Elżbieta Wendlandt
Zarys dziejów Gostynia i okolic
I.
Pradzieje.
Pierwsi
mieszkańcy dzisiejszej ziemi gostyńskiej pojawili się tutaj ok. 8
tys. Lat temu. Była to ludność koczownicza. Grupy te osiedliły się
nad Rawą. Na czas niedługo późniejszy datowane są ślady pobytu ludzi
w liczniejszych lokalizacjach tej okolicy. Zdaniem badaczy
prehistorii grupa ludzi osiadłych wówczas na tym terenie pochodziła z
terenów dzisiejszej Wielkopolski. Mieszkańcy okolicy posiedli m.in.
umiejętność wytwarzania ozdób z brązu. Potwierdzają to znaleziska
dokonane w roku 1959. W czasach późniejszych stałe osady powstały
m.in. na terenie Starygrodu czyli dzisiejszego Gostynia Starego,
Krobi (dzisiejsza Krobia Stara), Pońca, Pudliszek, Niepartu i
Gogolewa. W miejscowości Grobonóg, zostało odkopane grodzisko i
cmentarzysko, które liczy ponad 100 grobów. Dzięki różnorodności
odnalezionych w wyniku wykopalisk reliktów osad można stwierdzić,
jakie ludy zamieszkiwały dzisiejszą ziemię gostyńską. Zgodnie z
badaniami archeologicznymi można wskazać okres od 200 p.n.e do 400
n.e jako czas bardzo licznych wędrówek znacznych grup ludności.
Wszystkie te wydarzenia doprowadziły do znacznego ograniczenia
stałego osadnictwa na opisywanym terenie. Okres ok. 500 n.e. to czas,
kiedy ludność osiadła zaczyna bronić się przed najazdami w sposób
zorganizowany. Powstało wówczas około 30 grodów rozmieszczonych na
terenie całego dzisiejszego powiatu. Ważnym etapem rozwojowym był
moment przyjęcia organizacji rodowej. Zjednoczona w takiej formie
grupa ludności stopniowo opanowała wszystkie powstałe wcześniej
grody. Był to również zapewne czas kiedy pojawiły się nazwy własne
miejscowych lasów, wód czy pól, odtąd identyfikujących tę okolicę,
jak np. Borek, Niepart, Zalesie i wiele innych.
Początkowo
wykształciły się tylko cztery wspólnoty terytorialne, które
obejmowały powstałe grody. Głównymi ośrodkami poszczególnych wspólnot
były: Poniec, Krobia (Stara), Grabonóg oraz Starygród (Gostyń Stary).
Każda z powstałych wspólnot posiadała również mniejsze grody warowne.
Tak powstały poszczególne „opola”, odgrywające później
rolę najmniejszych obszarów administracyjnych. W VII wieku wspólnoty
terytorialne nie mogły już zapewnić odpowiedniego bezpieczeństwa
indywidualnym właścicielom, osiedlonym poza obszarami grodów w
wyniku czego zaczęły powstawać większe organizmy w postaci państw
plemiennych. Na terenie dzisiejszego powiatu gostyńskiego
przebiegała granica pomiędzy obszarami kontrolowanymi przez plemiona
Ślężan i Polan. W okresie państwa plemiennego przez ziemię gostyńską
biegły trzy szlaki handlowe: z Wrocławia przez Poniec do Śremu a
dalej do Poznania, następnie z Kalisza przez Pępowo do Ponieca,
wreszcie z Wrocławia przez Niepart, Potarzyce. Rogowo i Szelejewo do
Pyzdr.
II.
Od okresu wczesnopiastowskiego do roku 1793
W II połowie X wieku, kiedy pojawiło się zorganizowane
„Państwo Gnieźnieńskie” a potem polskie, jednostką
administracyjną obejmująca omawiany obszar była tzw. kasztelania krobska, która swoją siedzibę miała w Krobi Starej. Obok grodu w
Krobi ważną rolę odgrywał również gród w Poniecu.
Znajdowała się tam warowna osada rzemieślniczo – handlowa, w
formie owalnicy. Zgodnie z najwcześniejszymi świadectwami na początku
XI wieku znaczna część terytorium dzisiejszego powiatu należała do
możnego rodu Awdańców. Za czasów Mieszka II ziemia gostyńska stała
się najprawdopodobniej sceną buntów przeciw władzy centralnej oraz
narzuconej nowej religii.
Na terenie dzisiejszego powiatu
gostyńskiego bardzo wcześnie kształtowały się zręby feudalnego
systemu społecznego. Stosunkowo wcześnie także powstawały miasta na
prawie niemieckim. Najstarszym miastem tej okolicy, lokowanym na
podgrodziu znacznie wcześniejszego ośrodka obronnego i
administracyjnego, był Poniec. Otrzymał on prawa miejskie w 1270 r.
Natomiast lokacja Gostynia nastąpiła w roku 1278, miasto za zgodą
Przemysła II lokował jeden z najbliższych współpracowników monarchy,
Mikołaj Przedpełkowic. Założenie Gostynia to pierwsza udana lokacja
miasta prywatnego na terenie Wielkopolski. Nazwa „Gostyń”
(a także jej niemiecka forma „Gosthin”) pochodzi
prawdopodobnie od imienia Gostek lub Gostoń. Miasto dość szybko
zostało otoczone obwarowaniami drewniano- ziemnymi. W pierwszym
okresie swojego rozwoju miasto było zamieszkane w przeważającej
liczbie przez ludność pochodzenia niemieckiego, sprowadzoną tutaj w
procesie lokacji: pierwszym burmistrzem miasta był niejaki Ludwik,
którego imię jednoznacznie świadczy o niemieckim pochodzeniu.
Ponieważ Gostyń powstał „na surowym korzeniu” możliwe
było wyznaczenie regularnego układu ulic. W pierwszym okresie rozwoju
w mieście dominowali rzemieślnicy i drobni kupcy, potem pojawili się
w większej liczbie tkacze i piwowarzy. Na początku XV wieku wśród
cechów miejskich Gostynia występują także rzeźnicy, kowale, szewcy,
krawcy i sukiennicy – pojawienie się tych ostatnich wskazuje na
pojawienie się nowej wiodącej gałęzi gospodarki w samym mieście i
jego okolicy. Z pozostałych ważnych ośrodków późniejszej ziemi
gostyńskiej Krobia powstała jako miasto w roku 1285 w wyniku nadania
praw starszej osadzie targowej, natomiast już w XIV w. powstało
miasto Zdzież. Król Władysław Jagiełło po pożarze Zdzieży ulokował ją
na nowym miejscu i nadał nową nazwę Zdzież- Borek.
Po
śmierci Przemysła II ziemia gostyńska - pozostająca wówczas we
władaniu rodu Przedpełkowiców - była terenem zbrojnego konfliktu
pomiędzy Władysławem Łokietkiem a Henrykiem Głogowskim o schedę po
królu. Na podstawie zawartej w Krzywiniu umowy w 1296 r. książę
Henryk Głogowski otrzymał dwie części tego terytorium i utworzył tam
jednostki administracyjne w Krobi i Poniecu. Od 1337 r. miasto
posiadało szereg przywilejów, które zostały mu nadane przez Mikołaja
Przedpełkowica. Mieszkańcy miasta otrzymali m.in. przywilej handlu
solą oraz prowadzenia karczem. Na ten sam okres w Gostyniu
poświadczone jest funkcjonowanie pierwszych cechów: piekarzy i
sukienników.
W 1337 r. Kazimierz Wielki
wprowadził w Wielkopolsce nowy podział administracyjny. Zostały
utworzone powiaty , a zachodnia część późniejszej ziemi gostyńskiej
znalazła się w powiecie kościańskim. Pozostałe tereny wchodziły w
skład powiatu pyzdrskiego (okolice Borka, Pogorzeli i częściowo
Pępowa). Za czasów panowania Andegawenów (1370-1384) na tym
terytorium toczyły się walki wielkopolskiej wojny domowej pomiędzy
rodem Grzymalitów i Nałęczów. Doprowadziło to m.in. do zniszczenia
zamku w Pępowie, który został w kilka lat później odbudowany przez
króla Władysława Jagiełłę. Po kilkudziesięcioletnich rządach rodziny
Wezenborgów od połowy XV w. datuje się przynależność ziemi
gostyńskiej do rodu Borków (używających od 1444 roku nazwiska
Gostyńskich). Wiek XV i XVI to okres znacznego rozwoju gospodarczego
i zarazem kulturalnego dla tej okolicy. M.in. w roku 1515
szkoła w Gostyniu otrzymała status gimnazjum (Gymnasium alias Schola
Gostyńskie). Wielu
kończących ją przedstawicieli okolicznych elit studiowało wtedy na
Uniwersytecie Jagiellońskim. W tym okresie wzniesiono w okolicach
Gostynia kilka znaczących gotyckich świątyń. Między innymi została
wybudowana fara w Gostyniu, kościoły w Pępowie i Gostyniu Starym.
Jeszcze w okresie panowania
Władysława Jagiełły (do 1434) na tym nieodległym od ówcześnie
czeskiego Śląska obszarze pojawiły się wpływy husyckie, wyrażające
się w ostrej krytyce Kościoła. Idee husytyzmu, objęły całą ziemię
gostyńską. Ich głównymi ośrodkami stały się Poniec, Gostyń, a także
magnacka rezydencja w Rokosowie. Także w okresie późniejszym
znaczenie tego terytorium dla polskiej Reformacji nie zmalało.
Podkreśla je fakt odbytego tutaj w roku 1565 synodu innowierców. Jego
celem było zawarcie ugody pomiędzy poszczególnymi grupami
wyznaniowymi i ustalenie wspólnej strategii obrony praw religijnych
grup niekatolickich. W tym samym czasie, gdy Gostyń pełnił rolę
ważnego ośrodka innowierców, natomiast Krobia, która w pierwszej
połowie XVI wieku przeszła na własność biskupów poznańskich - stała
się jednym z punktów oparcia wielkopolskiej kontrreformacji (m.in.
odbył się tu synod katolików dla całej południowej Wielkopolski).
Wieki XVI i XVII to dla ziemi
gostyńskiej jednocześnie czas konfliktów religijnych i społecznych,
towarzyszących przemianom społeczno- gospodarczym. W połowie XVII
wieku wśród miejscowych chłopów dał się dostrzec wzrost nastrojów
antyfeudalnych, który wyraził się m.in. szeregiem zbrojnych buntów w
roku 1651. W czasie walk polsko-szwedzkich, toczonych na terytorium
Wielkopolski w latach 1655-56, najeźdźcy zniszczyli zamki warowne na
ziemi gostyńskiej, m.in. w Pępowie oraz w Nieparcie, a także zamki
obronne wzdłuż Odry i Dąbroczny. Podczas tej kampanii miejscowa
szlachta i chłopi licznie stanęli do walki u boku Krzysztofa
Żegockiego, starosty wschowskiego, określanego w późniejszej
historiografii mianem pierwszego polskiego partyzanta. W okresie
stabilizacji politycznej i gospodarczej pomiędzy dwoma wielkimi
wojnami (1660 i 1701) następowała stopniowa odbudowa zniszczonych
rezydencji i świątyń oraz podniesienie miast z upadku spowodowanego
walkami i kontrybucjami. W tym właśnie okresie względnego spokoju, w
roku 1675 Adam Konarzewski - ówczesny właściciel Gostynia i Pępowa -
rozpoczął budowę monumentalnego zespołu sakralnego na Świętej Górze w
Głogówku, w którym osadził zakonną Kongregację Filipinów. Początek
XVIII wieku to dla całej południowej Wielkopolski czas kolejnej
długotrwałej wojny, tzw. III Wojny Północnej , w trakcie której była
pustoszona przez liczne pochody wojsk obcych (szwedzkich, saskich,
rosyjskich) i własnych W wyniku licznych klęsk głodowych i zarazy
doszło do znacznego zmniejszenia liczby ludności. Na spustoszone i
wyludnione tereny ich właściciele sprowadzali kolonistów ze Śląska i
Czech, Saksonii, Bawarii, a nawet z Holandii, W wyniku tej
kolonizacji powstał szereg nowych wsi.
W ostatnich latach I
Rzeczypospolitej na tym terenie, a zwłaszcza w granicach Biskupizny
(z Krobią jako jej centralnym ośrodkiem) zaznaczyła się aktywna
działalność delegatów Komisji Edukacji Narodowej, w wyniku której
doszło do uporządkowania szkolnictwa i jego upowszechnienia. Powstało
szereg nowych szkół: w tym 5 szkół miejskich oraz 18 szkół wiejskich.
III.
Pod pruskim zaborem.
Wiosną
1793 ziemia gostyńska została zajęta przez wojska pruskie w trakcie
II rozbioru Polski. Podczas krótkiego epizodu Powstania
Kościuszkowskiego oddziały pruskie opuściły ten teren, jednakże po
jego klęsce okręg został ponownie przez nie zajęty. Okolica wraz z
całą Wielkopolską weszła wówczas w skład prowincji tzw. „Prus
Południowych” W ramach tej prowincji Znaczna część ziemi
gostyńskiej (miasta Gostyń, Krobia, Poniec i Piaski, około 70 wsi i
kilkadziesiąt dominiów dworskich) weszła w skład nowoutworzonego
powiatu krobskiego (z siedzibą w Rawiczu). Z kolei miasta Borek i
Pogorzela wraz z otaczającymi je wsiami i kluczami ziemskimi znalazły
się w granicach powiatu krotoszyńskiego. Kilka wsi weszło w skład
powiatów śremskiego i kościańskiego. Taki podział terytorialny
obowiązywał do końca pierwszego okresu władania Prus w roku 1806, na
tych terenach został on także w pełni przywrócony po roku 1815, już w
graicach Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Powiat
krobski uchodził w Prusach Południowych za najbardziej „polski”,
czyli posiadający najsłabszy żywioł ilościowo niemiecki.
Mieszkańcy ziemi gostyńskiej jako ochotnicy licznie
brali udział w powstaniu listopadowym w Królestwie Polskim. Wielu z
nich walczyło do samego końca pod własnymi dowódcami: generałem
Umińskim z Czeluścina, generałem Morawskim z Pudliszek i Węsierskim z
Podrzecza. Także po nieudanym postaniu i mimo licznych strat, jakie
dotknęły najbardziej patriotyczne warstwy ludności, życie narodowe w
powiecie nie zamarło.
Przełomowym dla niego i
historycznym w skali Wielkopolski wydarzeniem było utworzenie w 1835
r. z inicjatywy ziemianina Gustawa Potworowskiego Kasyna
Gostyńskiego. Była to pierwsza z instytucji polskiego życia
kulturalnego i społecznego, które wywarły decydujący wpływ na
kształtowanie się postaw narodowych w okresie germanizacji. Kasyno
posiadało swój statut, który precyzował jego cele. Funkcjonowało w
ramach trzech wydziałów: rolniczo- przemysłowego, dobroczynnego oraz
literackiego. W późniejszym okresie poszerzyło swoją działalność
także o kwestie oświatowe i pozostałe zagadnienia gospodarcze. Kasyno
Gostyńskie znalazło wielu naśladowców w miastach Wielkopolski. Wśród
członków tej zasłużonej instytucji warto wyróżnić takie postacie jak
Edmund Bojanowski, Dezydery Chłapowski, Józef Lompa, Karol
Marcinkowski oraz Celestyn Mrongowiusz. Kasyno gostyńskie istniało do
roku 1845, kiedy to rząd pruski zawiesił jego działalność. Wtedy to
budynek ten został oddany do urzynku zakonnikom, którzy wykorzystali
go jako szpital.
W
roku 1836 Gostyń mocą dekretu królewskiego przestał być miastem
prywatnym i przeszedł już w całości pod bezpośrednią jurysdykcją
państwa pruskiego.
Mieszkańcy
ziemi gostyńskiej szczególnie odznaczyli się podczas wielkopolskich
wydarzeń związanych z Wiosną Ludów (1848). Został tu utworzony
Powiatowy Komitet Narodowy, który zorganizował cztery obozy
wojskowe, m.in. w lesie kosowskim i w lasach Siedmiorogowa.
Mieszkańcy ziemi gostyńskiej brali licznie udział w potyczkach w
ramach tego zrywu, zaś na samym terenie dzisiejszego powiatu doszło
do dwóch znaczniejszych bitew: 19 kwietnia 1848 r. w Gostyniu oraz w
ostatnich dniach kwietnia pod Klonami. Powstańcy z ziemi gostyńskiej
brali także udział w walkach o Książ, Śrem, Miłosław i Wrześnię.
Wydarzenia tej wiosny, w tym wyczyny tutejszych włościan, znalazły
swoje literackie odbicie w książce Stanisława Helsztyńskiego „Pluton
kosynierów”. Wielu przywódcom powstania został później
wytoczony proces.
W
okresie wzmożonej germanizacji w Wielkopolsce w powiecie trwała
nasiliła się walka ekonomiczna ze wspieranym przez władze pruskie
żywiołem niemieckim. Redutami w trakcie tych zmagań były polskie
banki ludowe w Gostyniu, Borku, Krobi oraz Poniecu. Ze wspólnych
funduszy polskiej ludności została także otwarta cukrownia w Gostyniu
oraz mleczarnia utworzono także kółka rolnicze i spółdzielnie
rolnicze.
W
roku 1884, oddano do użytku linię kolejową z Leszna przez Garzyn, Krzemieniewo i Gostyń do
Jarocina, a pięć lat później także z Leszna przez
Pawłowice, Poniec, Krobię, Krotoszyn do Ostrowa. Lokalna
kolej powiatowa, utworzona w roku 1902, połączyła Pakosław, Gostyń i
Kościan. Tym samym zakończył się proces pełnego włączenia ziemi
gostyńskiej w sieć gospodarczą regionu.
W
roku 1887 władze pruskie utworzyły odrębny
powiat gostyński. W jego skład weszła większa część dotychczasowego
powiatu krobskiego (w tym Gostyń, Krobia, Poniec oraz Piaski), Nowy
powiat był niewielki: jego ludność liczyła około 38 tys. mieszkańców
a terytorium nieco ponad 600 kilometrów kwadratowych. Borek i
Pogorzela wraz z okolicami weszły natomiast w skład powiatu
koźmińskiego. Utworzenie powiatu wpłynęło na
przyspieszenie rozwoju miasta Gostynia, w którym pojawił się szereg
budynków i instytucji publicznych, obsługujących ludność nowej
jednostki administracyjnej. Krótko przed wybuchem I Wojny Światowej
oficjalne dane podawały dla tego powiatu 86 procent ludności
polskiej.
IV.
Powstanie Wielkopolskie i okres międzywojenny.
Przełom
roku 1918 i 1919 przynosi ziemi gostyńskiej wyzwolenie. Już w
październiku 1918 r. utworzony został w mieście tajny Powiatowy
Komitet Obywatelski, z ks.
Stanisławem Grzęda na czele. W Polowie listopada 1918 został on
przekształcony w jawną Powiatową Radę Ludową. Dnia 2 stycznia 1919 r.
przejęła ona na tym obszarze władzę. Mieszkańcy miasta i powiatu
tłumnie zasilili szeregi uczestników Powstania Wielkopolskiego. Z
inicjatywy samych gostynian doszło do utworzenia całego batalionu
powstańczego w sile około 400 ludzi, który 7 stycznia 1919 pod
dowództwem porucznika Bernarda Śliwińskiego wyruszył stąd do walki, i
stał się kluczowym oddziałem frontu Grupy Leszno. Z jego walnym
udziałem dokonało się zamknięcie ważnego odcinka frontu
wielkopolskiego.
Po odzyskaniu
niepodległości na terenie powiatu uległa znaczącej zmianie struktura
narodowościowa ludności: Po roku 1919 miała miejsce masowa
(dobrowolna) emigracja ludności niemieckiej, która w samym mieście
objęła ponad 600 osób. W dwudziestoleciu międzywojennym Gostyń i
okolice opuściła także znaczna większość miejscowych (zupełnie w XIX
wieku zgermanizowanych) Żydów. Nie zaszły natomiast znaczące zmiany o
charakterze społecznym i gospodarczym. Na ziemi gostyńskiej nie
funkcjonowały zakłady kluczowe dla rozwoju ówczesnego przemysłu,
toteż zachowała ona charakter rolniczy. Z ważniejszych inwestycji
tego okresu należy wymienić zakład przetwórstwa w Pudliszkach oraz
Hutę Szkła w Gostyniu. Natomiast w październiku 1924 roku w Gostyniu
zostało otwarte gimnazjum (wówczas szkoła posiadająca jako jedyna
prawo do przeprowadzania matury), które było najlepiej wyposażone i
urządzone w całej Wielkopolsce. Okres
międzywojenny to czas powstania pierwszego kina gostyńskiego. Nosiło
on nazwę "Pod Kopułą" i jest czynne do dnia dzisiejszego.
Głównym ośrodkiem
dynamicznej działalności kulturalnej było Polskie Towarzystwo Kultury
i Sztuki im. Aleksandra Fredry- „Fredreum”, które
organizowało przedstawienia, przygotowywało koncerty i wykłady, a
także prowadziło amatorski teatr i czasopismo „Kronika
Gostyńska”. W okresie dwudziestolecia międzywojennego zmianom
ulegały granice powiatu gostyńskiego. Ostateczny kształt powiatu
został nadany w roku 1934. W tym samym roku w ramach reformy
administracyjnej został zniesiony status miejski Piasków. Natomiast
Pogorzela nadal utrzymywała się w obrębie powiatu krotoszyńskiego.
Na krótko przed wybuchem II Wojny
Światowej wojny w powiecie gostyńskim mieszkało około 61 tys.
mieszkańców, z czego Az 96 procent to Polacy, natomiast niemal
wszyscy pozostali (prawie 4 % ogółu) byli narodowości niemieckiej.
V.
Okupacja hitlerowska.
W
dniach 5 i 6 września 1939 r. powiat został zajęty przez oddziały
niemieckie, a od 15 września rozpoczęły się akcje represyjne w
stosunku do Polaków czynnych w Powstaniu Wielkopolskim oraz osób
zajmujących ważne stanowiska w administracji albo będących
działaczami narodowymi i kulturalnymi. Na teren powiatu przybyła
specjalnie sformowana grupa karna SS-Einsatzkommando
15, dowodzona przez Franza Sommera, która w odwecie za śmierć
niemieckich dywersantów (zabitych podczas walk z oddziałami polskimi
i próby ucieczki z miejsca internowania na początku września)
dokonywała masowych egzekucji. W jesieni 1939 w samym Gostyniu
zostało rozstrzelanych 30 obywateli, w Krobi 15, a w Poniecu 3. Inni
skazańcy byli wywożeni do lasów między Golą a Klonami oraz do
żwirowni Starogostyńskiej. Terror pierwszego okresu okupacji miał
zgodnie z planem nazistów za zadanie zastraszyć ludność, toteż na
terenie powiatu zdarzały się także przypadki niczym nieuzasadnionych
mordów na przypadkowych osobach: kilkunastu z nich dokonano m.in.
przy drogach, na rynkach i ulicach, czy w obejściach gospodarczych.
Bardzo wielu mieszkańców zostało wywiezionych do obozów pracy, do
pracy przymusowej w niemieckich fabrykach i gospodarstwach rolnych,
pena grupa podejrzanych o działalność konspiracyjna trafiła do obozów
koncentracyjnych. Nieliczni obywatele narodowości żydowskiej stracili
życie w miejscach masowej zagłady. Począwszy od 4 grudnia 1939
znacznie ponad cztery tysiące Polaków zostało w latach 1939-1941
wysiedlonych do powiatów Generalnej Guberni, przy czym akcja ta
realizowana była z zastosowaniem dodatkowych szykan. Wypędzanym nie
pozostawiano czasu nawet na spakowanie
rzeczy: mogli oni zabrać tylko kilka ubrań, bieliznę. Rzadko
zabierano pamiątki rodzinne. Biżuteria i kosztowności musiały zostać
w domach które następnie zajmowane były przez niemieckie rodziny.
Wysiedleni mieszkańcy przewożeni byli najpierw do zamkniętego
klasztoru Filipinów na Świętej Górze i tam czekali na transport do
Generalnego Gubernatorstwa. Ludzie przewożeni byli przy tym w
wagonach towarowych wszystko to zaś w zimowych warunkach. Pierwszy
transport opuścił Gostyń dnia 8 grudnia 1939 r., ostatnie większe
grupy wysiedlono wiosną 1941. Duży odsetek wypędzanych stanowiły
kobiety z dziećmi. Podróż trwała od 2 do 3 dni bez zapasu żywności i
wody. W wyniku działań
władz nazistowskich w trakcie okupacji ucierpiały także dzieci. Wiele
z nich próbowano germanizować a
około 15 starszych z nich, które w roku 1942 w ośrodku
germanizacyjnym w Bruczkowie odmówiły „współpracy”,
zostało rozstrzelanych na osobisty rozkaz namiestnika „Warthelandu”
Greisera w okolicy Poznania. Dla przeciwdziałania akcjom okupanta
został utworzony lokalny ruch oporu pod nazwą „Czarny Legion”.
Jego inicjatorami byli pracownicy gostyńskiej huty szkła. Organizacja
została rozbita w wyniku wpadki i masowych aresztowań a 12 jej
członków stracono w niemieckich więzieniach (m.in. w Dreźnie).
Natomiast dopiero w 1943 r. powstał obwód Armii Krajowej pod
kryptonimem „Gil”. Obwód ten był podległy Inspektoratowi
Rejonowemu w Lesznie. Poza akcjami małego sabotażu i akcjami
propagandy oraz regularnego rozpowszechniania informacji o sytuacji
na frontach nie udało się jednak doprowadzić do znaczniejszych
działań zbrojnych przeciw okupantowi. Powiat gostyński został
oswobodzony bez większych zniszczeń (poza tajemniczą eksplozją w
budynku gimnazjum) w dniach 24-27 stycznia1945 r., w trakcie wielkiej
zimowej ofensywy Armii Radzieckiej.
Podczas potyczek i walk na terenie powiatu gostyńskiego w dniach
26-28 stycznia 1945 r. poległo ok. 120 żołnierzy sowieckich.
VI.
Po roku 1945.
W
roku 1945 na terenie powiatu gostyńskiego w okolicy Krobi i Borku
działały grupy WIN i NSZ opozycyjne wobec nowych porządków. Zostały
one rozbite przez zmasowane akcje milicji i natężenie działań służb
bezpieczeństwa.
W
roku 1975 powiat gostyński uległ likwidacji w wyniku reformy
administracji i wprowadzenia dwustopniowego podziału kraju na
województwa i gminy. W okresie 1975-1998 wszystkie gminy stanowiące
dotychczasowy powiat gostyński weszły w skład województwa
leszczyńskiego. Dopiero na skutek kolejnej reformy, przywracającej
trójstopniowy podział administracyjny, odrodzony w styczniu 1999 r.
powiat gostyński powrócił na mapę jako część województwa
wielkopolskiego. Została do niego przypisana Pogorzela. Obecnie
powiat gostyński posiada 810,3 kilometrów kwadratowych powierzchni i
składa się z pięciu miast-gmin (Gostyń, Pogorzela, Krobia, Poniec i
Borek) oraz 2 gmin wiejskich: Piaski i Pępowo. Powiat zamieszkuje
około 76 tys. osób.
VII.
Biskupizna.
W
bogatej historii ziemi gostyńskiej nie można pominąć kultury
biskupińskiej, która również odegrała znaczącą rolę w życiu
mieszkańców okolicy. Dzięki Biskupiznie ziemia gostyńska uchodzi za
jeden z najsilniejszych rejonów etnograficznych Wielkopolski. Biskupizna, której centralnym ośrodkiem historycznym i kulturowym
pozostaje miasteczko Krobia, rozciąga się na południe od Gostynia i
obejmuje jeszcze dwanaście innych miejscowości na terenie powiatu
gostyńskiego: Bukownicę, Chumiętki, Domachowo, Grabianowo, Posadowo,
Potarzycę, Rębowo, Sikorzyn, Starą Krobię, Sułkowice, Wymysłowi i
Żychlewo. Nazwa pochodzi od biskupów poznańskich, którzy przez wieki
byli właścicielami tego terenu. Okolica została uwłaszczona na wiele
lepszych warunkach niż otaczające ziemie, jej mieszkańcy podlegali
także mniejszym obciążeniom feudalnym, co pozwoliło im szybko
osiągnąć względny dobrobyt. Dzięki długiej odrębności
administracyjnej i gospodarczej na ziemi krobskiej wytworzyły się
elementy odrębnej kultury regionalnej, która wyrażała się w muzyce
ludowej, stroju, pieśniach, zwyczajach i tańcach. Pojęcie „Biskupiny”
wiąże się z tradycją, patriotyzmem, konsekwencją oraz przywiązaniem
do ziemi. Biskupizna jest wciąż nie wyczerpanym materiałem dla
naukowców, znawców obrzędów, zwyczajów, muzyki oraz tańca. Wystawy i
pojedyncze eksponaty etnograficzne, nawiązujące do dziejów i folkloru
Biskupian można spotkać nawet w Stanach Zjednoczonych. Z kolei znany
polski zespół „Mazowsze” tańczy fragmenty biskupińskich
tańców na terenie całej Europy oraz we wszystkich miejscach, dokąd
podróżuje z występami. Należy także wspomnieć, że Biskupinie
posiadają swój własny hymn pt. Pieśń o pługu”. Już w roku 1936.
została opracowana i wydrukowana monografia związana z folklorem
ziemi krobskiej, pt. „Biskupianie”. Powstało wiele
opracowań, artykułów prasowych, filmów i wystaw na temat Biskupiny na
ziemi krobskiej. W Domachowie od wielu lat działa Biskupiański Zespół
Regionalny „Biskupianie”, a elementy tradycyjnych strojów
biskupiańskich stanowią jedną z cenniejszych .kolekcji gostyńskiego
muzeum oraz placówki muzealnej w Grabonogu.
BIBLIOGRAFIA:
- Anders P., Miejsca
Pamięci Powstania Wielkopolskiego, wyd. WBP,
Poznań 1993r.
- Czub R., Dzieje
Gostynia w średnich wiekach, wyd. Muzeum w
Gostyniu, Gostyń, mps
- Czub R., Od
Wiwata Do Wiwata, wyd. Muzeum w Gostyniu,
Gostyń 2009.
- Powiat
gostyński,„Głos Wielkopolski”,
[w] Nasza Wielkopolska,
nr 1, Gostyń 1991.
- Hanyż A., Ziemia
Gostyńska, wyd. Poznańskie, Poznań [b. r.].
- Kosmanowie B. i
M., Sylwetki Wielkopolan”,
wyd. Poznańskie, Poznań 1988.
- Łęcki W., Gostyń,
wyd. WBP, Poznań 1997.
- Skorupski G.,
Gostyń dawny niedawny,
wyd. Południowa Oficyna Wydawnicza, Gostyń 2005
- Skorupski G.,
Wędrówki w przeszłość. Gostyń i okolice.,
wyd. Muzeum w Gostyniu, Gostyń 2009.
- www.muzeum.gostyn.pl,
z dnia 23.11.2009 r.
|