|
Zarys dziejów Szamotuł i regionu
Monika Twardowska
Armin Mikos v. Rohrscheidt
Ziemia
szamotulska w pradziejach.
Dzieje
człowieka na ziemi szamotulskiej sięgają czasów prehistorycznych, a
dokładniej środkowej epoki kamienia (mezolitu), czyli okresu pomiędzy
8000 a 4800 r. p. n. e.). Dowodami na obecność ludzi są znaleziska
archeologiczne, m.in. krzemienne grociki strzał do łuku, odkryte w
okolicach Wronek oraz ślady osadnictwa w miejscowościach Ostroróg,
Zapuścin i Buszewo.
Badania
przeprowadzone przez Muzeum Archeologiczne w Poznaniu (1987), a
następnie przez Muzeum – Zamek Górków w Szamotułach (lata
1992-1994) dokumentują również tradycję osadnictwa z okresu neolitu w
miejscowościach Gaj Wielki, Szczuczyno, Komorowo. Z epoki brązu
pochodzą natomiast cmentarzyska z V-III w p. n. e., nawiązujące do
kultury pomorskiej (Gorszewice, Sycyno, Wartosław) oraz grodzisko na
wyspie Jeziora Bytyńskiego.
Z
epoki żelaza (a dokładniej z wieków II-III n.e.) zachowały się
znaleziska na cmentarzach w Bininie i Mutowie, przypisywane
przedstawicielom kultury wielbarskiej, oraz relikty osady w
Słopanowie. Wnioski z badań na wymienionych cmentarzyskach
potwierdzają znaną już dawniej wiedze na temat obrządku pochówku,
wierzeń oraz stosunku żywych do ich zmarłych bliskich. Pozostałości
po osadach z II i III wieku n.e. odnaleziono także w Jastrowie i
Kusinowie, natomiast relikty grodziska i osady z okresu wczesnego
średniowiecza (dokładniej z VI lub VII wieku) znajdują się w Piersku.
Rozmieszczenie znalezisk świadczy o tym, że osadnictwo
okresu przedpaństwowego skupiało się w miejscach, w których panowały
najdogodniejsze warunki dla rolnictwa i hodowli. Dlatego rejony
południowe i środkowe ziemi szamotulskiej były już wtedy stosunkowo
gęsto zaludnione. W północnej, zawarciańskiej części dzisiejszego
powiatu szamotulskiego ślady osadnictwa są natomiast nieliczne.
Od
wczesnego średniowiecza do końca panowania dynastii piastowskiej.
Dzieje
średniowiecznych Szamotuł i ich najbliższych okolic związane są z
rodem Szamotulskich herbu Nałęcz, jednego z najznamienitszych i
najbardziej wpływowych politycznie rodów Wielkopolski. Pierwsza
historyczna wzmianka o osadzie targowej, zwanej Starymi Szamotułami
sporządzona została w klasztorze cystersów w Obrze w 1231 roku, a
wśród świadków nadania wymieniono Wincentego z Szamotuł. Pierwsze
przywileje dla Starych Szamotuł nadano w 1284 roku. Wtedy to wojewoda
poznański Tomisław otrzymał od księcia Wielkopolski Przemysła II
dokument, w którym władca potwierdził i odnowił przywilej nadany
przez swego ojca Przemysła I, ustanawiający prawo targów w Starych
Szamotułach oraz zwolnił dobra samego Tomisława z opłaty targowej. W
owym przywileju Przemysł II zezwolił również na wprowadzenie w
przyszłości lokacji miasta na prawie niemieckim, co przynosiło
wolność osobistą stałym mieszkańcom, autonomie wspólnoty w sprawach
handlowych, prawo dziedziczenia posiadanych gruntów oraz dysponowania
nimi przy zachowaniu zwierzchności właściciela.
Dokładna
data otrzymania praw miejskich przez Stare Szamotuły nie jest znana.
Przypuszcza się, iż miała ona miejsce najprawdopodobniej w latach
1284-1296 i była dziełem wojewody Tomisława, którego nazwano później
„prawdziwym ojcem miasta dbającym o gospodarkę, obdarzonym
zmysłem ekonomicznym i zdolnością reagowania na zmieniające się
wyzwania czasów”.
W
przywileju wymieniono imponujące dobra ziemskie należące do rodu
Nałęczów - obok Szamotuł należały do nich miejscowości: Gaj,
Piotrkówko, Biezdrowo, Chojno, Pakawie, Otorowo, Otusz, Pomorzany,
Kiszewo, Nojewo, Krężoły.
Problemem
nierozstrzygniętym do dziś pozostaje pierwotna lokalizacja miejsca
położenia owej osady targowej. Spory toczyły się pomiędzy trzema
osadami: w Osówce, Świdwinie oraz Szczuczynie. Niedawne badania
archeologiczne, przeprowadzone ok. 3 kilometrów na północ od
dzisiejszego centrum Szamotuł, obok miejscowości Szczuczyn, obok
śladów osadnictwa prehistorycznego ukazują także relikty zabudowań
późnośredniowiecznych oraz pozostałości cmentarza. Usytuowanie
cmentarza musiało z kolei wiązać się z bliskością kościoła. Ośrodek
parafialny pod wezwaniem św. Marcina, wzniesiony prawdopodobnie w
końcu XII wieku znajdował się właśnie w okolicach badanej osady. Na
tej podstawie należy stwierdzi, iż właśnie Stare Szamotuły są
najstarszym ośrodkiem osadniczym, a tutejszy kościół świętomarciński
to pierwotne centrum kościelne.
Lokacja
Starych Szamotuł stanowiła konkurencję dla powstałej niewiele
wcześniej książęcej osady Wronki (założonej prawdopodobnie pod
istniejącym już grodem wspomnianym w roku 1251 przed rokiem 1279). O
przewidywanym miejskim charakterze tej osady świadczy ufundowanie tu
przez Przemysła II klasztoru dominikanów, zakonu typowo miejskiego.
Wronki miały być w założeniu fundatora znaczącym ośrodkiem handlowym
w północno-zachodniej Wielkopolsce. Dynamiczny w pierwszym okresie
istnienia Wronek rozwój gospodarczy tego ośrodka związany był z jego
korzystną lokalizacją. Przebiegał tędy szlak wodny rzeką Wartą i
ważny trakt handlowy drogowy: Poznań – Stargard - Szczecin.
Prawa miejskie Wronki otrzymały w 1383 roku, a z zachowanych
dokumentów z 1390 roku dowiadujemy się iż w mieście była komora
celna, która przynosiła miastu spore zyski.
Inną
ważną miejscowością dzisiejszej ziemi szamotulskiej są położone w
znacznym oddaleniu od Szamotuł, w kierunku południowo-zachodnim
Pniewy. Pierwszą historyczną wzmiankę o tej miejscowości znajdujemy w
zapisach z 1256 roku . Było to miasto szlacheckie, z którego wywodził
się ród Pniewskich herbu Nałęcz. Prawa miejskie Pniewy otrzymały pod
koniec XIII wieku, a zatem krótko po samych Szamotułach.
Wśród
osad wiejskich o których wspomina Jan Długosz w swojej Historii
Polski są także Słopanowo i Lipnica. Lipnica wzmiankowana jest
już pod datą 1170 roku, jako najstarsza wieś, z której dziesięcinę na
rzecz Kawalerów św. Jana w Poznaniu składa biskup poznański Radwan.
Słopanowo natomiast, to niewielka wieś należąca do cystersów z Łekna
wspomniana przez Długosza pod datą 1218 roku.
Pierwsze
wzmianki o Obrzycku jako osadzie targowej oraz siedzibie kasztelana
sięgają 1238 roku. Obrzycko przejściowo było w posiadaniu joannitów
poznańskich, później ich właścicielami byli Nałęcze-Obrzyccy. Prawa
miejskie Obrzycko otrzymało w XIV wieku. Jednak miasto dość szybko
podupadło i utraciło ten przywilej. Właścicielami Obrzycka w
późniejszym okresie był ród Radziwiłłów.
Początek
wieku XIV to czas, w którym Stare Szamotuły prawdopodobnie nawiedziły
kataklizmy i wojny domowe. Losy Szamotuł w tym czasie związane są z
aktywnością polityczną działalnością synów Tomisława, którzy w
konflikcie o Wielkopolskę pomiędzy Henrykiem Głogowskim a Władysławem
Łokietkiem opowiedzieli się po stronie tego ostatniego. Książę nie
zapomniawszy ich zasług nadaje im prawo do kilku wsi oraz tereny
obejmujące Wieleń i Wronki, co ma duże znaczenie w ekonomicznych
planach panów z Szamotuł, budujących zwarty obszar własności rodowej.
Jeden z braci otrzymuje także nominację na wojewodę poznańskiego.
Kolejne pokolenia Szamotulskich uzyskują w państwie ostatnich Piastów
wysokie urzędy. Starostą Wielkopolskim, a tym samym namiestnikiem
monarszym zostaje Wincenty z Szamotuł, zapewniając sobie tym samym
realną władzę w tej części kraju. Dla Polski jest to okres wojen z
Krzyżakami i Brandenburgią. Wincenty z Szamotuł bierze m.in. udział w
krwawej bitwie polsko-krzyżackiej pod Płowcami (27.09.1331).
Koniec
wieku XIV, a zwłaszcza ostatnie lata panowania Ludwika Węgierskiego i
okres faktycznego bezkrólewia po jego śmierci to czas w Wielkopolsce
bardzo burzliwy. Dzielnica staje się areną wieloletniej wojny domowej
pomiędzy rodami Grzymalitów i Nałęczów. To w tym czasie dochodzi
m.in. do złupienia i spalenia Starych Szamotuł. Najstarszy ośrodek
miejski na terenie ziemi szamotulskiej podupada i jeszcze w wieku XV
przestaje istnieć.
Nowe
Szamotuły od powstania miasta do rozbiorów Polski
Data
lokacji miejskiej Nowych Szamotuł jest nieznana, jednak pierwsze
określenie tej miejscowości jako miasta datowane jest na rok 1383, a
zatem krótko po zniszczeniu Starych Szamotuł. Niestety, dokumenty
lokacyjne nie zachowały się. Wiadomo jedynie, iż nowa osada lokowana
została na tzw. „surowym korzeniu” (poza terenem
istniejących osad) co było zresztą trybem raczej typowym niż
wyjątkowym dla całej Wielkopolski. Zabudowa śródrynkowa prywatnego
nowego miasta Szamotuły jest charakterystyczna raczej dla monarszych
lokacji miejskich z XIII wieku). W Wielkopolsce ten typ zabudowy
posiadają jeszcze tylko Poznań i Kalisz. W rynku wznoszono urządzenia
handlowe (sukiennice, kramy, ławy), co umożliwiało władcom kontrolę
nad odbywającym się w mieście handlem, na który posiadał monopol.
Wiedza
o pierwszych mieszkańcach Nowych Szamotuł jest bardzo skromna, ale z
informacji jakie posiadamy, możemy dokonać analizy, iż w początkach
XIV wieku dużą liczbę stanowią Niemcy, natomiast w początkach wieku
XV postępuje polaryzacja miasta i w drugiej połowie stulecia
zdecydowaną większość ludności stanowili mieszczanie polscy. Zapis
dotyczący miejscowej parafii z roku 1423 wspomina o dwóch
kaznodziejach: polskim i niemieckim. Wśród rzemieślników miejskich w
wieku XV potwierdzone są zawody takie jak tkacze, szewcy, bednarze,
mydlarze i złotnicy. Nowe Miasto stosunkowo szybko zostało otoczone
murami z dwiema bramami wjazdowymi: północną i zachodnią i miało
kształt wrzecionowaty.
Nieuregulowaną
przez dłuższy czas sprawę nabycia praw miejskich przez Szamotuły
ponawia jeden z ich kolejnych właścicieli Sędziwój Świdwa, kasztelan
nakielski, starając się u króla Władysława Jagiełły o nadanie praw
miejskich w latach, co miało przynieść ich potwierdzenie w roku 1420.
Jednak najstarszym zachowanym dokumentem potwierdzającym wcześniejsze
nadanie praw miejskich dla Nowych Szamotuł był akt wystawiony przez
króla Kazimierza Jagiellończyka w roku 1450 na prośbę Dobrogosta –
kasztelana poznańskiego i Piotra Świdwy - kasztelana gnieźnieńskiego,
powtórne potwierdzenie nastąpiło w roku 1455 i było połączone z
nadaniem nowego herbu, ukazującego głowę królewską w koronie. Już pod
koniec XIV wieku nastąpił intensywny rozwój gospodarczy miejscowości,
któremu towarzyszył także rozwój edukacji i kultury. Ogromne zasługi
dla rozwoju edukacji i szkolnictwa w Szamotułach miał Dobrogost
Świdwa-Szamotulski, kasztelan poznański, który w 1445 roku założył
szkołę parafialną, pod patronatem magistratu. Licznych absolwentów
można odnaleźć w spisach studentów krakowskiego uniwersytetu. Wśród
wybitnych wychowanków szkoły szamotulskiej byli Wojciech Krypa -
wykładowca filozofii Arystotelesa na Uniwersytecie Jagiellońskim, Jan
Paterka - autor Kazań i wykładowca nauk wyzwolonych w Akademii
Krakowskiej, Grzegorz Snopek - pierwszy profesor prawa rzymskiego na
Uniwersytecie Jagiellońskim. Szamotuły w epoce Odrodzenia należały do
tych miast, które w Wielkopolsce poza Poznaniem i Kościanem dały
Akademii Krakowskiej najwięcej, bo ponad 110 studentów. Mówiono
wtedy o Szamotułach, że są miastem uczonych i artystów, a ówczesne
przysłowie głosiło: ”głuchy byle od Szmotuł”.
Prawdopodobnie absolwentem tej szkoły (potem zaś poznańskiej
akademii Lubrańskiego i Uniwersytetu Jagiellońskiego) był urodzony
tutaj około 1524 Wacław z Szamotuł (Szamotulczyk), najwybitniejszy
polski kompozytor okresu Renesansu. Sławę przyniosła mu Msza
Szamotulska specjalnie skomponowana na uroczystość zaślubin
Zygmunta Augusta z Katarzyną Austriaczką. W swej twórczości stosował
różnorodne formy, m.in. motety i lamentacje. Wacław stawiany jest na
równi z wielkimi kompozytorami włoskimi i niderlandzkimi. Także w
Szamotułach, i to już przed rokiem 1450 miał powstać pierwszy list
miłosny, pisany w języku polskim. Po śmierci Dobrogosta z rodu
Nałęczów następuję podział dóbr, obejmujących także samo miasto.
Południową część posiadłości z Gałowem otrzymują Świdwowie, druga
część pozostaje w ręku współherbowców (Nałęcz) o przydomku
Szamotulscy.
Wyobrażenie
o znaczeniu i zamożności miasta na tle Wielkopolski daje także wykaz
wielkości kontyngentów zbrojnych, wystawionych na wyprawę malborską w
1458 roku: Szamotuły wystawiły wówczas dwunastu pieszych, co
świadczy, że były w tym okresie miastem średniej wielkości. Natomiast
wśród miast prywatnych Szamotuły należały do największych w
Wielkopolsce i rangę tą potrafiły długo utrzymać. W konstytucji
sejmowej z 1520 roku zaliczono je do tzw. miast drugiego porządku.
W
XV i XVI wieku Szamotuły słyną na całą Polskę z przemysłu
olejarskiego. Są poważnym ośrodkiem przemysłu sukienniczego,
garncarskiego i powroźniczego. Ważną rolę odgrywa również handel.
Ilość jarmarków miejskich, łączących się z dużymi targami bydła,
wzrasta wówczas z 2 do 12 rocznie.
Na
rozwój ośrodka miejskiego duży wpływ ma budowa kościoła parafialnego
św. Stanisława i szpitala św. Ducha wraz ze świątynią, a także
rezydencje - w południowej części Nałęczów-Świdwów, a w północnej -
Nałęczów-Szamotulskich. Kościół św. Stanisława został podniesiony do
rangi kolegiaty w 1542 roku. Już od roku 1511 po śmierci Andrzeja
Szamotulskiego północą część miasta z okolicznymi posiadłościami
dziedziczą spowinowaceni z nim Górkowie herbu Łodzia. W tym okresie
jest to najznaczniejszy ród wielkopolski z wpływami sięgającymi aż po
dwór królewski. Z inicjatywy Łukasza II Górki następuje przebudowa
skromnego do tej pory starego zamku szamotulskiego w okazałą
rezydencję z czterema basztami i fosą. Miasto staje się jedną z
głównych siedzib potężnego rodu. Z zamkiem i jego mieszkańcami
związana jest najbardziej znana historia miłosna i legenda miejska,
dotycząca nieszczęśliwej żony Łukasza, Elżbiety z Ostroga zdrobniale
zwanej Halszką. Do dzisiaj przetrwała jedna z baszt, od jej imienia
zwana Basztą Halszki, w której przez 14 lat miała ona mieszkać
Historia
Halszki zapisana została w licznych wersjach. Jako spadkobierczyni
wielkiej fortuny po zmarłym ojcu Konstantynie Iwanowiczu Ostrogskim
stała się ona najlepszą partią do zamążpójścia. O losach córki
decydowała matka, księżna Beata z Kościelskich Ostrogska, stryj
Książę Konstanty Ostrogski oraz król – Zygmunt August. Król,
aby zjednać przychylność protestantów dla swojej polityki, na męża
dla Elżbiety wybrał ostatecznie Łukasza Górkę. W 1555 roku doszło do
zawarcia związku małżeńskiego pomiędzy Elżbietą, a Łukaszem Górką na
dworze królewskim w obecności króla.
W
połowie XVI wieku Łukasz II Górka i Jan Świdwa-Szamotulski należą do
największych zwolenników reformacji w Wielkopolsce. Sprowadzają oni
do Szamotuł braci czeskich, niemieckich luteranów oraz francuskich i
nawet szkockich kalwinistów którzy w swoich krajach byli
prześladowani za przekonania religijne. W zabudowaniach
szamotulskiego zamku powstaje pod patronatem Łukasza III około roku
1550 protestancka drukarnia, pierwszy zakład tego rodzaju w
Wielkopolsce. Przez jej działalność, trwającą ponad 20 lat, Szamotuły
(a obok nich także pobliski Ostroróg) nalezą do najważniejszych
ośrodków polskiej reformacji. W II połowie XVI wieku właściciele
miasta oddają nawet jego główny kościół - kolegiatę najpierw
luteranom, a w kilka lat później braciom czeskim, co świadczy o ich
przewadze demograficznej a przynajmniej o bardzo znacznych wpływach w
mieście. W tym czasie katoliccy księża obsługujący mieszkańców miasta
rezydowali w kościele św. Marcina w Starych Szamotułach. Ostatecznie
w 1596 roku kolegiatę zwrócono katolikom, a braci czeskich
przeniesiono do mniejszego kościoła św. Ducha. Obok chrześcijan w
Szamotułach mieszkali również Żydzi, jednak szamotulska gmina
żydowska nie była nigdy zbyt liczna. Nie mieli oni także znacznego
wpływu na życie mieszkańców, wiadomo jedynie o niewielkich pożyczkach
wspomagających okoliczna szlachtę. Nie zachowały się dokumenty na
temat życia i funkcjonowania żydowskiej gminy wyznaniowej. Wiadomo,
iż Żydzi pozostawali pod opieką dziedziców i nadane im zostały pewne
przywileje, niestety pożar miasta z 1714 roku strawił całą dotyczącą
ich dokumentację.
Na przełomie XVI i XVII wieku Szamotuły zasłynęły jako
jeden ze znanych ośrodków produkcji sukna w kolorze białym, czarnym,
czerwonym i niebieskim. W mieście były trzy manufaktury produkcji
sukienniczej. Sukno dobrej jakości i w dużych ilościach eksportowano
nie tylko do miast polskich, ale także do odległych krajów Europy.
Od połowy XVII wieku Szamotuły przeżywają kryzys
kulturowy i gospodarczy.
Przyczyną stagnacji stały się wojny szwedzkie, w czasie
których miasto zostało niemal całkowicie zniszczone.
Pozostałe
miejscowości ziemi szamotulskiej do rozbiorów Polski
Wronki.
Jeszcze pod koniec XIV wieku, w okresie wielkopolskiej wojny domowej
miasto zostało zdobyte i złupione przez oddziały starosty
wielkopolskiego Domrata. Dźwignęła się jednak szybko z upadku i na
wyprawę malborską wystawiło już dziesięciu zbrojnych. Az do początku
XVI wieku Wronki stanowiły własność królewską dawaną w dzierżawę
kolejnym wielkopolskim urzędnikom z możnowładczych rodów. Dopiero w
roku 1515 miasto zostało przekazane przez Zygmunta Starego rodowi
Górków jako własność.. W tym czasie miasto bardzo dobrze się
rozwijało, wśród rzemiosł najliczniejszych przedstawicieli miały
szewstwo, garncarstwo, sukiennictwo i krawiectwo. Kolejnymi
właścicielami Wronek byli spokrewnienie z Górkami Czarnkowscy herbu
Nałęcz. Następnie w II połowie XVII wieku miasto przejęli Kostkowie,
potem Łęccy, w XVIII wieku Koźmińscy, w XIX wieku Dzieduszyccy i jako
ostatni - rodzina Grabowskich. Położenie Wronek na trasie
Poznań-Szczecin także wpływało na rozwój miasta. W roku 1765 miasto
przeżyło największy w swej historii kataklizm – wielki pożar,
który spowodował ogromne zniszczenia, zubożył mieszkańców i na wiele
lat zahamował jego rozwój.
Pniewy
do połowy XV wieku należały do rodziny Pniewskich. W późniejszym
czasie właścicielami miasta byli Ostrorogowie, Grabscy, Potuliccy,
Radzyńscy, Szołdrscy, Mycielscy oraz Mielżyńscy. Stosunkowo szybki
rozwój w XV i XVI wieku Pniewy zawdzięczały położeniu na ważnym w tym
długim okresie pokoju szlaku handlowym z Poznania do Frankfurt nad
Odrą.. Pniewy obwarowane były murami obronnymi z dwiema bramami
wjazdowymi: Poznańską i Lwówecką. W mieście dobrze rozwinęły się
szczególnie cechy sukienniczy i garbarski. Czynne były też trzy
wiatraki. O wielkości miasta świadczyć może to, iż w 1458 roku Pniewy
wystawiły na wyprawę przeciwko Krzyżakom sześciu piechurów. W drugim
rozbiorze Polski (1793) miasto włączone zostało do Prus. Ponieważ
Pniewy położone było na trakcie Warszawa - Poznań – Berlin,
koniecznością stało się funkcjonowanie przy trakcie dużej stacji
poczty konnej. Początkowo wybudowano budynek poczty z mansardowym
dachem, a w ciągu kilku lat stajnie, kawiarnie, poczekalnie i mały
hotel dla podróżujących.
Obrzycko
ponownie otrzymało prawa miejskie w 1638 roku z rąk króla
Władysława IV. Lokowano je na prawie magdeburskim. Miasto zamieszkane
było głównie przez niemieckich luterańskich rzemieślników. Stało się
ono ważnym ośrodkiem tkackim, co wymogło potrzebę określenia
Przywilejów albo porządków rzemieślniczych. Owe przywileje
zapewniły mieszkańcom swobodę wyznania oraz uwalniały od płacenia
podatków na rzecz właściciela przez kilka lat. W 1698 roku w Obrzycku
powstało Bractwo Kurkowe. Kolejnymi właścicielami miasta byli Radomiccy, Mielżyńscy, Raczyńscy. W czasie rządów Mielżyńskich
rozpoczęto budowę kościoła ewangelickiego.
Ziemia szamotulska od II rozbioru Polski do wybuchu I wojny światowej
k
1793 to początek rzędów pruskich w Wielkopolsce. Nie zmieniły one
zasadniczo struktury zarządu tych ziem, jednak władze pruskie
zlikwidowały status miast prywatnych, przez co Szamotuły stały się
zwykłym miastem podległym prawu publicznemu. Po utworzeniu Księstwa
Warszawskiego w 1807 roku, Szamotuły weszły w skład powiatu
obornickiego. W 1808 roku powstaje w Szamotułach pierwsza elementarna
szkoła ludowa na zasadach określonych jeszcze przez Komisję Edukacji
Narodowej. Od 1815 roku wraz z większą częścią wielko0polski ziemia
szamotulska weszła w skład Wielkiego Księstwa Poznańskiego i wraz z
nim ponownie stała się częścią Prus..
roku
1818 Szamotuły (pod niemiecką nazwą Samter) uzyskały rangę stolicy
powiatu, utworzonego z części podzielonych powiatów obornickiego i
poznańskiego. W mieście zostały wzniesione: siedziba starostwa,
samorządu powiatowego, sądu grodzkiego i wojskowa komenda okręgowa, a
od 1880 roku utworzono także szkołę rolniczą na poziomie średnim. W
związku z budową przebiegającej przez miasto pierwszej wielkopolskiej
trasy kolejowej Poznań – Szczecin (1848) Szamotuły stały się
dla swojego regionu także ośrodkiem komunikacji kolejowej. Miedzy
innymi dzięki połączeniom kolejowym, zapewniającym dobry zbyt
towarów, po okresie stagnacji gospodarczej Szamotuły zaczęły podnosić
swój potencjał przemysłowy. Powstały zakłady przemysłu przetwórczego
– cukrownia, mleczarnia, młyn, olejarnia oraz fabryka lakierów,
fabryka mebli, fabryka żeliwa i trzy cegielnie. W mieście szybko
doszło do powstania licznego środowiska robotników, w ramach którego
z czasem podejmowane były także akcje zmierzające do wywalczenia praw
dla tej grupy społecznej. Początek XX wieku to okres kilkukrotnego
organizowania strajków robotniczych między innymi w miejscowej
cukrowni, młynie i w fabryce mebli.
mieście
rozpoczynają działalność spółki i towarzystwa gospodarcze, z których
najważniejsze to: Powiatowy Związek Rolniczy, Towarzystwo
Melioracyjne, Związek Pszczelarski, Spółka Pługu Parowego oraz spółka
skupu i zbytu produktów rolnych „Rolnik”.
W
obliczu rosnącej dominacji żywiołu niemieckiego, licznego w mieście
powiatowym, w obronie swojej tożsamości narodowej i kulturalnej
konsolidują się także polskie elity. Miejscem życia kulturalnego i
towarzyskiego Polaków z miasta i okolic jest tzw. Ognisko, przy
którym powstaje w 1838 Kasyno Obywatelskie, instytucja typowa dla
wielkopolskiej pracy organicznej. Przy nim to utworzono Towarzystwo
Zbieraczy Starożytności Krajowych, którego zasłużonymi działaczami
byli znany później w całym kraju Jędrzej Moraczewski oraz literat
Emil Kierski. Było to pierwsze towarzystwo archeologiczne w Polsce.
Kontynuatorem działalności tego stowarzyszenia było powstałe nieco
później Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauki. W 1848 roku założono
w Szamotułach Oddział Towarzystwa Pedagogicznego Polskiego, którego
celem było krzewienie i rozwijanie oraz wychowanie w duchu
patriotycznym. W tym czasie na terenie miasta i powiatu powstało
kilka towarzystw oświatowych, gimnastycznych, śpiewaczych,
młodzieżowych, których zadaniem było wspieranie uczenia poprawnej
polszczyzny oraz utwierdzanie młodych Polaków w poczuciu
przynależności narodowej.
W
1906 roku Szamotuły uczestniczą w wielkopolskiej fali strajków
szkolnych: w miejscowej szkole wybucha strajk dzieci przeciw
realizacji tzw. ustawy kagańcowej, która zabraniała mówi po polsku na
zebraniach w powiatach, w których Polacy nie stanowili przynajmniej
60 % ludności. Młodzież zaczęła skupiać się różnych tajnych
organizacjach, a w tutejszej Szkole Agronomicznej utworzono drużynę
harcerską oraz konspiracyjne Towarzystwo Tomasza Zana.
W
wyniku spisu ludności, przeprowadzonego grudniu 1905 roku, wiadomo,
że Szamotuły zamieszkiwało 6423 mieszkańców. Większość mieszkańców
stanowili katolicy (67%), miejscowi ewangelicy to ok. 24%, a ok. 9%
było Żydamii. Ewangelicy oraz wyznawcy judaizmu niemal w 100%
deklarowali niemiecki jako swój język ojczysty. Problem stanowią
wyznawcy katoliccy, z których większość deklaruje przynależność do
języka polskiego, choć pewne część wybrała jednak język niemiecki.
Można zatem przyjąć, że do polskości przyznawała się na pewno więcej
niż polowa, ale mniej niż dwie trzecie ówczesnej ludności Szamotuł. W
większości urzędów w mieście i powiecie kluczowe stanowiska obejmują
Niemcy. To właśnie niemieccy urzędnicy, nauczyciele i duchowni
dominują w życiu miejscowych elit. Inaczej sytuacja przedstawiała się
w mniejszych miastach i w wioskach powiatu, gdzie nie zamieszkiwali
powiatowi urzędnicy i nauczyciele oraz ich rodziny. Tam żywioł polski
dominował zdecydowanie, szczególnie wyraźnie jego aktywność da się
zaobserwować we Wronkach i w Pniewach. We Wronkach w okresie zaboru
pruskiego powstały liczne polskie organizacje kulturalne i
gospodarcze, m.in. Towarzystwo Czytelni Ludowych, Towarzystwo
Przemysłowe, Wroniecki Klub Cyklistów „Sokół”. W 1848
roku uruchomiono we Wronkach stację na trasie kolejowej
Poznań-Szczecin, co wzmogło rozwój gospodarczy miasteczka, a w 1857
roku powstała tu najstarsza w Polsce Ochotnicza Straż Pożarna. Pod
koniec XIX wieku (1894) wybudowano tu także wielki zakład karny (750
miejsc), w którym zatrudnienie znaleźli początkowo tylko niemieccy
urzędnicy. Wśród odbywających karę znalazła się Róża Luksemburg –
współzałożycielka Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy,
czołowa postać niemieckiego ruchu rewolucyjnego. W 1857 roku w
miejscu starego kościoła dominikanów wybudowano klasztor dominikanów,
który w 1868 roku przeszedł w posiadanie franciszkanów.
Pniewy
w początkach XIX wieku były miastem utrzymującym się z rzemiosła i
rolnictwa. Wpływ na rozwój miasta miało wybudowanie linii kolejowej
Pniewy –Poznań, oraz powstanie fabryki maszyn, cegielni, młyna
oraz mleczarni. Pod koniec wieku XIX powstaje w Pniewach Ochotnicza
Straż Pożarna, Spółdzielnia Rolnik, Bank Ludowy oraz Polskie Koło
Śpiewacze.
Powstanie
wielkopolskie i okres międzywojenny.
W
czasie powstania wielkopolskiego , rozpoczętego w Poznaniu 27 grudnia
1918, Szamotuły, nie były areną bezpośrednich walk. Administracje
pruską usunięto w Pniewach już 20 grudnia 1918 (przed wybuchem
powstania wielkopolskiego) natomiast w Szamotułach w dniu 28 grudnia
1918 – w obu przypadkach bez walki. Miejscowe grupy zbrojne
stanowiły rodzaj rezerwy ludzkiej i pełniły rolę arsenału zbrojnego,
zaopatrującego powstańcze oddziały we Wronkach, Otorowie, Obrzycku,
Ostrorogu, Sierakowie, , a nawet w Poznaniu.
Jako
pierwsze miasto regionu szamotulskiego od obcego panowania uwolniły
się Wronki (29 grudnia 1918), co było w całości dziełem miejscowych
powstańców. Natomiast jeszcze w grudniu 1918 roku około 120
powstańców z Szamotuł podążyło z pomocą oddziałom walczącym w
Poznaniu, Środzie i Obornikach. Szamotulscy powstańcy pomagali także
w wyzwoleniu Wronek, w oswobodzeniu Czarnkowa, a wraz z oddziałami z
Pniew 5 stycznia 1919 wyzwoliły Sieraków. Gniewianie natomiast
walczyli o oswobodzenie Lwówka, później zaś uczestniczyli w ciężkich
walkach w okolicy Zbąszynka..
Dnia
28 czerwca 1919 roku podpisano Traktat Wersalski na mocy którego
ziemie objęte powstaniem wielkopolskim zostały wcielone w granice
państwa polskiego. Dnia 1 lipca zniesiono granice celną pomiędzy
Rzeczypospolitą, a Poznańskiem, a 1 sierpnia Sejm Ustawodawczy
włączył ziemie zaboru pruskiego w granice Polski.
Po
powrocie do niepodległej Polski w 1919 roku, życie kulturalne w
powiecie szamotulskim wzbogaciło się o liczne przedsięwzięcia
literackie i artystyczne, a ważną rolę odegrał krzewiony w
Wielkopolsce regionalizm. W 1924 roku powstaje Akademickie Koło
Szamotulskie, regularnie zaczynają wychodzić czasopisma, np. Gazeta
Szamotulska, Słowo Ziemi Szamotulskiej, oraz tygodnik literacki
Na Ugorach. W gimnazjum ukazuję się pismo młodzieżowe Z
grodu Halszki. Ważnymi organizacjami kulturalnymi stają się
również kluby i koła, między innymi artystyczno -literacki klub
„Wietrzne Pióro”, koło śpiewacze „Lutnia”,
chór męski „Dzwon”.
W
dziedzinie gospodarki lata międzywojenne to okres zahamowania na
skutek światowego kryzysu ekonomicznego. Miasto boryka się z dużym
bezrobociem, a walki klasowe zaostrzają się z roku na rok. Wronki w
okresie międzywojennym miały charakter miasta handlowo-usługowego,
najważniejszym pracodawcą pozostawało tu więzienie. .Natomiast Pniewy
w okresie międzywojennym przeżywają czas stagnacji – ich dawna
rola jako ośrodka komunikacji znacznie się osłabiła wskutek
poprowadzonej w pobliżu granicy z Niemcami i znacznego ograniczenia
kontaktów gospodarczych z terenami pozostającymi w państwie
niemieckim. W 1920 roku matka Urszula Ledóchowska zakupiła posiadłość
pod Pniewami, w której utworzyła Szkołę Gospodarczą dla dziewcząt
wraz z Domem Zgromadzenia Sióstr Urszulanek. Dzięki temu ośrodkowi,
który stał się głównym domem nowego zakonu urszulanek tzw. „szarych”
(Urszulanek Serca Jezusa Konającego) oraz dzięki późniejszej
beatyfikacji (1983) a potem kanonizacji (2003) jego Założycielki,
Pniewy stały się najpierw ważnym ogniwem szkolnictwa katolickiego w
Polsce, a potem także kultu Urszuli Ledóchowskiej. W 1927 roku w
mieście odbywa się także Wystawa Przemysłowo-Rolnicza, która promuje
i ożywia działalność lokalnych wytwórców.
Od
wybuchu II wojny światowej do dziś
Choć
same Szamotuły nie były teatrem działań wojennych, warto pamiętać o
udziale ich mieszkańców w tych zmaganiach. Miedzy innymi jeden z
ludzi zasłużonych dla złamania kodu niemieckiej maszyny szyfrującej
Enigma, pułkownik Maksymilian Ciężki, pochodził z Szamotuł. We
wrześniu 1939 ziemia szamotulska dostała się w ręce Niemców
praktycznie bez walki, gdyż polskie plany wojenne nie przewidywały
obrony Wielkopolski z uwagi na ryzyko okrążenia. Oddziały niemieckie
wkroczyły do Szamotuł dnia 7 września 1939. Początek okupacji
hitlerowskiej zaznaczyły zbrodnie wojenne, m. in. w Otorowie (12
października 1939) oraz w samych Szamotułach (13 października), gdzie
oddziały Wehrmachtu publicznie rozstrzelały na rynku grupę Polaków,
oskarżonych o wywieszenie polskiej flagi narodowej. Wraz z całą
wielkopolską teren powiatu szamotulskiego został włączony do Rzeszy w
ramach tzw. Reichsgau Wartheland (Kraj Warty), co uczyniło sytuację
jego polskich mieszkańców trudniejszą, a ich codzienne życie, poddane
we wszystkim nadzorowi okupanta i daleko idącej dyskryminacji - o
wiele bardziej nieznośnym, niż tych pozostających w granicach
Generalnego Gubernatorstwa. W okresie okupacji w ramach realizacji
planów germanizacji Wielkopolski znaczna grupa polskich mieszkańców
miasta i powiatu szamotulskiego zostaje wysiedlona na terytorium tego
ostatniego- przykładowo z samych niewielkich Pniew wysiedlono około
200 osób. Wśród nich było wielu polskich nauczycieli i urzędników.
Masowo rabowano także zabytki i świadectwa polskiej kultury. Miedzy
innymi ogromna większość cennych zbiorów biblioteki kolegiaty
szamotulskiej została wywieziona w roku 1941 do Niemiec i nigdy nie
powróciła. Deportowano i zamordowano niemal wszystkich miejscowych
Żydów, a szamotulski kirkut został zniszczony. We Wronkach
funkcjonował jeden z największych hitlerowskich obozów pracy na
terenie Polski, przez który przeszły tysiące Polaków, głównie
mieszkańców włączonej do Rzeszy Wielkopolski. Pomimo terroru, którego
odstraszające oddziaływanie wzmacniała dodatkowo znaczna liczba
niemieckich współmieszkańców, na terenie miasta i kilku innych
miejscowości powiatu działało zarówno konspiracyjne polskie nauczanie
na poziomie podstawowym i średnim, jak również wojskowe komórki AK.
Niektórzy z szamotulskich nauczycieli i podejrzewanych przez władze
niemieckie o działalność konspiracyjną zostali aresztowani i
zamordowani w obozach koncentracyjnych, m.in. w Gross-Rosen i w
Żabikowie pod Poznaniem.
Terytorium
powiatu szamotulskiego spod okupacji hitlerowskiej zostaje wyzwolone
w ostatnich dniach stycznia 1945 roku przez oddziały 5 Armii
Uderzeniowej I Frontu Białoruskiego (Szamotuły 27 stycznia). Walki
nie były na tym terenie szczególnie zacięte, toteż okolicy
oszczędzone były znaczne gdzie indziej zniszczenia wskutek wojny.
Okres
powojenny to czas wzrostu liczby mieszkańców, i związany z tym rozwój
budownictwa mieszkaniowego, głównie w samych Szamotułach, w mniejszym
stopniu także we Wronkach i w Pniewach. Powstają także liczne nowe
gmachy publiczne: głównie szkół i przedszkoli. W roku 1957 w
zabytkowej Baszcie Halszki przy szamotulskim Zamku Górków
zorganizowano Muzeum Ziemi Szamotulskiej, Znacznie później, bo w roku
1993 z inicjatywy Miłośników Ziemi Wronieckiej powstaje także Muzeum
Regionalne we Wronkach z ekspozycją historyczno-etnograficzną i
archeologiczną.
W
okresie PRL modernizacji poddano stare zakłady Przemysłu
Tłuszczowego, Fabrykę Mebli, Zakład Zbożowo-Młynarskich. Inne zakłady
przemysłowe zostały rozbudowane i wprowadzono w nich szereg
udoskonaleń technicznych .W 1962 roku powstaje nowoczesna Wytwórnia
Pasz Treściwych. Jak widać z powyższego wyliczenia, w samych
Szamotułach nadal dominuje gospodarka o charakterze
rolno-przemysłowym. Funkcjonują tutaj głównie zakłady branży
spożywczej oraz przedsiębiorstwa produkujące na potrzeby rolnictwa.
Największym zakładem w mieście są „ADM” Zakłady
Tłuszczowe Szamotuły. Natomiast we Wronkach, w roku 1957 uruchomiono
zakłady produkcji kuchenek domowych, które w wyniku dynamicznego
rozwoju po przekształceniach własnościowych w latach
dziewięćdziesiątych funkcjonują dziś pod nazwą AMICA i są największym
polskim eksporterem w dziedzinie sprzętu gospodarstwa domowego oraz
największym pracodawcą w powiecie. Pozostałe wronieckie
przedsiębiorstwa to zakłady przemysłu metalowego, ziemniaczanego oraz
drzewnego. Duże znaczenie dla życia gospodarczego Pniew miało z kolei
usytuowanie tutaj (1976) Fabryki Armatury i Urządzeń Komunalnych
"PoWoGaz". Natomiast wizytówką miasteczka, rozsławiającą je
poza granice kraju pozostały dawne zakłady A. Bogajewicza, od roku
1968 remontujące, rekonstruujące i produkujące powozy konne dla
zleceniodawców z całej Europy.
Ponura
sławę w okresie PRL zyskał sobie zakład karny we Wronkach,
funkcjonujący do roku 1956 jako więzienie polityczne Ministerstwa
Bezpieczeństwa Publicznego i tym samym jedno z najcięższych więzień w
kraju. Przetrzymywano w nim najpierw setki byłych żołnierzy AK, a
potem więźniów politycznych, m.in. Stanisława Skalskiego, Wiesława
Chrzanowskiego, Jacka Kuronia. Obiekt wybudowany dla 750 więźniów
mieścił ich przez długie lata (zwłaszcza w latach 40-tych) ponad
3000, co daje obraz warunków, w jakich byli tu przetrzymywani.
W roku 1975 w ramach reformy administracyjnej powiat
szamotulski zlikwidowano, większa część jego terytorium pozostała w
znacznie zmniejszonym województwie poznańskim, natomiast północny
fragment z Wronkami znalazł się w nowoutworzonym województwie
pilskim.
W
1989 roku do Pniew z Rzymu przywiezione zostają relikwie
błogosławionej Urszuli Ledóchowskiej. Oznacza to podniesienie
pniewskiego klasztoru urszulanek do rangi głównego polskiego ośrodka
kultu tej świętej (kanonizowanej w roku 2003) i formalne przyznanie
mu rangi sanktuarium. W 1991 roku w klasztorze ojców Franciszkanów
utworzone zostaje Wyższe Seminarium Duchowne Ojców Franciszkanów. Tym
samym na terenie powiatu pojawiła się pierwsza i jak dotąd jedyna
uczelnia wyższa. W lipcu 2006 roku dzięki nowatorskiej metodzie
archeologicznej, polegającej na wykorzystaniu zdjęć lotniczych,
dokonano odnalezienia śladów osady miejskiej XIII - wiecznego miasta
Starych Szamotuł. Jest to jedno z nielicznych takich odkryć w
Europie.
W
dniu 1 stycznia 1999, na mocy reformy administracyjnej odtworzony
zostaje powiat szamotulski. Powierzchnia powiatu obejmuje 1.119,55
km2, a jego ludność liczy około 87 tys. osób. W skład powiatu weszły
gminy miejskie: Obrzycko, gminy miejsko-wiejskie Ostroróg, Pniewy,
Szamotuły i Wronki oraz gminy wiejskie: Duszniki, Kaźmierz, Obrzycko.
Obok Szamotuł główne ośrodki powiatu to Obrzycko, Ostroróg, Pniewy,
Wronki.
Wykorzystana
literatura:
Bedyński
K. „Więzienia we Wronkach i
Rawiczu w systemie więzień politycznych”
Poznań 1995
Gąsiorowski A.(red) Szamotuły. Karty z dziejów miasta 1. Wyd. Muzeum Zamek
Górków w Szamotułach, Starosta Powiatu Szamotulskiego oraz Burmistrz
Miasta i Gminy Szamotuły, Szamotuły 2006
Gąsiorowski A.(red) Szamotuły. Karty z dziejów miasta 2. Wyd. Muzeum Zamek
Górków w Szamotułach, Starosta Powiatu Szamotulskiego oraz Burmistrz
Miasta i Gminy Szamotuły, Szamotuły 2009
Górczak
.Z,: Najstarsze lokacje miejskie w Wielkopolsce (do 1314 r.),
Wyd. Wojewódzka Biblioteka Publiczna i Centrum Animacji Kultury,
Poznań 2002
Jakóbczyk
W. (red.) Dzieje Wielkopolski, t. II, Lata1793-1918,
Wydawnictwo Poznańskie, Poznań, 1973
Krygier
R. Szamotulanie znani i mniej znani. Wydawca: Towarzystwo Kultury
Ziemi Szamotulskiej. Szamotuły 1992.r.
Topolski
J. (red.) Dzieje Wielkopolski, t. I. Do roku 1793, Wydawnictwo
Poznańskie, Poznań 1969
|
