|
Dzieje Kłodzka i
regionu
Armin Mikos v. Rohrscheidt
Kłodzko i jego okolice mogą zaciekawić polskiego turystę tym
bardziej, iż polityczne, kulturalne i religijne dzieje tego terytorium przed
rokiem 1945 niemal zupełnie nie wiążą goz państwem polskim. Jednocześnie
dzisiejszy powiat kłodzki prawie w całości każdorazowo dzielił koleje losu
miasta, które od początku jest jego naturalną i niekwestionowaną stolicą.
Okres przed powstaniem miasta.
Pierwszą wzmiankę o grodzie kłodzkim zamieszcza „Kronika Czechów” praskiego
duchownego Kosmasa w I połowie XII wieku. Według niego gród miał zostać
założony w roku 981 przez książąt czeskich jako „zamek przeciwko Polsce nad
rzeką Nysą”, czyli kluczowy punkt obronny ryglujący szlak pomiędzy polskim
wówczas Śląskiem a sercem Czech. Od tej chwili – uznawanej tu za oficjalny
początek dziejów regionu - Kłodzko wraz z całą obszerną otaczającą je kotliną w
pośrodku Sudetów przynależało bezpośrednio do Czech i od roku 1169 było
zarządzane przez osobnego czeskiego kasztelana. Nieliczne i krótkotrwałe bywały
okresy, kiedy władcy czescy Kłodzko wraz z okolicami zastawiali lub oddawali w
zarząd swoim lennikom - śląskim książętom piastowskim (wrocławskim około 1290
oraz ziębickim i wrocławskim w XIV wieku). W tym pierwszym okresie swej
politycznej historii gród i ziemie okoliczne doświadczają kilkukrotnie najazdów
i zniszczeń, powodowanych przez polsko-czeskie konflikty. Niemniej dogodne
położenie na szlaku handlowym między Bałtykiem a Czechami, południem Niemiec,
ziemiami austriackimi i wybrzeżem adriatyckim oraz obronna pozycja wzgórza nad
zakolem rzeki Nysy sprzyjają także ciągłemu odradzaniu się i rozwojowi
miejscowości po kolejnych katastrofach. W tym okresie w Kłodzku (należącym do
diecezji praskiej) powstają także pierwsze fundacje religijne – około 1184
przejmuje miejscowa parafię i ustanawia tu swoją komandorię rycerski zakon
joannitów (którzy później założą pierwszą szpital i szkołę), w połowie XIII
wieku na podgrodziu Piasek pojawiają się także franciszkanie.
Miasto i region u schyłku
średniowiecza. Dokładna data lokacji miejskiej osady pod kłodzkim zamkiem
jest nieznana – albo dokonała się ona w połowie XIII wieku, albo też nigdy nie
została sformalizowana, lecz poszczególne prawa miejskie krok po kroku
uzyskiwano od kolejnych właścicieli terytorium drogą nadania przywileju lub
wykupu. W każdym razie na pewno około roku 1305 istniała już rada miejska,
która w roku 1334 ostatecznie wykupiła prawa urzędu wójtowskiego (w tym
sądownictwo), przez co proces wyodrębniania organizmu miejskiego Kłodzka został
zakończony. W tym okresie w mieście – jak i w pozostałych większych ośrodkach
regionu - dominuje już żywioł niemiecki, wsie okolicy są zaś etnicznie
mieszane: czeskie lub niemieckie. W połowie XIV wieku Kłodzko wzbogaca się o
fundację klasztoru augustianów, której inicjatorem jest mocno związany z
Kłodzkiem pierwszy metropolita praski Arnost (Ernest) z Pardubic, pochowany
zresztą w 1364 w miejscowym kościele parafialnym. Jemu to zawdzięcza miasto
swoje najcenniejsze dzieło sztuki, obraz Madonny Kłodzkiej, znajdujący się
aktualnie w Berlinie. Inny cenny zabytek miasta powstaje około roku 1390 – jest
to kamienny most Św. Jana na kanale młyńskim (młynówce), wzorowany na powstałym
nieco wcześniej praskim moście Karola i – tak jak jego pierwowzór - sukcesywnie
ozdabiany rzeźbami o tematyce religijnej. W okresie wojen husyckich Kłodzko
trwa wiernie przy katolickim królu Zygmuncie (w 1428 miasto jest bezskutecznie
oblegane przez husytów po klęsce katolickiego sojusznika, księcia Jana
ziębickiego pod Wielisławiem), co nie przeszkadza mu kilkadziesiąt lat później
uznać i popierać husyckiego króla, Jerzego z Podiebradu. On to właśnie
ustanawia formalnie w roku 1459 hrabstwo kłodzkie, obejmujące rozległe
terytorium pomiędzy pasmami Sudetów i pokrywające się w niemal całkowicie z
granicami dzisiejszego powiatu. Hrabiami kłodzkimi zostali książęta ziębiccy,
synowie króla Jerzego. To im właśnie przypisuje się pierwsze inicjatywy
wykorzystania leczniczych właściwości wód mineralnych i budowę pierwszego
zakładu wodoleczniczego w Lądku Zdroju (1498). Sprzedaż domeny kłodzkiej przez
potomków Jerzego w roku 1501 Ulrichowi von Hardeck nie zmienia zasadniczo nic w
przynależności politycznej miasta i okolicy, choć hrabstwo stanowi od teraz aż
do 1567 teren prywatny. Rozwój samego miasta będzie trwał bez przeszkód,
wspierany przez nowych właścicieli: do końca pierwszej połowy XVI wieku
istnieje w Kłodzku już kilkanaście cechów. Prócz spełniania zwykłej dla miast
funkcji zaopatrzeniowej dla regionu Kłodzko jest wówczas znaczącym wytwórcą i
eksporterem sukna i płótna.
Okres panowania habsburskiego.
W roku 1526 Królestwo Czech, a zatem i zwierzchnictwo nad hrabstwem kłodzkim
przejęli Habsburgowie austriaccy. Niemal jednocześnie - i to właśnie już pod
rządami owej arcykatolickiej dynastii – w okolicach Kłodzka zaczęły się szybko
szerzyć wpływy protestanckie. Zbieżność obydwu tych faktów wytworzyła napięcie
polityczne, religijne i społeczne, które stało się dominantą epoki i tłem
licznych dramatycznych wydarzeń w mieście i regionie przez sto kilkadziesiąt
następnych lat. Reformacja w mieście i najbliższej okolicy oddziałała szybko i
skutecznie: od roku1530 do 1558, pod na skutek aktywności napływowych (K.
Schwenkfeld) i rodzimych ( F. Eckel, J. Werner) kaznodziejów Kłodzko staje się
w całości luterańskie. W kontekście waśni religijnych rozgrywa się jeden z
nielicznych „polskich” epizodów w dziejach Kłodzka: w roku 1604 dwaj polscy
katolicy powracający tędy z pielgrzymki zostają poturbowani przez
protestanckich mieszkańców w kościele, w wyniku czego jeden z nich umiera.
Dominacji protestantów nie zmienia początkowo przybycie jezuitów (1597),
którzy ze wsparciem władzy królewskiej rozpoczynają działalność
kontrreformacyjną. Sytuacja zmienia się diametralnie dopiero w trakcie wojny 30-letniej
w roku 1622, gdy wojska cesarskie oblegają i zdobywają Kłodzko. Miasto zostaje
ukarane za wspieranie protestanckiego antykróla, Fryderyka Reńskiego utratą
większości przywilejów i niemal natychmiast rozpoczyna się przymusowa
rekatolizacja. Sprowadzeni na nowo jezuici wznoszą imponujące kolegium,
ostatecznie zaś protestanci zostają pozbawieni nawet prawa pobytu na terytorium
hrabstwa (1628). Jednocześnie Austriacy dla zabezpieczenia swojego panowania na
przyszłość rozpoczynają w roku 1640 w miejscu zniszczonego zamku budowę
nowoczesnej twierdzy. Prócz znacznych zniszczeń spowodowanych oblężeniem wojna
przynosi ze sobą także straty w całym regionie, miary nieszczęść dopełniają zaś
głód i szalejące zarazy (największa w 1680-81). Kłodzko mogło wówczas utracić
około 30 procent swoich mieszkańców, liczba warsztatów rzemieślniczych w
mieście spadła ponad czterokrotnie, zaś jego rozwój gospodarczy został
zahamowany na kilkadziesiąt lat. Dodatkowo monarchia habsburska, prowadząca w
XVII wyniszczające wojny z Turcją oraz na początku XVIII w. z Francją,
nakładała na swoje terytoria ogromne podatki. Regres gospodarczy, dotykający
przede wszystkim mieszkańców miast i wsi nie był jednak w stanie przeszkodzić w
rozwoju kultury materialnej, wspieranej przez Kościół, władców i właścicieli
ziemskich. Pod koniec XVII i w pierwszej ćwierci XVIII wieku na ziemi kłodzkiej
powstają liczne barokowe świątynie i rezydencje, wznoszone są monumenty, w
szczególności wyrażające prawowierny kult katolicki (pomniki i kolumny Trójcy Świętej,
Matki Bożej). Najbardziej imponującymi pamiątkami tej epoki są: zespół sakralny
wambierzyckiej bazyliki wraz z kalwarią (fundacja hrabiego D. von Osterberga)
oraz zespół klasztorny franciszkanów w Kłodzku.
Panowanie pruskie i niemieckie
1742-1945. Kryzys polityczny monarchii habsburskiej wykorzystał w roku 1740
pruski król Fryderyk II. Najechał on i zajął Śląsk, zaś w dwa lata później po
trzymiesięcznym oblężeniu zdobył także twierdzę kłodzką (kwiecień 1742). Miasto
wraz z okolicą staje się na ponad dwa wieki częścią państwa pruskiego, a potem
- wraz z nim - niemieckiego. Nowy właściciel, jeden z najbardziej niespokojnych
monarchów w dziejach Europy, przystępuje natychmiast do zakrojonej na olbrzymią
skalę rozbudowy twierdzy w dzieło typu kleszczowego i czyni z Kłodzka miasto
garnizonowe. Powstają wówczas: fort pomocniczy na Owczej Górze, wielkie
kompleksy koszarowe oraz wojskowe magazyny. W trakcie kolejnych wojen twierdza
i miasto przeżywa kolejne ciężkie chwile: w 1760 zostają zdobyte przez Austriaków,
którzy opuszczają je na mocy postanowień pokoju w 1763, zaś w 1807 twierdzę
oblegają wojska napoleońskie. Kluczowe militarne znaczenie twierdzy stanowi
przez cały ten okres przekleństwo dla Kłodzka: z powodów obronnych nie może się
ono rozbudowywać przez ponad sto lat, w samym zaś obrębie miejskim panują
liczne ograniczenia budowlane. Zostają one zniesione dopiero w roku 1877, kiedy
to nowy układ polityczny w Europie i poprawiające się stosunki pomiędzy Niemcami i Austro-Węgrami czynią dalszą modernizację twierdzy niecelową.
Tymczasem w drugiej połowie XVIII i w przez cały wiek XIX trwa ożywiony rozwój
uzdrowisk Ziemi Kłodzkiej, przybywają tu także sławni goście i kuracjusze,
wśród nich sam Fryderyk II, J.W. Goethe czy Fryderyk Chopin. Druga połowa XIX
wieku i czas przed I Wojną Światową są dla Kłodzka i regionu czasem pomyślnego
rozwoju. W okolicach Nowej Rudy rozwija się górnictwo węgla. Od roku 1771
hutnictwo szkła, istniejące w regionie już od XIV wieku, zostaje zainicjowane
na skalę przemysłową i rozwija się przez cały okres przynależności Kłodzczyzny
do Niemiec. Połączenie kolejowe z Wrocławiem (1875), Wałbrzychem (1880) oraz
miastami uzdrowiskowymi w okolicy (1875-1905) czyni z Kłodzka nie tylko ważny
węzeł komunikacyjny, lecz przynosi całemu regionowi szybki wzrost gospodarczy i
rozwój turystyki. Sami mieszkańcy widzą w niej właśnie swoja szansę: w 1881
powstaje najbardziej masowy i aktywny związek na terenach Ziemi Kłodzkiej:
Bergverein der Grafschaft Glatz (Stowarzyszenie Górskie Hrabstwa Kłodzkiego),
które propaguje turystykę w regionie a także tworzy w mieście pierwsze muzeum.
Dzięki wysiłkom działaczy tego kręgu Kotlina Kłodzka wraz z otaczającymi ją
pasmami górskimi oraz jej uzdrowiska, w tym Lądek, Kudowa, Duszniki i
pomniejsze stają się jednym z ulubionych celów niemieckich turystów. W 1864
Kłodzko, a stopniowo inne miejscowości regionu otrzymują własną gazownię, do
początku XX wieku wszystkie miasta posiadają już miejskie siłownie elektryczne.
Liczba mieszkańców Kłodzka powiększa się z około 4.500 w roku 1800 do 11.500 w
roku 1871 i 17.200 w roku 1912, także dzięki powstającym tu zakładom
przemysłowym: rzeźni, fabryce dźwigów, w regionie z kolei rozwijają się
przemysł tkacki i drzewny. W ostatnim okresie I Wojny Światowej i po jej zakończeniu
Kłodzko przeżyło okres kryzysu gospodarczego, ludność miasta i powiatu obawiała
się także pretensji terytorialnych nowopowstałego państwa czechosłowackiego do
dawnych czeskich terytoriów. Dopiero po roku 1933 region zaczął wydobywać się
z recesji i do roku 1939, m.in. dzięki pracom interwencyjnym oraz - forsowanemu
w całych Niemczech - rozwijaniu budownictwa dróg i mieszkań czynszowych
powrócił na drogę umiarkowanego rozwoju. II Wojna Światowa oszczędziła Kłodzko
i jego okolice – nie toczyły się tutaj żadne działania bojowe. Jedynie twierdza
kłodzka służyła władzom nazistowskim jako więzienie dla licznych jeńców z
różnych krajów; niektórzy z nich (w tym znaczna grupa Finów) zginęli na jej
terenie. W twierdzy mieścił się też w ostatnim okresie wojny zakład
zbrojeniowy, produkujący części do pocisków rakietowych V-1 oraz okrętów
podwodnych. Pomimo, że władze III Rzeszy w kwietniu 1945 ogłosiły Kłodzko
twierdzą, armia niemiecka była już zbyt zdezorganizowana, by miasta i okolicy
bronić. Dnia 10 maja 1945, z wkroczeniem Armii Sowieckiej do Kłodzka i wielu
innych pobliskich miejscowości, niemiecki okres w dziejach regionu dobiegł
końca.
Kłodzko i region po roku 1945.
Przynależność Ziemi Kłodzkiej po zakończeniu wojny bynajmniej nie była
ostatecznie ustalona. Tak w każdym razie uważały władze Czechosłowacji, które w
maju 1945, powołując się na historyczne związki regionu z Czechami podjęły
szereg działań w celu zawładnięcia Kłodzkiem. Dopiero w czerwcu 1945, po
interwencji władz polskich u dowództwa sowieckiego I Frontu Ukraińskiego oraz
na najwyższym szczeblu politycznym, władza w mieście i regionie została
przekazana przedstawicielom administracji polskiej. Już w tym samym roku
ruszyła akcja wysiedlania niemieckiej ludności, pojawiali się także coraz liczniej
polscy osadnicy. Do końca sierpnia 1947 na całej Ziemi Kłodzkiej pozostali
tylko bardzo nieliczni przedstawiciele ludności niemieckiej (około tysiąca osób
z prawie 180 tysięcy w roku 1939). W tym czasie w miejsce około 22 tysięcy
Niemców do miasta przybyło nieco ponad 15 tysięcy osób, w ponad 50 procentach
pochodzących z różnych zakątków ziem zabranych Polsce na Wschodzie. Podobnie
było w innych miejscowościach regionu, z tym, że w wielu wsiach osiedlała się
ludność pochodząca w całości z tej samej miejscowości. W samym mieście
zamieszkiwało krótko po wojnie także kilkuset (polskich) Żydów, jednak niemal
wszyscy oni wyemigrowali z Polski do połowy lat pięćdziesiątych. W mieście i
regionie uruchamiano stopniowo większość istniejących zakładów przemysłowych:
ciekawym novum było przy tym otwarcie i pięcioletnie funkcjonowanie tajnej
kopalni uranu w Kletnie k. Stronia Śląskiego na potrzeby sowieckiego przemysłu
zbrojeniowego. Od lat pięćdziesiątych do 1975 na ziemi kłodzkiej istniały trzy
powiaty: kłodzki, bystrzycki i noworudzki, przez co region administracyjnie był
podzielony sztucznie na mniejsze i słabsze jednostki. Do początku lat
sześćdziesiątych uruchomiono także na potrzeby polskich kuracjuszy większość
uzdrowisk Ziemi Kłodzkiej - Polanica, Kudowa Lądek i Duszniki znów stały się
ważnymi miejscami na mapie turystyki zdrowotnej. Z czasem na nowo oznakowane
zostały szlaki górskie na terenie Sudetów, w tym Ziemi Kłodzkiej, co w
konsekwencji przyniosło znaczne zwiększenie ilości turystów rekreacyjnych, wielu
z nich przyjeżdżało tu w ramach szkolnego ruchu krajoznawczego. Jednocześnie
przez większość okresu PRL zaniedbywano „obce” zabytki kultury materialnej, z
których wiele poza używanymi przez Kościół obiektami sakralnymi popadało w
ruinę. Przykładem tego może być samo Kłodzko, gdzie w konsekwencji
niewłaściwego użytkowania znacznej dewastacji uległa nie tylko twierdza, ale na
skutek lekceważenia konieczności działań konserwatorskich i remontowych popadło
w ruinę kilkadziesiąt zabytkowych po części kamienic. Zrekompensowane to
zostało budową osiedli betonowych bloków (w samym Kłodzku powstały trzy), w
Kłodzku powstała także fabryka betonowych elementów budowlanych. W roku 1975 na
skutek reformy administracyjnej zlikwidowano powiaty kłodzki, bystrzycki i noworudzki
a całą Ziemię Kłodzką włączono w skład województwa wałbrzyskiego. Budowa
mieszkań poprawiła wprawdzie sytuację w samym mieście, które stopniowo
powiększało liczbę mieszkańców, niemniej liczni mieszkańcy regionu, nie mogąc
znaleźć w rodzinnych miejscowościach pracy ani mieszkania, szukali ich gdzie
indziej: właśnie w Kłodzku, lecz przede wszystkim we Wrocławiu. Proces
stopniowego wyludniania wsi i małych miasteczek regionu kłodzkiego postępował
także w latach osiemdziesiątych. Ambitne plany tworzenia nowych miejsc pracy w
przemyśle nie zostały zrealizowane, ogólny kryzys państwa w latach
osiemdziesiątych odbił się mocno na pozostawionym na uboczu regionie. Rozwój
ruchu „Solidarności” w Kłodzku w okresie 28. VIII 1980 – 13 XII 1981 był szybki
i na masową skalę, bardzo znaczna część pracowników zakładów produkcyjnych i
usługowych, ale także instytucji publicznych (jak sąd, banki i nawet zakład
karny) przystąpiła do wolnych związków. Stan wojenny (po 13. XII 1981)
przebiegł tu przebiegł bez dramatycznych konfliktów i ofiar w ludziach, choć
obawy władz komunistycznych przed silnym oporem społeczności Kłodzka były
znaczne, skoro do miasta skierowanych zostało aż 40 pracowników Służby
Bezpieczeństwa.
W nowy okres dziejów naszego
kraju po roku 1989 Kłodzko weszło z 30 tysiącami mieszkańców, zaniedbaną
substancją miejską (według raportu z roku 1990 dekapitalizacja budynków w
mieście wynosiła 72%), zanieczyszczoną rzeka Nysą i z niedrożnymi ulicami,
przez które odbywał się stale rosnący ruch tranzytowy. Na progu nowej epoki
historyczna Ziemia Kłodzka była podzielona na szereg niezależnych od siebie i
realizujących własną strategię jednostek administracyjnych: miast i gmin. Na
tym tle wielkimi zmianami było wprowadzenie ustawy o podziale administracyjnym
kraju (1999), w wyniku której w skład jednego, silnego powiatu kłodzkiego
weszły wszystkie niemal terytoria historycznego i naturalnego regionu
geograficznego: Kotliny Kłodzkiej i otaczających ją terenów górskich.
Umożliwiło to stworzenie wspólnej strategii rozwoju, opartej o różne segmenty
turystyki krajowej i przyjazdowej a także liczne rodzaje usług i niektóre,
posiadające perspektywy gałęzie nowoczesnego przemysłu. Podjęto starania o
środki pomocowe z kraju i zagranicy, w oparciu o nie powstała m.in. obwodnica Kłodzka,
a szereg dróg na terenie powiatu zostało zmodernizowanych. Dzięki inicjatywie
lokalnych władz odrodziły się kłodzkie uzdrowiska, najważniejsze atrakcje
turystyczne zostały pod nowym zarządem przystosowane do wymagań współczesnego
konsumenta. Inicjatywa własna setek ludzi powoli przyniosła rozwój gospodarczy,
który na krótko tylko zahamowany został katastrofalną powodzią w pamiętnym dla
Kłodzczyzny lipcu roku 1997. Rozpoczęła się rewaloryzacja licznych zabytków
miasta i regionu, ale także zaniedbanych dotąd domów mieszkalnych. W ostatnich
miesiącach najważniejszy bodaj zabytek tej ziemi, Twierdza Kłodzka, została
wreszcie w całości przejęta przez miasto i ma szanse stać się prawdziwym
magnesem dla miłośników militarnej historii. Wydaje się, że tak miasto, jak i
historyczna Ziemia Kłodzka odnajduje swoje miejsce w nowej rzeczywistości jako
klasyczna destynacja turystyki, zarówno zdrowotnej, jak też rekreacyjnej i
kulturowej.
Bibliografia:
1. Broniewski Tadeusz, "Kłodzko",
Wydawnictwo Ossolineum 1970
2.GładkiewiczR, (red.), Kłodzko. Dzieje
miasta, Wyd. Muzeum Ziemi Kłodzkiej, Kłodzko1998
3. Głaz K., Dawne Kłodzko. Miejsca znane
i zapomniane, Kłodzkie Wydawnictwo Oświatowe, Kłodzko 2006
4.Herzig A., Ruchniewicz M., Dzieje ziemi
kłodzkiej, Wyd. Atut, Wrocław 2008
5.Herzig A., Ruchniewicz M., W kraju Pana
Boga. Źródła i materiały do dziejów ziemi Kłodzkiej od X do XX wieku, Wyd.
Kłodzkie Towarzystwo Oświatowe, Kłodzko 2003
6.Knie J., Geographische
Beschreibung von Schlesien preussischen Anteils, der Grafschaft Glatz und
Markgrafschaft Ober Lausitz, Breslau 1827
7. Pałys P., Czechosłowackie roszczenia
graniczne wobec Polski 1945-1947. Racibórz -Kłodzko - Głubczyce,
Wydawnictwo WAW Racibórz 2007
8. Twierdza Kłodzka. Fakty i legendy,
Centrum Informacji o Twierdzy Kłodzkiej i Regionie, Kłodzko 1996
|
