Główna :  Dla autorów :  Archiwum :  Publikacje :  turystykakulturowa.ORG

Data wydania 28 lutego 2010, redaktor prowadzący numeru: Izabela Wyszowska

Numer 3/2010 (marzec 2010)

Zarys dziejów ziemi konińskiej

Łukasz Kędziora

Pradzieje regionu.
Najwcześniejsze ślady obecności istot ludzkich na terenie mikroregionu konińskiego sięgają ok. 10000 lat p.n.e., czyli młodszych stadiów plejstocenu¹. Najstarsze wykopaliska z okolic miasta datowane są przez archeologów na okres kultury świderskiej (8800 – 7000 lat p.n.e.). Podobne znaleziska, w postaci krzemiennych narzędzi, reprezentujące kulturę komornicką, janisławicką i pieńkowską świadczą o obecności ludzi na tym obszarze także przed 7000 lat. Z okolic Rumina, Brzeźna, Szczepidła, Żychlina Skulska i Kleczewa pochodzą pozostałości kultury pucharów lejkowatych, której występowanie przypada na IV tysiąclecie p.n.e. Natomiast kultura amfor kulistych (początek ok. 3900 lat p.n.e.) wykształcona na drodze przeobrażeń kultury pucharów lejkowatych znajdowała swoją reprezentację na tym terenie w pradolinie nad brzegiem Warty, a także w rejonie Skulska i Ślesina. Kolejne wieki przynoszą ze sobą m.in. trójkątne i sercowate grociki krzemienne kultury ceramiki sznurowej (druga połowa III tys. p.n.e.), odnalezione na terenie Konina i Ślesina, zabytki kultury unietyckiej czy przedłużyckiej z epoki brązu, oraz łużyckiej (okresu halsztackiego i lateńskiego) pochodzące z epoki żelaza i przeworskiej, zwanej kulturą grobów jamowych. Te dzieje ciągłości osadniczej na ziemi konińskiej zamyka następny okres, zwany rzymskim, na który przypada rozwój osadnictwa w okolicach miasta. To właśnie z niego pochodzą dwa duże cmentarzyska odkryte na terenie samego Konina. A cenne znaleziska z działu militariów (m.in. miecz obosieczny wykonany prawdopodobnie w technice damasceńskiej) świadczą o rozwiniętej metalurgii i kowalstwie. Jednak to właśnie między okresem rzymskim a późnymi etapami wczesnego średniowiecza próżno szukać śladów człowieka na tym terenie. Wydaje się jednak, że brak czynnego udziału w procesie kształtowania się struktur plemiennych koninianom rekompensuje trakt szlaku bursztynowego, który przebiegał przez te obszary. Znalezione tu pojedyncze rzymskie monety z I – II w. n.e. i szklane wyroby zdają się potwierdzać tę tezę.

Wieki średnie
Początki średniowiecznej osady wiążą się z grodem „Kaszuba”, biorącym swą nazwę od młyna, a oddalonym o ok. 3,5 km na zachód od później lokowanego miasta. Miał on funkcjonować od XI do XIII wieku, a kojarzony był z małżeństwem, właśnie młynarzy, Antonim i Marianną Szczygieł. Niewątpliwie ważną wskazówką chronologiczną jest najstarszy w Polsce znak drogowy, koniński słup milowy, datowany na rok 1151. Na granitowym monumencie o wysokości 252 cm wyryto majuskułą łacińską:

Roku wcielenia Pana naszego 1151
Do Kalisza z Kruszwicy tu prawie punkt środkowy
Wskazuje ta formuła drogi i sprawiedliwości
Którą kazał uczynić komes palatyn Piotr
I starannie tez przepołowił tę drogę
Abyś był go pamiętny racz każdy podróżny

Przypuszcza się (tak zresztą twierdził też Jan Długosz), że słup wskazuje połowę drogi między Kruszwicą a Kaliszem. Początkowo znajdował się w okolicach placu Zamkowego (na nieistniejącym cmentarzu, w pobliżu zamku, po którym również nie ma już śladu), obecnie zaś stoi przed kościołem p.w. św. Bartłomieja (ul. Kościelna). Na podstawie treści inskrypcji na nim zawartej wnioskuje się, że gród koniński istniał jeszcze przed powstaniem słupa. Natomiast kwestia genezy Konina jest dość klarowna i bezpośrednio powiązana z jego lokalizacją: miał on bowiem umożliwić bezpieczną przeprawę przez Wartę, na skrzyżowaniu dwóch szlaków o znaczeniu międzynarodowym. Początek miastu dała osada handlowa, utożsamiana z dzisiejszą wsią Stare Miasto, datowana na drugą połowę XII w. Romański kościół parafialny pod wezwaniem św. Piotra (obecnie: Piotra i Pawła) z pierwszej połowy XIII wieku, wraz ze wspominanym już słupem milowym, który również był zlokalizowany w przedlokacyjnym Koninie, stanowi jeden z dwóch ważnych zabytków tamtego okresu. Niestety w 1900 r. kościół został przebudowany w stylu neogotyckim². Znaczący (negatywny) wpływ na możliwość „rekonstrukcji” losów miasta miała wojna polsko – krzyżacka o odzyskanie Pomorza Gdańskiego, rozpoczęta przez Władysława Łokietka w 1326 roku. Konsekwencją działań zbrojnych z września 1331 roku było bowiem spalenie Konina przez Krzyżaków. Przypuszcza się, że właśnie na skutek tego pożaru zniszczeniu uległy wszystkie dokumenty z XIII wieku, w tym te traktujące o lokacji miasta. Dlatego możliwe jest tylko wyznaczenie daty ante quem tego wydarzenia, a to dzięki informacjom o lokacji na prawie niemieckim Dobrosołowa (dokument wystawiono 24 czerwca 1293 r.) na której to, jednym ze świadków był wójt Gosław z Konina (Goslao advocatus de Conin). W XIV stuleciu lokowane były natomiast Kazimierz Biskupi (przed 1321 r.), Golina (1330 r.), Kleczew (prawdopodobnie 1366 r.) i Skulsk (prawdopodobnie 1384 r.), czyli miasta znajdujące się obecnie w granicach powiatu. W efekcie nowego zasiedlenia na prawie magdeburskim na znaczeniu straciło Stare Miasto, które pod tą nazwą wystąpiło już w dokumencie z roku 1359.
W kolejnych latach ewolucja polityczna, społeczna i gospodarcza wymienionych miast przebiegała podobnie jak i na pozostałych obszarach państwa polskiego. Stopniowo formowała się rada miejska, wykształcały się urzędy i stanowisko burmistrza, a funkcja wójta musiała ustąpić pola kompetencjom starosty. Ciekawym wydaje się natomiast fakt, że Konin jako jedyne miasto w Wielkopolsce posiadał do połowy XV wieku odrębnych starostów grodowych, niezależnych od starosty generalnego. Najprawdopodobniej było to efektem sporu (1293 r.) Kazimierza Kujawskiego z synami Odonica o kasztelanię Lądzką, który zakończył się przejęciem funkcji Lądu przez Konin. Burzliwy okres rozbicia dzielnicowego dla regionu zakończył się już w 1306 roku, po zajęciu Konina przez popieranego tam Władysława Łokietka. Wspominana już pożoga roku 1331 nie zahamowała rozwoju Konina, do którego odbudowy szybko przystąpiono, a w następnych stuleciach nastąpił wyraźny rozwój we wszystkich dziedzinach, trwający do pierwszej połowy XVI wieku. Miasto zostało m. in. siedzibą powiatu sądowego, powstała pierwsza szkoła parafialna, a na czele starostwa stały znaczące osobistości tamtej epoki jak biskup poznański Wojciech Jastrzębiec, późniejszy starosta generalny Wielkopolski Wojciech Malski, czy poseł na dworze Jagiellonów Ambroży Pompowski. Terytorium konińskiej jednostki administracyjnej, po objęciu kasztelanii lądzkiej, obejmowało w przybliżeniu obszar dzisiejszego powiatu konińskiego, kolskiego oraz część słupeckiego i turkowskiego, zajmując 2100 km² województwa kaliskiego. Powiat bez większych zmian terytorialnych przetrwał do czasów rozbiorowych. Siedzibą władz powiatowych stał się zamek, którego budowę, jak dowiadujemy się z kronik Janka z Czarnkowa i Jana Długosza, rozpoczęto właśnie po tragicznych wydarzeniach roku 1331. Miał on pełnić funkcję obronną dla połączenia komunikacyjnego Małopolski z Wielkopolską, oraz strzec lewego brzegu Warty przed Krzyżakami. Bez wątpienia odgrywał też ważną rolę podczas wizytacji Konina przez monarchów. Miasto odwiedzili min. Kazimierz Wielki, Władysław Jagiełło i Kazimierz Jagiellończyk. Fortyfikacja konińska składała się z dwóch ceglano - kamiennych budynków wzniesionych na planie czworoboku: trzykondygnacyjnej części mieszkalnej i przyległego do niej dwukondygnacyjnego budynku. Wszystko wieńczyła 15-metrowa, ośmioboczna wieża, a całość otoczono podwójnym pierścieniem murów i fosą szeroką na 12m. Dzięki rynkowi (obecny Plac Wolności) i ratuszowi, miasto, do którego prowadziły dwie bramy: od Północy Toruńska (Poznańska) i od Południa Kaliska, zaczęło nabierać charakterystycznych, średniowiecznych kształtów. Z drugiej połowy XIV w pochodzi również gotycki kościół św. Bartłomieja, który rozbudowano o renesansową kaplicę ufundowaną przez Jana Zemełkę w 1607 roku i o kruchtę północną (XIX w.). Natomiast na początku wieku XV, u podnóża zamku powstaje fundacyjna kaplica św. Krzyża, a w roku 1422 poza granicami miasta kościół szpitalny pod wezwaniem św. Ducha i św. Katarzyny, zbudowany przez Berwolda z Liśca, podczaszego dobrzyńskiego. Popularne specyficzne dla kultury średniowiecza fundacje dewocyjne nie były również obce ówczesnym mieszkańcom Konina (fundacja mansjonarii w początku XV w. i alterii)³. Jednak region koniński, podobnie jak większość terytoriów Rzeczypospolitej, nie zdołał się oprzeć XVI-wiecznej fali Reformacji. Zbory braci czeskich powstały m. in. w Cieninie Kościelnym (kwiecień 1568, z inicjatywy Rafała Przyjmskiego), Wyszynie (ok. 1568, fundatorem był Andrzej Grodziecki), Kawnicach (rodzina Gorzewskich przekazała kościół Wszystkich Świętych), Myśliborzu (rodzina Żychlińskich przekazała kościół św. Mateusza). Dołączyły również Krzymów, Rychwał i najprawdopodobniej Golina oraz Grodziec, jednak zbory te zostały w krótkim czasie zlikwidowane. Z kolei ramach przedsięwzięć kontrreformacyjnych w 1631 r. w Koninie ufundowano klasztor Reformatów (plac pod budowę kościoła i konwentu ofiarował Stefan Modlibowski, dziedzic Modlibogowic i Wardzynia). Do naszych czasów przetrwał jedynie, utworzony w XVII w. zbór kalwiński w Żychlinie. Już na początku XV w. (1418 r.) pojawia się pierwsza wzmianka o Żydach, jednak informacji o powstaniu gminy żydowskiej w XV w. brak. Mimo nękających miasto pożarów (przed 1502, w 1541, 1582, 1616), podtopień i powodzi oraz licznych epidemii, kondycja Konina była dość dobra. Na wojnę trzynastoletnią (1454 – 1466 r.) miasto wystawiło 15 pieszych i zobowiązane było do płacenia cyzy w wysokości 101 grzywien. Na przełomie XV i XVI wieku źródła informują o licznych cechach rzemieślniczych w regionie, jednak bez jednej dominującej specjalizacji. Podstawę gospodarczą stanowiły także handel i usługi oraz uprawa ziemi i hodowla. Konin posiadał także cegielnie i młyn zlokalizowany w Starym Mieście. Dochody starostwu przynosiły czynsze płacone przez kmieci, należności płacone za stację królewską, czynsze z wydzierżawionych karczem czy płacone przez rybaków, ale także daniny płacone w naturze. Istotne miejsce zajmowały też wpływy z folwarków i młynów; tu bezkonkurencyjny był młyn słodowy w Koninie. W okresie renesansu pojawia się w mieście bardzo ciekawa postać, z pochodzenia kaliszanin, student uniwersytetów w Krakowie i Padwie, doktor filozofii i medycyny, fundator pierwszych w Polsce katedr farmakologii i anatomii w Akademii Krakowskiej (1602 r.): Jan Zemełka. Ostatnie 12 lub13 lat swojego życia spędził w Koninie, a wzniesiona przez niego w końcu XVI w. kamienica była pierwszym murowanym budynkiem mieszkalnym w Koninie.

Od XVI-wiecznego okresu prosperity do rozbiorowych grabieży
Stagnacja, a następnie regres miasta i ziemi konińskiej, który rozpoczął się w pierwszej połowie XVI wieku, pogłębiał się w XVII stuleciu. Wpływ miały na to stosunki społeczno – ekonomiczne i sytuacja polityczna, jaka panowała w całej Rzeczypospolitej, głownie jednak, wydarzenia, które bezpośrednio dotyczyły miasta i regionu. Najpierw ludność Konina zdziesiątkowała zbierająca śmiertelne żniwo, trwająca trzy lata (1628 – 31 r.) zaraza. W podobnych przypadkach lat ubiegłych, liczba mieszkańców była regulowana przez przyrost naturalny (w mniejszym stopniu) i migrację z zewnątrz, jednak tym razem ze względu na skalę epidemii było to nie możliwe. Kolejnym ciosem był potop szwedzki w latach 1655 – 1660 r. Do Konina wkroczyły 21 sierpnia 1655 r. oddziały armii Wittenberga. Trzy dni później na zamku w Koninie gościł już, wraz ze swoim oddziałami sam Karol X Gustaw, który w tutejszej twierdzy zatwierdził akt haniebnej kapitulacji pod Ujściem. Październik tego samego roku przyniósł ze sobą systematyczne grabieże dokonywane przez szwedzkie wojska w Wielkopolsce, a szabrowniczy proceder sukcesywnie i nieubłaganie pogarszał sytuację ludności zamieszkującej te obszary. Doprowadziło to do formowania się pierwszych grup „partyzanckich”, ich starć ze Szwedami, trwających do późnej wiosny 1656 r., kiedy w okolicy pojawiły się chorągwie Lubomirskiego i Czarneckiego. Miejscowa szlachta otoczyła szwedzkie garnizony stacjonujące w mieście, a oddelegowany w maju przez Czarnieckiego do pomocy pułk Bałłaban zapowiadał jednoznacznie koniec potopu. I rzeczywiście, miasto zostało odbite. Niestety, było to pyrrusowe zwycięstwo. „Z opisu zniszczeń wynika, że w Koninie w czasie walk uległo spaleniu 87 domów, 19 mielcuchów, 2 domy mansjonarzy, 3 domy zamkowe, kościół Świętego Krzyża, młyn słodowy, 2 browary zamkowe, stodoły miejskie, a na grobli 10 domów i dalszych 6 na przedmieściu.”⁴ Ogromnym uszkodzeniom uległ także zamek z przyległą do niego zabudową. Ludność miast w Wielkopolsce zmniejszyła się w tych latach o 60 – 70%, podobne wartości można przyjąć również dla Konina. Równie duże straty poniosły osady wiejskie z terenu powiatu (Czarków, Międzylesie, Morzysław, Nowy Dwór, Chorzeń, Patrzyków, Rumin, Stare Miasto, Wilków, Warczygłowo [Barczygłów], Modła [Modła Królewska], Lisiec [Lisiec Wielki] i Główiew). Kolejna epidemia roku 1662 i pożary z lat 1661 r. (spłonęły zabudowania klasztoru Reformatów) oraz 1691 r. nie sprzyjały odbudowie miasta i okolic. Wydawało się, że koniec XVII w. przyniesie w końcu zdecydowaną poprawę sytuacji. Kiedy Jan Kazimierz potwierdził przywilej Władysława IV o dwóch jarmarkach w mieście i zatwierdził statut cechu garncarskiego, a Jan III Sobieski nadał przywilej regulujący sprawy jarmarków i opłat targowych, stabilizacja wydawała się realna. Jednak już przełom XVII i XVIII w. zweryfikował te oczekiwania. Rok 1700, początek wojny północnej (1700 – 1721 r.) nie zwiastował niczego dobrego. Od 1703 działanie zbrojne były prowadzone na terenie Wielkopolski, a cztery lata później tak niedawno odbudowany Konin znów spłonął, podpalony przez wycofujących się Szwedów. Po konińskim zamku, który uległ kolejnemu zniszczeniu pozostały już tylko ruiny, do renowacji bowiem nigdy nie doszło. Jeszcze w tym samym roku (1707 r.) epidemia dżumy dokończyła dzieła zniszczenia. Mniejsze straty przyniosła ze sobą wojna siedmioletnia z lat 1756 – 1763 r. Mimo starć rosyjsko – pruskich na terenach Wielkopolski, jej wschodnie obszary, w tym ziemia konińska, znacząco nie ucierpiały. Po-elekcyjna wojna domowa, jaka opanowała tereny Rzeczypospolitej po wstąpieniu na tron Stanisława Augusta, będąca efektem zawiązania konfederacji barskiej, nie ominęła również regionu konińskiego. Już w 1768 r. prowadzono tam działania zbrojne. 29 grudnia 1768 roku w Koninie, zajętym przez konfederatów, wybrano Ignacego Malczewskiego marszałkiem konfederacji województw wielkopolskich. Po przegranych w marca 1769 r. bitwach pod Wilczynem i Kleczewem konfederaci wycofali się w stronę Turku. W 1770 ze względów strategicznych (przejście przez Wartę) Konin został zajęty przez wojska rosyjskie. Wbrew wytycznym traktatu rozbiorowego z roku 1772 Prusacy w 1774 r. w wyniku tzw. piątej uzurpacji zajęli Kleczew i Kazimierz Biskupi oraz zespół Jezior Gosławsko – Pątnowskich. Z terenów tych wycofali się dopiero w roku 1777. Jednak po kolejnych 16 latach, w wyniku II rozbioru Polski (1793 r.) Konin wcielono do Prus Południowych, nowej prowincji Królestwa Pruskiego i przez najbliższe dwa lata powiat znajdował się w granicach departamentu poznańskiego, do okręgu konińskiego zaliczano wówczas 9 miast: Brudzew, Golinę, Koło, Konin, Lądek, Rychwał, Tuliszków, Władysławów, Zagórów i 242 innych miejscowości. Ale już dwa lata później, kiedy Rzeczypospolita zniknęła z map, region znalazł się w departamencie kaliskim, jednym z trzech (obok poznańskiego i warszawskiego) na które podzielono Prusy Południowe.
W wyniku sporządzonej po I rozbiorze Indagandy miasto miało liczyć ok. 780 mieszkańców, w tym 25% Żydów (203 osoby). Dla porównania, szacuje się, że po pożarze roku 1662 miasto zamieszkiwało 200 osób. Zauważalny po raz pierwszy tak duży odsetek ludności wyznania mojżeszowego spowodowany był powstaniem w Koninie w XVIII w. odrębnej dzielnicy i gminy żydowskiej. Funkcjonowała ona już na tym obszarze przed potopem szwedzkim, ale w jego wyniku Żydzi zniknęli z tych terenów na kilka lat. W 1765 r. było ich niewielu, bo zaledwie 133 osoby, podczas gdy w mniejszym Kleczewie - 262, w Golinie 142, a w Rychwale 102. Struktura społeczna miasta pod koniec XVIII wieku była zdominowana przez rzemieślników (zgromadzeni w pięciu korporacjach cechowych), na kolejnych pozycjach plasowali się, szlachta i duchowieństwo. Ludność utrzymywała się głównie z rzemiosła i rolnictwa („wielkopolski model gospodarczy”), handel odgrywał wyraźnie mniejszą rolę. Rozwijał się przemysł m. in. spożywczy, włókienniczy, skórzany, metalowy, galanteryjny i związany z obróbką drewna. W wyniku popularnego wówczas osadnictwa olęderskiego powstały nowe wsie: Myśliborskie Holendry, Węglewskie Holendry, Sławskie Holendry, Brzezińskie Holendry, Paprockie Holendry, Modra Holendry. Na czele miasta stał burmistrz, zachowane zostały urzędy rajcy, landwójta i ławników. Powiększyły się natomiast reprezentacje grup zawodowych mieszczan i grup sprawujących funkcje kontrolne. Ważniejsze zmiany nastąpiły dopiero w ostatniej ćwierci XVIII w. wyniku reform wprowadzonych przez Stanisława Augusta Poniatowskiego. Tytuł burmistrza zastąpił tytuł prezydenta (posiadał on także swojego zastępcę), który stał na czele rady miasta. Na mocy uchwały sejmu z 1778 r. na terenie Konina w roku 1781 rozpoczęła pracę Komisja Dobrego Porządku. Celem jej powołania było „podniesienie poziomu ekonomicznego ośrodków miejskich”⁵. Choć nie pracowała ona zbyt aktywnie, to właśnie jej działalności przypisuje się sporządzenie przez Zierholdta najstarszego znanego planu miasta z roku 1790. Dużo większą rolę odegrały natomiast na tym terenie działania powołanej w 1773 r. Komisji Edukacji Narodowej, wprowadzające zmiany w organizacji i funkcjonowaniu szkół parafialnych. W Koninie istniała już szkoła dla chłopców i oddzielna dla dziewcząt. Źródła mówią także o placówce edukacyjnej dla dzieci z rodzin żydowskich. W XVIII wiecznej zabudowie miasta warto zwrócić uwagę na dwie nowe pozycje. Pierwsza z nich to, ufundowany przez Teofila Wiśniowieckiego, wzniesiony w 1727 nowy murowany budynek wspominanego już kościoła Reformatów oraz dobudowane w 1733 r. przez brata Mateusza Osieckiego budynki klasztorne. W drugiej połowie wieku (po roku 1777) wzniesiono nowy budynek ratusza (poprzedni spłonął w pożarze roku 1707). Ostatnim akordem burzliwego wieku XVIII były wydarzenia Insurekcji Kościuszkowskiej (1794 r.), jednak pomimo zajęcia miasta przez powstańców, nie przyniosły one trwałych efektów - za jedyny sukces może być poczytany fakt wpisania aktu insurekcji do ksiąg miejskich. Jej upadek dla mieszkańców oznaczał tylko dalsze restrykcje, oskarżono ich bowiem o współpracę i pomoc powstaniu, aż w konsekwencji zlikwidowano samorząd miejski i wprowadzono urząd burmistrza policyjnego.

Ziemia konińska w wieku XIX
XIX stulecie to okres częstych zmian przynależności regionu konińskiego, mających charakter zarówno o charakterze wewnętrznym jak i zewnętrznym. Osiem lat między rokiem 1807 a 1815 ziemia konińska spędziła w granicach utworzonego po kampanii napoleońskiej (1806 r.) Księstwa Warszawskiego. Sama osoba Napoleona musiała wywrzeć przemożny wpływ na mieszkańców (obecnego) powiatu, zwłaszcza gminy i miasta Ślesin. Wybudowali oni bowiem w roku 1811… „Łuk Triumfalny” na cześć cesarza. I choć budowlę trudno porównywać z tą otwierającą drogę na Pola Elizejskie, to forma i charakterystyczne elementy zostały zachowane. Zamknięta półkolista arkada, elewacje zdobione lizenami, głowice jońskie i wieńczący budowlę orzeł napoleoński miały witać triumfującego wodza w granicach miasta wśród wiwatującego tłumu. Jednak samemu Napoleonowi nie było dane zobaczyć „bramy” nazywanej przez mieszkańców jego imieniem. Ale budowla pozostała i jest niewątpliwą atrakcją turystyczną. Bilans tego okresu to niestety względna stagnacja nienajlepszej sytuacji regionu, dwa pożary (kwiecień i październik roku 1811), epizody okupacji austriackiej (1809 r.) i - dłuższy - rosyjskiej (1812 – 1815 r.), który okazał się być preludium wydarzeń roku 1815. Wtedy to po utworzeniu w miejsce Księstwa Warszawskiego, Królestwa Polskiego (styczeń 1816 r.) ziemia konińska po raz kolejny zmieniła przynależność terytorialną; wraz z owym tworem politycznym dostała się we władanie carskiej Rosji. Od 1816 r. tereny te nie należały już do departamentu kaliskiego, ale ( w wyniku przemianowania) do województwa kaliskiego, Konin zaś był jednocześnie stolicą obwodu i powiatu. Następnie w latach 1837 – 1844 r. region włączono do guberni kaliskiej, lata 1845 – 1866 r. to okres przynależności do obszaru guberni warszawskiej, zakończony powrotem do ziemi kaliskiej. Do zmian w regionie przyczyniły się także reformy carskie, w roku 1967 utworzono powiat słupecki i Turkowski, zmniejszając terytorium administracyjne ziemi konińskiej, a rok 1870 odebrał prawa miejskie Golinie, Kleczewowi, Ślesinowi, Sompolnu, Kazimierzowi Biskupiemu i Skulskowi. Do wybuchu wielkiej wojny (1914) powiat liczył 12 gmin (Brzeźno, Dąbroszyn, Golina, Gosławice, Kramsk, Piorunów, Rzgów, Sławoszewek, Stare Miasto, Tuliszków, Władysławów, Wysokie) oraz 389 wsi, folwarków i osad. Na obszarze miasta i regionu toczyły się walki wyzwoleńcze zarówno w czasie powstania listopadowego (29/30 XI 1830 – 21 X 1831r.) jaki i styczniowego (od 22 stycznia 1863 do jesieni 1864 r.). Mieszkańcy Konina założyli niepodległościową lożę masońską zwaną „Świątynią Pallas”, a w czasie powstania 1830 r. formowano tutaj nowe oddziały wojskowe. Rzemieślnicy skupili się w organizację porządkowo – policyjną, o charakterze półwojskowym, Straż Bezpieczeństwa, a istniejący już wcześniej lazaret pomagał rannym i chorym żołnierzom. Strategiczne położenie powiatu sprawiło, że w okresie drugiego z wielkich powstań stał się on ważną areną działań zbrojnych oddziałów pruskich z Wielkiego Księstwa Poznańskiego i - rzecz jasna wojsk carskich. W mieście i okolicy zakwaterowano carski garnizon, nie było budynku, który nie zostałby wykorzystany do tych celów. Utworzono bazę wojskową i prowizoryczne więzienie, a na konińskich błoniach przeprowadzono nawet egzekucję kapelana powstańców o. Maksymiliana Tarejwo z zakonu kapucynów w Lądzie. Miasto i region zapłaciło za powstanie wielką cenę. Pozostawiono tutaj, 13.Kargopolski Pułk Dragonów, dla których miasto musiało wybudować garnizon (ul. Kaliska), zlikwidowano klasztor O.O. Reformatów i Powiatową Szkołę Pedagogiczną (1866 r.). Na szczęście namiastką szkoły średniej było prywatne progimnazjum, utworzone dzięki kupcowi i filantropowi Walentemu Modrzejewskiemu (oddał on na ten cel miastu kamienicę Zemełki, która do niego należała).
Antagonizmy między zaborcami miały pozytywny wpływ na rozwój gospodarki na ziemi konińskiej. Wprowadzona blokada celna pomiędzy Prusami i Rosją, doprowadziła do migracji na te tereny rzemieślników i fabrykantów z branży włókienniczej. W efekcie w latach 1817 – 1827 produkcja wzrosła 10 krotnie. 70 % wyrobów eksportowano w głąb Rosji. Niestety sytuacja po powstaniu listopadowym 1831 r. zmusiła sukienników do dalszej wędrówki. Na szczęście po kolejnym powstaniu (styczeń 1863 r.) nastąpiło uwłaszczenie chłopów (1864 r.), dając początek przekształceniom społeczno – gospodarczym. W mieście prężnie działały fabryka maszyn Oskara Closego (później H. Zeręby), oraz dwa zakłady specjalizujące się w produkcji i naprawie maszyn rolniczych: fabryka E. Reymonda i fabryka maszyn i odlewnia żeliwa braci Sander (później T. Skarbak i Z. Włodarczyka). Gorzelnie wyposażał zakład Ropolewskiego. Na rynku działały także: fabryka mebli A. Grętkiewicza, cegielnia S. Pełczyńskiej, dwie drukarnie, garbarnia, olejarnia, mydlarnia oraz fabryka likierów i octu. Do większych zakładów na tym obszarze można jeszcze zaliczyć młyny, Szpilfolga i Waltmana, Wojkowskich, Lewandowskiego oraz E. Leszczyńskiego a także browar W. Kowalskiego.⁶ Po postanowieniach Kongresu Wiedeńskiego (1815 r.) zaplanowano szereg reform mających doprowadzić do rozwoju ekonomicznego miasta. W 1829 r. zatwierdzono plan regulacyjny miasta sporządzony przez Karola Ziółkowskiego. W wyniku działań w sferze gospodarki przestrzennej w mieście m. in. powiększono II rynek (Zamkowy), wprowadzono tzw. policję budowlaną (bezpieczne budownictwo, ochrona przed pożarami), powstała siedziba naczelnika obwodu (1828 r.), zbudowano parterowe jatki (1829 – 1830 r.), wzniesiono nowy kościół protestancki (1853 – 1854 r.), po 1825 r. zbudowano synagogę (pod koniec XIX w. ludność żydowska przekroczyła 50% ogólnej liczby mieszkańców miasta), a po 1844 r. szkołę bóżniczą. Przy tym w rozbudowie miasta, wykazywano zdecydowane tendencje w kierunku zachodnim. Na obszarze miasta w XIX wieku istniało kilka szkół (w tym prywatne), towarzystw społecznych i kulturalnych (Ochotnicza Straż Ogniowa: 1874 r. Towarzystwo Muzyczne i Koniński Klub Wioślarski). W roku 1862 (okres reform A. Wielopolskiego) w Koninie zorganizowaną pierwszą szkołę średnią dla przyszłych nauczycieli szkół elementarnych: Powiatową Szkołę Pedagogiczną.

Od początku XX w do końca Wielkiej Wojny (1918)
Proletariacka rewolucja w carskiej Rosji roku 1905 i szereg strajków robotniczych z lat (1905 – 1907) na okupowanych terenach dawnej Rzeczypospolitej miały również wpływ na wydarzenia w regionie konińskim. Niestety wystąpienia robotników rolnych, walczących o poprawę swojego losu, i młodzieży szkolnej w obronie języka i tożsamości narodowej zostały szybko spacyfikowane przez żandarmerię i wojsko. Ale za to w 1910 r. utrzymywany przez miasto, od klęski styczniowej (1864 r.), rosyjski garnizon został wycofany w głąb cesarstwa, powodem była zbliżająca się wojna. Presja, jaką niosły ze sobą te wydarzenia doprowadziła do wydania przez władze carskie (1905 r.) zezwolenia na otwieranie polskich szkół prywatnych. Dzięki temu udało się zorganizować w Koninie 7-klasową Szkołę Handlową (swój udział miała w tym m. in. znana powieściopisarka, koninianka Zofia Urbanowska, której powieść „Wszechmocni” wydano w roku 1908). W tym samym roku co o placówkę edukacyjną (1905 r.) miasto powiększyło się o publiczną bibliotekę żydowską (w 1911 r. były ich nawet dwie). W konsekwencji prężnego rozwoju cieszących się coraz większą popularnością kas oszczędnościowo – pożyczkowych (twórcą idei był dr Franciszek Stefczyk) w Koninie zaczęły funkcjonować: Towarzystwo Oszczędnościowe i Towarzystwo Wzajemnego Kredytu. Jeszcze na dwa lata przed wybuchem Wielkiej Wojny uruchomiono cukrownię „Gosławice”, której budynek został niestety uszkodzony w listopadzie 1914 r. w wyniku starć rosyjsko – niemieckich na przedmieściach Konina. Spaleniu uległ także koniński most na Warcie. Samo miasto zostało zajęte przez oddziały niemieckie już w sierpniu tego samego roku - stacjonowały one w nim do 12 listopada 1918 r. Powiat koniński wraz ze słupeckim niemieckie władze okupacyjne połączyły w jednolity obwód (Kreis), natychmiast też przystąpiono do utworzenia nowych władz administracyjnych, które reprezentował Cesarsko – Królewski Zarząd Cywilny. I chociaż w październiku 1916 roku zakończono pierwszą fazę budowy elektrowni miejskiej, a w planach była jeszcze rozbudowa rzeźni i inwestycje komunalne, to przedłużająca się wojna doprowadziła miasto prawie do ruiny. Totalny charakter starć sprawił, że ziemia konińska, niczym XVII-wieczne kolonie, stała się zapleczem surowcowym dla wojujących Niemiec i źródłem taniej siły roboczej. Z drugiej strony, pozwoliło to na poluzowanie więzów krępujących polskość mieszkańców na wszystkich płaszczyznach. Powstały np. polskie szkoły elementarne i średnie, a w roku 1915 - organizacja skautowska. W 1917 r. zorganizowano nawet, w setną rocznicę śmierci Tadeusza Kościuszki, jej huczne obchody. Rok wcześniej swoją działalność rozpoczęła w Koninie, wchodząca w skład VIII Okręgu Polskiej Organizacji Wojskowej, Komenda V Obwodu (prowadziła ona działania na terenie całego powiatu). Jednym z jej komendantów był przyszły pracownik Wojskowego Biura Historycznego, uczestnik powstania warszawskiego i autor pierwszej monografii na ten temat A. Borkiewicz. Administracyjna decyzja zamiany na stanowisku burmistrza, Niemca E. P. Michaela na Edwarda Sikorskiego, za sprawą daty 11 listopada 1918 roku nabrała symbolicznego znaczenia. Tego samego dnia ujawniły się zmobilizowane siły POW, i zanim niemieckie wojska opuściły miasto na skutek zamieszania i napięcia, jakie zapanowało w godzinach wieczornych doszło do tragedii. Podczas zgromadzenia na rynku padły strzały, broni użył niemiecki patrol wojskowy, niestety oprócz rannych byli i zabici. Cała seria wydarzeń na ziemi konińskiej i słupeckiej była także bezpośrednio powiązana z Powstaniem Wielkopolskim (1918 – 1919 r.) w wyniku którego region po drugiej stronie dawnej granicy odzyskał niepodległość.

Dwudziestolecie i II Wojna Światowa na ziemi konińskiej
Zniszczona wojną ziemia konińska w wyniku nowego podziału administracyjnego znalazła się w województwie łódzkim (a od 1938 r. w województwie poznańskim). Na początku lat trzydziestych (1932 r.) ponownie połączono powiaty słupecki i koniński, a powiększona jednostka administracyjna liczyła 35 gmin (9 miejskich i 26 wiejskich) oraz 420 gromad. Jeszcze przed wybuchem drugiej wojny światowej od powiatu odłączono Tuliszków (wraz z częścią gminy) i gminę Władysławów. Niestety działania zmierzające do odbudowy miasta i jego struktur przerwała wojna bolszewicka 1920 – 1921 r. Choć na terenie powiatu nie toczono walk, to pośredni udział w wojnie (m.in. obecność wysiedlonych i frontów posiłkowych) również był uciążliwy. W lipcu 1921 r. do miast przyjechał Józef Piłsudski, wizyta ta była związana z uroczystością nadania sztandaru stałemu garnizonowi, 18. pułkowi piechoty. Okres 20-lecia międzywojennego to trudny czas dla regionu, podupadły przemysł nie wrócił już do poziomu sprzed wojny, głównym źródłem utrzymania stało się rzemiosło, a kryzysy (1924 r. i ogólnoświatowy z przełomu lat 20tych i 30-tych) dodatkowo pogarszały sytuacje. Powiat jednak, choć w bólach, stopniowo się rozwijał, liczba ludności miasta Konina wynosiła w roku 1939 ok. 12 tysięcy, zmianie uległa także jej struktura. Spadł odsetek ludności żydowskiej: wynosił on 21.9%, a niemieckiej tylko, 3.2%. Udało się dokończyć budowę elektrowni, postawiono dom dla robotników i urzędników, porządkowano też place i ulice. Powstało wiele nowych szkół, m.in. Wojskowa Szkoła Podoficerska dla Małoletnich nr I, Koedukacyjne Gimnazjum Humanistyczne oraz Gimnazjum Żydowskie położone przy ulicy Wodnej, którego dyrektorem w latach 1922 – 1924 r. były znany fizyk Leopold Infeld, autor prac dotyczących głównie teorii względności, współpracownik Alberta Einsteina.
Druga wojna światowa rozpoczęła się dla miasta i regionu 2 września 1939, kiedy siły Luftwaffe przystąpiły do bombardowań. Niemcy wkroczyli do Konina 14 września, włączając powiat do III Rzeszy, początkowo w obszar Reichsgau Posen, a po przemianowaniu w Reichsgau Wartheland ("Kraj Warty"). Na czele miasta stanął Philip Hinkel (założyciel i kierownik NSDAP w Koninie). Już do listopada 1939 r. przeprowadzono dwie egzekucje (I- 2 ofiary, II- 56ofiar), których celem było wprowadzenie atmosfery terroru i wyeliminowanie potencjalnych postaw buntowniczych. Jednak ruch oporu rozwijał się w regionie już od samego początku, mimo częstych dekonspiracji, aresztowań i wyroków śmierci. Okupant w zasadzie od razu rozpoczął akcje wysiedleń i zasiedleń oraz wywóz na przymusowe roboty w głąb Niemiec. W roku 1942 rozpoczęto budowę osiedla, nazwanego Nową Ojczyzną (Neue Heima), a rok później w Koninie mieszkało już 3800 Niemców. Tutejszych Żydów hitlerowskie „Endlösung” dotknęło bardzo dotkliwie. Najpierw życie w getcie, następnie wysiedlenia do kolejnych miejscowości, a po wysłaniu transportu (1000 osób) do Generalnej Guberni w marcu 1941 r. - likwidacja gett. Pół roku później, w lesie Niesłusz – Rudzica poprzez zagazowanie spalinami, w specjalnie do tego celu przeznaczonych, samochodowych komorach gazowych, wymordowano ocalałą jeszcze ludność żydowską z terenów Grodźca i Rzgowa (ok. 1500 osób). 20 stycznia 1945 r. do Konina i na obszar powiatu wkroczyły oddziały Armii Czerwonej pod dowództwem gen. Iwana F. Dremowa. W wyniku starć sowiecko-niemieckich zniszczeniu uległy mosty: na rzece i zalewie Warty, szkoła przy ul. Kolskiej, kościół ewangelicki i kilka innych budynków. Tak zakończyła się w powiecie okupacja hitlerowska. Początki nowej władzy markuja wydarzenia o charakterze organizacyjnym: już w lutym 1945 powołano do życia Komitet Powiatowy Polskiej Partii Robotniczej, Milicję Obywatelską i Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa, a więzienie na Wodnej przywitało pierwszych kolaborantów i - niestety także - działaczy niepodległościowego podziemia.

Historia najnowsza po roku 1945
Zaraz po zakończeniu wojny przystąpiono do odbudowy powiatu (funkcjonującego teraz w ramach województwa poznańskiego), który podobnie jak przed 1939 r. łączył w sobie dwa obwody, koniński i słupecki (w 1948 r. powiat pomniejszono o gminy Pyzdry, Ciążeń, Dłusk i Szymanowice) i składał się z 20 gmin i 340 gromad. W 1955 r. oba obwody zyskały status odrębnych jednostek administracyjno – terytorialnych w randze powiatu. Pomniejszony powiat koniński liczył 13 gmin (Stare Miasto, Rychwał, Grodziec, Rzgów, Golina, Kazimierz Biskupi, Kleczew, Wilczyn, Skulsk, Ślesin, Gosławice, Kramsk, Krzymów) oraz 19 gromad. Okres 1975 – 1999 r. to czas funkcjonowania województwa konińskiego, w którym Konin posiadał rangę siedziby władz administracyjnych, co przyniosło miastu szereg inwestycji budowlanych i w infrastrukturze.. Natomiast kolejna reforma administracyjna zredukowała rangę Konina do miasta powiatowego. Jednostkę tę od 1 stycznia 1999 do chwili obecnej tworzy 5 gmin miejsko - wiejskich (Golina, Kleczew, Rychwał, Sompolno, Ślesin) oraz 9 gmin o charakterze wiejskim (Grodziec, Kazimierz Biskupi, Kramsk, Krzymów, Rzgów, Skulsk, Stare Miasto, Wierzbinek, Wilczyn). Na mocy noweli z dnia 11 kwietnia 2001 r. w art. 3 zd.1 ustawy powiatowej Konin uzyskał status powiatu grodzkiego (tzw. miasto na prawach powiatu) i został wyłaczony z powiatu konińskiego.
Już w 1946 r. Konin otrzymał kredyt na budowę nowego mostu na Warcie (oddano go do użytku w lipcu 1952 r.) i udało się uruchomić pierwsze linie komunikacji samochodowej, niestety w tym samym roku miasto i powiat nawiedziła powódź. Zapowiedzią kierunku w jakim będzie rozwijał się region było uruchomienie Kopalni Węgla i Fabryki Brykietów Morzysław – Marantów. (przy czym, ta druga rozpoczęła pracę z końcem sierpnia 1946 r.). Węgiel zdecydowano się wykorzystywać do celów energetycznych, pociągnęło to za sobą decyzję o budowie elektrowni „Konin” w Gosławicach, rozpoczętej w 1953 r., i kolejnej w Pątnowie w roku 1963. Po dołączeniu do wymienionej dwójki Adamowa, elektrownie zostały połączone w 1970 r. w Zespół Elektrowni Pątnów – Adamów – Konin (ZE „PAK”), w którym w 2008 r. oddano do użytku największy w Polsce blok energetyczny Pątnów II. W latach sześćdziesiątych powstały huta aluminium (1961 – 1966 r.) i Koniński Zakłady Naprawcze Przemysłu Węgla Brunatnego (od 1979 r. Fabryka Urządzeń Górnictwa Odkrywkowego). Specyfika gospodarki regionu uwarunkowała typ szkół, jakie powstawały w stolicy powiatu. I tak np. w roku 1959 otwarto Zasadniczą Szkołę Górniczą w Marantowie, a w 1962 r. Technikum Górnicze, rok później powstały Zasadnicza Szkoła Elektryczna i Zasadnicza Szkoła Budowlana. W 1961 r. w związku z programem Apollo Space Program NASA zorganizowała konkurs na projekt pojazdu kosmicznego. Wygrał LRV, zaprojektowany przez grupę inżynierów pod kierownictwem Mieczysława Bekkera, który swoje dzieciństwo spędził właśnie w Koninie. Wydarzenia z końca lat sześćdziesiątych XX w. zaczynają kolejny etap, ważnych dla regionu (także z punktu widzenia turystyki), losów pobliskiego Lichenia, miejsca doskonale znanego wszystkim pielgrzymom i wierzącym. Ale historia licheńskiego obrazu Najświętszej Marii Panny sięga już roku 1813 i objawienia się, rannemu w bitwie narodów (Lipsk 1813 r.) mieszkańcowi Lichenia Tomaszowi Kłossowskiemu, Matki Boskiej z Orłem Białym. W 1949 r. parafię licheńską objęło Zgromadzenie Księży Marianów Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny, zakładając tam swój klasztor. 15 sierpnia 1967 r. Prymas Polski Stefan Wyszyński dokonał koronacji obrazu, nadając mu tytuł: Maryja - Bolesna Królowa Polski. W latach 1994 – 2004 r. zostaje wybudowana bazylika licheńska, jedna z największych (kubatura: ponad 300 tyś m³) świątyń, w skali całego świata, konsekrowana w 1999 r. przez Jan Pawła II. Na wyposażeniu budowli jest ważący prawie 15 ton dzwon "Maryja Bogurodzica". Odlany on został w ludwisarni Enriko Campanniego pod Mediolanem i jest trzecim co do wielkości na terenie Europy. Na dziesięć lat przed upadkiem żelaznej kurtyny, w Koninie podnosi się ta prawdziwa, sceniczna, dając początek największemu międzynarodowemu eventowi kultury masowej w regionie. Latem 1979 r. po raz pierwszy do rywalizacji stają młodzi uczestnicy „Ogólnopolskich Konfrontacji Dziecięcych Zespołów Tanecznych”. Festiwal powstał dzięki inicjatywie ówczesnych dyrektorów, Wielkopolskiego Ośrodka Tanecznego w Poznaniu – Janusza Leśniewskiego i Wojewódzkiego Domu Kultury w Koninie – Kazimierza Lipińskiego. Z biegiem lat taniec i śpiew, jako forma ekspresji artystycznej, zagościł w konińskim amfiteatrze. W roku 1998 impreza oficjalnie nabrała charakteru ponadnarodowego i przyjęła nazwę „Międzynarodowego Dziecięcego Festiwalu Piosenki i Tańca”, który gromadzi co roku ok. 2500 młodych ludzi nie tylko z Polski ale Europy i USA. Festiwal zyskał na popularności także dzięki telewizyjnym transmisjom, które emitowane są nie tylko w Polsce ale i na całym świecie za pośrednictwem Telewizji Polonia i telewizji europejskiej. Coroczne konfrontacje członka Światowej Federacji Organizacji Festiwali FIDOF objęte są prestiżowymi patronatami honorowymi (m.in. Ministra Kultury – 2001, 2003, Jolanty Kwaśniewskiej – 2002 czy Polskiego Komitetu Narodowego UNICEF, Rzecznika Praw Dziecka RP – 2004) a od 2001 roku festiwal znajduje się pod egidą European Broadcasting Union). Po przemianach roku ‘89 w Koninie rozpoczyna pracę lokalne radio i telewizja. Pierwsze audycje obu mediów zostały nadane w 1992 r. W pierwszej dekadzie XXI w zza oceanu napływają rewelacyjne wiadomości, które na pewno dla miasta i regionu są powodem do dumy, w styczniu 2005 roku, pochodzący z Konina kompozytor, Jan A. P. Kaczmarek… otrzymuje statuetkę Oscara, za muzykę do filmu Marzyciel (Finding Neverland) w reżyserii Marca Forstera.
Dziś powiat koniński nie stanowi już takiego konglomeratu przemysłowego jak w ubiegłych dziesięcioleciach. Chociaż specyfika gospodarcza nadal jest zauważalna i jej sprecyzowanie nie jest trudne, to miasto i region powinny szukać nowych, alternatywnych dróg rozwoju, dochodów i zatrudnienia. Być może w najbliższych latach zaplecze turystyczne i atrakcyjność regionu pod tym względem mogą odegrać równie ważną rolę jak wcześniej kompleks paliwowo – energetyczno – hutniczy

Literatura

1. J Gulczyński, Rys Historyczny [dok. elektr.] http://www.powiat.konin.pl/pl/artykul/22.html, 2009. 12. 13

2. Z. Kowalczykiewicz, Kalendarium Konińskie. Wiek XX, Konin 2002

3. Z. Kowalczykiewicz, Konińska szkatuła wspomnień, Konin 2000

4. P. Maluśkiewicz, Konin: Kalendarium dziejów miasta. W: Ziemia Konińska. Przewodnik Turystyczny,, Konin 2002

5. P. Maluśkiewicz, Zarys historyczny. W: Województwo Konińskie, Warszawa – Poznań 1983

6. S. Rusin, Znani i nieznani w Koninie, Konin 2008

7. P. Rybczyński, Zarys dziejów Konina [dok. elektr.] http://www.wbc.poznan.pl/dlibra, 2010. 01.02

8. A. Wędzki, Konin w czasach przedrozbiorowych, Konin 2000

9. Ziemia konińska w powstaniu styczniowym 1863 – 1864, praca zbior., red. Z. Kaczmarek, J. Stępień, Konin 1993

10. Rocznik Koniński, T: 5 – 16

11. Rocznik wielkopolski wschodniej T: 1 – 4

1 Za A. Wędzki, Konin w czasach przedrozbiorowych, Konin 2000, s. 16
2 P. Rybczyński, Zarys dziejów Konina [dok. elektr.] http://www.wbc.poznan.pl/dlibra, 2010. 01. 02
3 Za A. Wędzki, Konin w czasach przedrozbiorowych, Konin 2000, s. 60
4 Za A. Wędzki, Konin w czasach przedrozbiorowych, Konin 2000, s. 120
5 ibidem s. 134
6 P. Rybczyński, Zarys dziejów Konina [dok. elektr.] http://www.wbc.poznan.pl/dlibra, 2010. 01. 02
 

Nasi Partnerzy