód prawdopodobnie
w końcu XIV wieku. Nazwa odnosi się do lokalizacji pomiędzy drogami –
Miezichod i przez wieki przekształciła się w Międzychód. Jako miasto
funkcjonowała także od około 1400 do polowy XVI wieku i znów od 1638 do 1874 dzisiejsza
wieś Kamionna, w której u schyłku XV wieku powstał cenny gotycki kościół,
ufundowany w roku 1499 przez opata cystersów z Bledzewa.
Miasta regionu funkcjonowały głównie
jako ośrodki rzemieślnicze i handlowe. Rozwijały się w sposób typowy dla miast
średniowiecznych. Wokół nich za sprawą posiadających tu znaczne dobra rodów
szlacheckich (m.in. Nałęczów i Grzymalitów) oraz czynnych w regionie zakonów (szczególnie
cystersów z niedalekiego opactwa w Bledzewie) powstawały i dynamicznie rosły liczne
wsie.
Czasy
nowożytne do 1793
W
II połowie XVI wieku ruch reformacyjny, dotarł do zachodniej Wielkopolski.
Silnym ośrodkiem protestanckim stał się Kwilcz, należący do zamożnej szlacheckiej
rodziny Kwileckich. Z poparciem właścicieli osiedlili się tu bracia czescy, tworząc
jedną ze swoich najliczniejszych kolonii w Wielkopolsce. W późniejszych wiekach
na terenach dóbr Kwileckich, w Orzeszkowie, powstał także zbór.
W roku 1597 Międzychód przeszedł
w ręce niemieckiej rodziny Unrugów, co zachęciło ludność z sąsiednich regionów Brandenburgii
do osiedlania się w mieście. Wraz z przybyciem nowych osadników pojawiła się niemieckojęzyczna
nazwa miasta- Brinbaum, oznaczająca w języku polskim gruszę. Odtąd będzie ona
używana równolegle z polską, tak w dokumentach urzędowych, jak i w potocznym
języku. Miasto w owym czasie przeżyło znaczący rozwój: wybudowano zamek dla
Krzysztofa Unruh (z polska: Unruga), powstała gmina ewangelicka, której kronika
stała się z czasem jednym z najważniejszych źródeł wiedzy na temat historii
miasta i okolic. Mimo działań prowadzonych przez właścicieli na rzecz rozwoju,
to Sieraków, a nie Międzychód w XVII wieku, stał się dominującym ośrodkiem w tym
regionie. Miasto było wówczas rodowym gniazdem Opalińskich, jednego z
najpotężniejszych rodów magnackich w XVII wiecznej Polsce. W 1624 roku z
fundacji właścicieli rozpoczęto tam budowę kościoła i klasztoru bernardyńskiego,
którego wzniesienie powierzono włoskiemu architektowi Krzysztofowi Bonadurze. Za
sprawą wojewody poznańskiego, właściciela Sierakowa, Krzysztofa Opalińskiego
rozwinęła się zarówno oświata jak i kultura. Powstał nawet teatr, a w 1649 roku
gimnazjum z nowoczesnym programem nauczania, przewidzianym na 5 lat. Wykładano
tam m.in. historię Polski, arytmetykę, historię starożytną, astrologię,
geografię, a w ostatniej klasie retorykę, która miała przygotowywać uczniów do
aktywnego udziału w życiu obywatelskim po zakończeniu edukacji. Właściciel
miasta – najbardziej znany przedstawiciel rodu Opalińskich - był człowiekiem
dobrze wykształconym, poetą i satyrykiem. Jego jedyny zachowany do dziś tekst (Satyry
albo Przestrogi do naprawy rządu i obyczajów w Polszcze należące) na temat
zmiany obyczajów, jest doskonałym źródłem wiedzy historycznej na temat zachowań
XVII-wiecznego obywatela Rzeczypospolitej. Po przebudowie dokonanej przez
znanego z budowy kościoła architekta sierakowski zamek przybrał w opisywanym
czasie renesansową formę. Sam dwór Opalińskich był w owym czasie jedną z
najokazalszych rezydencji magnackich w Polsce. Sławę wojewody i jego niekwestionowane
dokonania na rzecz kultury w regionie przyćmił jednak fakt poddania Szwedom
pospolitego ruszenia szlachty wielkopolskiej pod Ujściem w 1655 roku, co de facto
stało się początkiem „potopu szwedzkiego”. Śmierć Opalińskiego zahamowała
rozwój miasta, późniejsi dziedzice nie kontynuowali już realizacji ambitnych
planów wojewody i Sieraków stopniowo tracił znaczenie jako ośrodek miejski.
Zamek stał się cieniem dawnej wspaniałej rezydencji i opuszczony sukcesywnie
niszczał.
Przełom XVII i XVIII wieku to całego
regionu okres rozwoju sukiennictwa. Produkcja i obróbka tkanin stała się
najpopularniejszym zajęciem głównie wśród międzychodzkich rzemieślników, aż do
połowy XIX wieku, kiedy to z powodu dostępu do taniego surowca większość wielkopolskich
zakładów tkackich przeniosła się na tereny zaboru rosyjskiego.
Od 1793 do 1920
W 1793 roku doszło do drugiego rozbioru Polski. Międzychód
przeszedł w ręce pruskie bez walki, natomiast Sieraków, jako jedno z dwóch
miast w Wielkopolsce (obok Kargowej), stawił krótkotrwały opór pruskiemu
zaborcy: oddział Kawalerii Narodowej pod dowództwem Klemensa Kwileckiego
stoczył tu bitwę z batalionem huzarów majora Platena. Po roku 1793, później zaś
znów po roku 1818 nastąpiło zasiedlanie terenów wokół Międzychodu i Sierakowa
osadnikami narodowości niemieckiej połączone z zakładaniem nowych wsi, co
przyniosło ożywienie gospodarcze, jednocześnie jednak w znacznym stopniu
zmieniło proporcje etniczne ludności. W okresie 1807-1813 okolica wraz z całą
Wielkopolską przynależała do Księstwa Warszawskiego. W tym czasie funkcjonował
przygraniczny powiat z siedziba w Międzychodzie, posiadający znaczny obszar, bo
obejmujący m.in. Skwierzynę i Bledzew. 14 lutego 1813 pod Sierakowem odbyła się
krwawa bitwa o przeprawę na Warcie pomiędzy wycofującymi się oddziałami
polskimi i francuskimi Wielkiej Armii Napoleońskiej a ścigającymi je rosyjskimi
pułkami Kozaków gen. hr. Czernyszewa. W 1815 roku w ramach przyłączonego do
Prus Wielkiego Księstwa Poznańskiego powstał powiat międzychodzki, w którego
skład poza Międzychodem wchodziły cztery miasta: Kamionna, Bledzew, Skwierzyna i
Sieraków (od 1818). Z inicjatywy króla Prus Fryderyka Wilhelma III, w 1830
roku, w Sierakowie powstało działające do dziś stado ogierów, hodujące
zwierzęta głównie na potrzeby wojska. Wybudowanie drogi łączącej miasto ze
Stadem, dokonało się niestety na koszt miejscowego zamku, którego mury rozebrano
w celu wykorzystania do tej budowy. Schyłek XIX wieku przyniósł w powiecie
gwałtowny rozwój przemysłu. Powstały m.in. kopalnie węgla brunatnego m.in. w
okolicach Sierakowa i Muchocina. W Międzychodzie rozwinęła się sieć handlowa.
Miała w tym swoje zasługi rodzina Tietzów, reprezentująca nowoczesne podejście
do handlu detalicznego Szczególnie ważne z punktu widzenia rozwoju miasta było
uzyskanie w 1888 roku połączenie kolejowego z Pniewami. W 1904 roku powstał w
Międzychodzie istniejący do dziś zakład przetwórstwa owocowo- warzywnego, który
przez wiele lat był największym zakładem produkcyjnym w mieście (w powojennej
Polsce wyroby tej firmy, w szczególności zaś keczup, stały się swoistą
wizytówką miasta w skali całego kraju). Poza infrastrukturą techniczną
rozwinęła się również baza rekreacyjna. Kompleks obiektów sportowych ufundował
na początku wieku znany Międzychodzianin Oskar Tietz. Z kolei w 1912 powstało
źródło wód artezyjskich, tzw. Laufpompa.
Podczas I Wojny Światowej liczni polscy i niemieccy
mieszkańcy powiatu zostali wcielenie do armii niemieckiej i walczyli na
wszystkich jej frontach. Krótko po zakończeniu wojny, 27 grudnia 1918 roku w
Poznaniu, stolicy należącej wciąż do Niemiec Wielkopolski wybucha polskie powstanie.
Szybko rozprzestrzeniło się ono na całą niemal prowincję. W rejonie Międzychodu
organizacja powstania była wyjątkowo trudna, z uwagi na zamieszkały tu spory
odsetek ludności niemieckiej. Bodźcem do podjęcia walki stała się ostatecznie
próba przejęcia sierakowskiej stadniny koni przez niemieckie oddziały graniczne.
7 stycznia 1919 roku powstańcy opanowali Sieraków, rozgorzały też walki pod
Zatomiem,
Kamionną, Kolnem i Głażewem, jednak powstańcom nie udało się zdobyć
Międzychodu. Tutejsze siły niemieckie szybko zorganizowały obronę: zgrupowano dwa
bataliony piechoty szwadron kawalerii i baterię artylerii ciężkiej. W sumie 800
powstańcom Niemcy przeciwstawili około 1500 uzbrojonych ludzi, częściowo
należących do regularnych oddziałów. Rozpoczęła się niemiecka kontrofensywa,
której głównym celem miało być przełamanie linii obrony powstańców pod Gralewem.
Po bezskutecznych atakach Niemcy zrezygnowali jednak z dalszych prób opanowania
tej okolicy. Rozejm w Trewirze z lutego 1919 przynosi zawieszenie broni. W
czerwcu 1919 roku Rzesza Niemiecka podpisuje Traktat Wersalski, którego jednym
z postanowień jest przyłączenie Wielkopolski do państwa polskiego. Jednak w nie
zdobytym ostatecznie przez powstańców Międzychodzie niemiecka Rada Ludowa do
końca sprzeciwiała się decyzjom traktatu o przyłączenia miasta do Polski.
Protest ten odbił się szerokim echem w prasie zagranicznej, szczególnie w
amerykańskiej gazecie „Continental Times”, która go poparła. W pół roku po
podpisaniu traktat został oficjalnie ratyfikowany. Tydzień po tym wydarzeniu,17
stycznia 1920 Wojsko Polskie wkroczyło do Międzychodu, aby wyegzekwować decyzje
układu pokojowego odnoszące się do tego terytorium. Po 124 latach pruskiego panowania
Międzychód powrócił do Polski, wchodząc w skład województwa poznańskiego.
Okres międzywojenny i II Wojna Światowa
Położenie przygraniczne w sytuacji politycznej, jaka panowała
na początku lat dwudziestych XX wieku stwarzało regionowi niewielkie szanse
rozwoju gospodarczego. Do ważniejszych inicjatyw gospodarczych tego okresu
należy zaliczyć powstałą w roku 1924 hutę szkła w Sierakowie ora mający pewne
znaczenie w transporcie towarowym port rzeczny na Warcie w Międzychodzie. W
latach dwudziestych pojawiła się marka „krainy 100 jezior”, odnosząca się do
walorów wypoczynkowych lokalnego pojezierza – organizowano na te tereny liczne
przyjazdy wakacyjne w ramach regionu wielkopolskiego. Powstała także i została w
pełni realizowana koncepcja stworzenia w Międzychodzie zakładu
przyrodoleczniczego. Uruchomił go znany Zakopiańczyk, dr Andrzej Chramiec,
wielki orędownik walorów leczniczych wody międzychodzkiej. Inwestycja ta
przyniosła społeczności lokalnej plażę. Powstało także sanatorium, a samo
miasto stało się znanym i jednym z najchętniej odwiedzanych miejsc na
turystycznej mapie Wielkopolski. Charakter miasta wczasowego Międzychód utracił
jednak stopniowo w latach 30-tych.
W opisywanym okresie zachodnia granica powiatu
międzychodzkiego stanowiła równocześnie granicę Rzeczypospolitej i Rzeszy
Niemieckiej. Mieszkańcy miasta jako jedni z pierwszych w Polsce przekonali się
o sile hitlerowskiej armii, a także o realizowanej przez nią taktyce
„błyskawicznej wojny”.1 września 1939 roku Wermacht wkroczył do Polski także w
tych okolicach i od pierwszych godzin wojny napotkał się tam z działaniami
Wojska Polskiego. Po trzydniowych walkach, 4 września 1939 roku Międzychód i
okolica znalazły się pod hitlerowską okupacją. Wraz z cała wielkopolską ziemia
międzychodzka została wcielona do Rzeszy w strukturze tzw. Reichsgau Wartheland
(Kraju Warty). Jeszcze we wrześniu 1939 wielu spośród polskich mieszkańców
powiatu aresztowano i osadzono w więzieniach we Wronkach, Skwierzynie, w poznańskim
Forcie VII i w wielu innych miejscach zlokalizowanych na terenie województwa
wielkopolskiego. W grudniu tego roku rozpoczęła się z kolei fala wysiedleń,
której ofiarą padały głównie rodziny o tradycjach patriotycznych, działacze
społeczni i kombatanci Powstania Wielkopolskiego. Dokładnie w rok po wybuchu
wojny; 1 września Niemcy otworzyli szkołę w Bielsku, w której językiem
wykładowym był język niemiecki. Pomimo coraz mocniej odczuwalnego terroru już w
pierwszych miesiącach wojny rozwinęła się działalność konspiracyjna. Za sprawą
Zygmunta Gracza (podharcmistrza przedwojennego ZHP) powstaje w Międzychodzie
ośrodek Szarych Szeregów. Sam jego organizator na skutek wpadki został
aresztowany, przeszedł więzienną gehennę w forcie VII, by ostatecznie zginąć w
obozie zagłady Gross Rosen. W okolicy formowały się także struktury Armii
Krajowej, w jej strukturze obszar dzisiejszej ziemi międzychodzkiej tworzył tzw.
inspektorat zachodni, podległy poznańskiemu okręgowi AK. W 1944 roku miała
miejsce tzw. „wielka wsypa”: doszło do masowych aresztowań działaczy
konspiracyjnych zarówno AK jak i Szarych Szeregów. Międzychodzkie struktury
podziemne zostały praktycznie w całości rozbite, podobnie wielkie straty
poniosło konspiracyjne środowisko w Sierakowie w sierpniu 1944.
W roku 1944 z polecenia Hermana Goeringa w Międzychodzie
została zorganizowana placówka Instytutu Fizjologiczno-Biologicznego, w której
według jednej z hipotez miała być produkowana broń biologiczna. Problemy z
organizacją sprzętu laboratoryjnego uniemożliwiły Niemcom rozpoczęcie zaawansowanych
działań badawczych i ewentualnej produkcji przed wkroczeniem wojsk radzieckich.
19 stycznia 1945 roku niemiecki burmistrz zarządził ewakuację miasta. Niemieccy
cywile wyjeżdżali z miasta pociągami, pozostał jedynie odział Volkssturmu,
biorący w późniejszym czasie udział w walkach. W dniach 27 i 28 stycznia 1945 wyzwolenie
okolicom Sierakowa i Międzychodu przynoszą wojska radzieckie: oddziały 1 Armii
Pancernej gen. Katukowa i 8 Armii Gwardii gen. Czujkowa. W kilka dni później do
Międzychodu przybywa także szef sztabu wojsk radzieckich, marszałek Gieorgij
Konstantynowicz Żukow i w nim organizuje na pewien czas swój punkt dowodzenia.
Od 1945 do dziś
Koniec II Wojny Światowej przyniósł nowy porządek polityczny
w Polsce. Pod rządami kolejnych ekip centralnych i regionalnych władz PRL
istniejący w okolicy Międzychodu potencjał uzdrowiskowy nie został ostatecznie wykorzystany.
Miasto pozostało centrum administracyjnym i gospodarczym mikroregionu.
Równolegle z istniejącymi już przed II Wojną Światową ośrodkami przemysłu
spożywczego rozwijał się tu teraz przemysł drzewny i metalurgiczny. Natomiast
głównym ośrodkiem turystycznym mikroregionu stał się Sieraków. W latach 60 XX
wieku powstał tam ośrodek wczasowy z bogatą infrastrukturą turystyczną i
rekreacyjną. Reforma administracyjna przeprowadzona w 1975 roku zakładała
likwidację powiatów na terenie całego kraju. Dawny powiat międzychodzki został
podzielony. Z dwóch historycznych ośrodków tej okolicy Międzychód trafił do
województwa gorzowskiego, natomiast Sieraków został przyłączony do woj.
poznańskiego W tym też roku, za sprawą miejscowych regionalistów, powstało w Międzychodzie
Muzeum Regionalne. Zebrana przez nich kolekcja etnograficzna dotyczyła następujących
dziedzin: włókiennictwa, kowalstwa, rybołówstwa i rolnictwa tradycyjnego
uprawianych na terenach Pojezierza Międzychodzko – Sierakowskiego. W latach 80-tych
w Międzychodzie rozwinęła się w ramach NSZZ Solidarność działalność strajkowa,.
Opozycja polityczna w regionie była na tyle zorganizowana, że wydawała nawet
niezależne pismo „Solidarność Międzychodzka”.
Po przełomie politycznym i ponownym ustanowieniu faktycznej
autonomii samorządowej ponownie skoncentrowano się na walorach kulturowych
mikroregionu. Między innymi dzięki temu w latach 1993-1994 odbudowano
południowe skrzydło sierakowskiego zamku. Odtworzono jego wygląd z czasów,
kiedy był we władaniu rodu Opalińskich i urządzono w nim Muzeum-Zamek
Opalińskich. Najcenniejszymi eksponatami są sarkofagi rodziny Opalińskich,
odkryte w 1983 roku w miejscowym kościele. Muzeum prezentuje także ekspozycję
dotyczącą dziejów zamku, jest również miejscem ekspozycji sztuki nowoczesnej. Okolice
Sierakowa i Międzychodu wzbogaciły się o szereg ośrodków wypoczynkowych,
szczególnie Sieraków i jego najbliższa okolica stały się w latach 90-tych
jednym z ulubionych celów weekendowych wyjazdów rekreacyjnych mieszkańców
Poznania. W roku 1996, jako jedna z pierwszych w regionie wielkopolskim powstała
elektrownia wiatrowa w Kwilczu. W roku 1991doceniono walory przyrodnicze terenu
na tyle, aby zastosować prawne środki ochrony – utworzony został Sierakowski
Park Krajobrazowy, zaś w 1997 Ośrodek Edukacji Przyrodniczej w Chalinie. Założenia
reformy administracyjnej kraju, przeprowadzonej w 1998 r. sprawiły, że ponownie
uformowano powiat międzychodzki składający się z gmin miejsko-wiejskich
międzychodzkiej i sierakowskiej oraz gmin wiejskich Kwilcz i Chrzypsko Wielkie.
Powiat przyłączono go do Województwa Wielkopolskiego. Fakt ponownego
przyłączenia go do Wielkopolski, a nie do powstającego właśnie województwa lubuskiego
nie był wcale oczywisty: w przypadku społeczeństwa ziemi międzychodzkiej był on
rezultatem intensywnych starań. Oznaczało to ponowne połączenie ziem
sierakowskiej i międzychodzkiej a także koncentrację w jednym ośrodku działań
na rzecz rozwoju turystyki oraz promocji obszaru. W 1999 roku Międzychód utracił
połączenie kolejowe i do dziś go nie odzyskał. Jednym z wydarzeń służących
promocji okolicy była inauguracja w sylwestrową noc 2000/2001 przy punkcie
widokowym w Łężeczkach k. Chrzypska „pierwszego pomnika odsłoniętego na kuli
ziemskiej w XXI wieku”.
Literatura:
Adamczak S. Firlej K., Wielkopolska na weekend,
Pascal, Bielsko-Biała 2006
Czubiński A., Wielkopolska w latach 1918-1939,
Wydawnictwo poznańskie, Poznań 2000
Gąsiorowski A., Topolski J. [red.], Wielkopolski słownik
biograficzny, wyd. PWN, Warszawa-Poznań 1981
Hoffmann M., Muzeum Zamek Opalińskich w Sierakowie,
Wyd. MJ, Sieraków 2000
Kozłowski J., Wielkopolska pod zaborem pruskim w latach
1815-1918, Wydawnictwo poznańskie, Poznań 2006
Lewandowska U., Witak A. [red.], Polska arcydzieła w
architekturze, Wyd. Muza S.A., Warszawa 2003
Liberkowski T., Międzychodzka księga śmierci,
Międzychód, 1997
Łęcki W., Pojezierze Międzychodzko – Sierakowskie, Wyd. WBP, Poznań 2000
Łecki W. [red.], Wielkopolska nasza kraina II, Wyd.
Kurpisz Poznań 2004
Łęcki W., Wielkopolska. Słownik krajoznawczy, Wyd. Kurpisz, Poznań 2002
Malinowski T., Wielkopolska w otchłani wieków, Wydawnictwo
poznańskie, Poznań1985
Osięgłowski J. [red.], Międzychód. Dzieje, gospodarka,
kultura, Warszawa, 1981
Sobkowski Ł., Nie
wstydźmy się naszych ojców. Okruchy wydarzeń 1920 – 1945, Międzychód: Drukarnia, 2008
Szczepańska-Hatzke K., Międzychodzianie i ich miasto:
fotograficzne wspomnienia z pierwszej połowy XX w., Międzychód 2008
Topolski J., Wielkopolska poprzez wieki, Wydawnictwo
Poznańskie, Poznań 1973
Wielkopolska x 202 (red.), Anders P., Gostyński W.,
Kucharski B., Łęcki W., Maluśkiewicz P., Sobczak J., Szmidt Z., Wydawnictwo WBP
Poznań 2005
|
