Zarys dziejów Obornik Wielkopolskich i okolic
Emilia Rudy
1. Ziemia obornicka w pradziejach
Na terenie Obornik i okolic znajduje się ponad 650 stanowisk
archeologicznych, dokumentujących różnego typu ślady osadnictwa oraz
działania ludności z okresu schyłku starszej epoki kamienia
(paleolitu). Pierwsze grupy osadnicze, które pojawiły się na obszarze
dzisiejszego powiatu obornickiego datuje się na okres od około 11050
– 9950 do przełomu III i II tysiąclecia p.n.e.1.
Okoliczna ludność z epoki lodowcowej to koczujące grupy, zajmujące
się łowieniem ryb, zbieractwem i polowaniem. Na ich prymitywną broń i
narzędzia pracy składały się m.in. krzemienne rdzenie, rylce,
drapacze i liściaki, na które natrafiono na stanowiskach
archeologicznych w Kowanówku i Kowalewku.
Wraz z nadejściem środkowej epoki kamienia (mezolitu) nastąpił
rozwój polowania oraz rybołówstwa. Zaczęto także wytwarzać narzędzia
z krzemienia, rogu i drewna.
W
Obornikach, położonych na lewym brzegu Warty, odkryto pozostałości
kultury chojnicko – pieńkowskiej. W okolicy Kowalewka, Stobnicy
i Rudek znaleziono małych rozmiarów narzędzia i broń, co wiązało się
ze zmianą gatunków zwierząt łownych.
W
połowie V tysiąclecia p.n.e. na terenach ziemi obornickiej doszło do
przejścia z gospodarki zbieracko – łowieckiej do prymitywnego
rolnictwa. Zaczęto tu także wytwarzać ceramikę glinianą, obok
krzemienia kamień stał się podstawowym surowcem do wyrobu narzędzi
pracy i broni. Z czasem nastąpiło pełne przejście od koczowniczego do
osiadłego trybu życia. W latach 2500 – 1700 p.n.e. teren
Obornik i najbliższej okolicy zamieszkiwany był przez ludność pięciu
osad kultury ceramiki sznurowej, zlokalizowanych na obu brzegach
Warty.2
1700 – 650 r. p.n.e. to na dzisiejszym obszarze Wielkopolski
epoka brązu. W jej pierwszym okresie nowy materiał nie przyniósł
natychmiastowych przeobrażeń gospodarczych i kulturowych. Nadal
dominowała kultura ceramiki sznurowej, ale pojawiły się także wpływy
kultury unietyckiej, która wytworzyła m.in. grupy takie jak:
kościańska, międzychodzka, iwieńska i grobsko - śniardowska mające
wpływ na dalszy rozwój okolicznych społeczności. W kolejnym okresie
epoki brązu (1450 – 1200 r. p.n.e.) zaczęła wyodrębniać się
kultura przedłużycka. Z brązu wytwarzano już nie tylko broń, ale
także przedmioty codziennego użytku oraz ozdoby: w okolicach
Kowalewka, Kowanówka i Objezierza np. znaleziono pochodzące z tego
okresu m.in. szpilkę z tulejkową główką do spinania odzieży oraz
naramienniki ze spiralnymi tarczkami. W trzecim okresie epoki brązu
(1200-1000 r. p.n.e.) nastąpił rozwój kultury łużyckiej, którą
charakteryzował m.in. powszechny zwyczaj palenia zwłok.3
Wraz z
nadejściem epoki żelaza (650 – 400 lat p.n.e.), kultura łużycka
przeżywa swój największy rozwój. W tym okresie w Objezierzu powstały
obronne osiedla o charakterze schronieniowym. W Rogoźnie, w pobliżu
rzeki Wełny, zostały odkryte trzy stanowiska tej kultury.
Jednocześnie na tym obszarze pojawiła się kultura pomorska: tzw.
kultura grobów skrzynkowych. Charakteryzowała się ona chowaniem
zmarłych w grobach z obciosanego piaskowca w kształcie skrzyni. W
takich rodzinnych grobach mieściło się do kilkunastu popielnic z
resztkami zmarłych. Zostały one odkryte m.in. w Rogoźnie, Parkowie,
Budziszewku i Gościejewie.
W
początkowym i środkowym okresie lateńskim (400 – 125 lat
p.n.e.) obok kultury pomorskiej pojawiła się kultura kloszowa. Swoją
nazwę otrzymała od naczynia przykrywającego popielnice,
przypominającego klosz. Pozostałości tej kultury znaleziono w
Budziszewku, Gościejewie, Nienawiszczu i Tarnowie. W tym okresie
upowszechniło się również wytapianie żelaza z okolicznej rudy
darniowej z terenów podmokłych łąk i lasów liściastych.
Czas
pomiędzy początkiem naszej ery a połową wieku VI to okres rzymski i
następujący po nim okres wielkiej wędrówki ludów. W tym czasie
nastąpiły zmiany społeczno – gospodarcze i etniczne
napływających na omawiany teren plemion słowiańskich. Zaczęło
rozwijać się rolnictwo sprzężajne oraz bursztyniarstwo, kowalstwo,
złotnictwo i handel. Dowodem tego są monety, znalezione m.in. w
Rogoźnie, Kątach i Długiej Goślinie.4
Również na terenie współczesnego Ryczywołu odnaleziono dwie małe
brązowe monety Antoniusa Piusa (138–161 r.) i Kommodusa (180 –
192 r.) oraz dużą brązową monetę Marka Aureliusza (161 – 180
r.)5.
Wraz z pojawieniem się Gotów na tereny powiatu obornickiego
wkroczyła kultura wielbarska. Należały do niej odkryte dwie brązowe
zapinki, sprzączka do pasa oraz bursztynowa przęślica. W Obornikach
Goci pozostawili m.in. trzy złote monety, około 20 srebrnych, kilka
brązowych oraz średniej wielkości monetę Domicjana. Duże znaczenie w
badaniu kultury wielbarskiej miało odkrycie cmentarzyska w Kowalewu -
jednego z największych w Polsce. Charakterystyczne dla tej kultury
były groby ciałopalne oraz szkieletowe. Stosowano powszechny zakaz
wkładania broni i narzędzi do grobu. Inną formą pochówku było
składanie przepalonych kości np. w woreczkach z tkaniny, skóry lub w
glinianych naczyniach.6
W okolicach Jeziora Rogozińskiego odkryto pozostałości kultury
przeworskiej, zwanej kulturą grobów jamowych. Charakteryzowała się
ona zwyczajem wsypywania prochów zmarłych bezpośrednio do grobów.7
2. Okres
Średniowiecza
Na przełomie XI i XII wieku około 100 km² terenów prawobrzeżnej
Warty znalazło się w okręgu administracyjnym zarządzanym z grodu
Radzim. Na terenie zajmowanym przez niewielkie jednostki osadnicze w
Objezierzu i Obornikach powstało opole, które graniczyło z
kasztelanią w Radzimiu. Pełniła ona funkcję administracyjną i obronną
na tzw. „Szlaku Solnym”, który przebiegał m.in. przez
Rogoźno, Objezierze i Oborniki8.
Z kolei w wieku XIII samo Rogoźno było już grodem kasztelańskim9.
W końcu XII i na początku XIII wieku Oborniki stanowiły niewielki
ośrodek, położony nad Wartą o średnim zaludnieniu.
Wczesnośredniowieczny obornicki zespół osadniczy był złożony z:
grodu, podgrodzia, kościoła oraz osady otwartej. Gród, wraz z szybko
rozwijającą się na początku XIII w. osadą przygrodową był podstawą
przedlokacyjnego rozwoju Obornik jako lokalnego ośrodka handlowego.
Na terenie obecnego rynku oraz zachodniego placu przyrynkowego
funkcjonował wówczas obszar targowy, który skupiał lokalny wymienny
handel10.
Również w Rogoźnie pokaźne zaplecze rolnicze oraz produkcja
rzemieślnicza sprawiły, iż przy prawym brzegu Wełny powstała osada
targowa, skupiająca aktywność okolicznych osad11.
Pod koniec XIII w. do Obornik zostali sprowadzeni franciszkanie,
jednak dopiero w XVIII w. wybudowali oni murowany kościół oraz
klasztor.12
Zakony żebracze zajmujące się duszpasterstwem, wywierały istotny
wpływ na poglądy religijne i obyczaje mieszkańców. 13
Po raz pierwszy Oborniki wzmiankowane zostały w 1229 r. Prawa
miejskie otrzymały przed 1339 r., dokładna data nie jest znana14.
W 1485 r. król Kazimierz Jagiellończyk odnowił lokację nadając
Obornikom najprawdopodobniej nazwę Stara Wieś, pod ta nazwa miasto
funkcjonowało do roku 158015.
Zdecydowanie więcej informacji zachowało się na temat otrzymania praw
miejskich przez Rogoźno. 24 kwietnia 1280 r. Przemysł II wystawił
dokument lokacyjny dla tego miasta16.
Miejscowość ta zresztą na zawsze związała się z jego imieniem. W dniu
8 lutego 1296 r., o świcie, we dworze w Rogoźnie doszło do napadu na
Przemysła II, inspirowanego przez Brandenburczyków. W tym dniu ten
pierwszy po rozbiciu dzielnicowym król Polski (koronowany w Gnieźnie
26 czerwca 1294) został tu ciężko ranny, ujęty i porwany, a następnie
martwy porzucony na drodze17.
Prawa miejskie nadane Rogoźnu przez Przemysła II jeszcze w tym samym
roku 1296 zostały potwierdzone przez Władysława Łokietka18.
Pojawienie się lokacyjnego miasta w średniowieczu było najczęściej
wynikiem połączenia czynników ekonomicznych, politycznych oraz
społecznych. W przypadku Obornik najważniejszą przyczyną
wykształcenia się osady miejskiej było znaczne zaplecze rolnicze.
Prócz uprawy roli upowszechniała się tutaj hodowla bydła, świń i
owiec. Ponadto duże znaczenie miało nadal łowiectwo. W wiekach
XII-XIV nastąpił dynamiczny rozwój rzemiosła, przede wszystkim w
zakresie garncarstwa, drogownictwa, włókiennictwa, wytopu i obróbki
żelaza. W okresie tworzenia miasta lokacyjnego posłużono się prawem
magdeburskim, które obowiązywało w Poznaniu od 1253 r. Na jego mocy
sądownictwo obejmujące wszelkie sprawy cywilne i większość
kryminalnych spoczęło w rękach wójta oraz ławy miejskiej. Mieszczanie
uzyskali także wiele uprawnień gospodarczych. Centrum miasta
lokacyjnego składało się w Obornikach z rynku w kształcie prostokąta
oraz ulic o turbinowym układzie. Rozwój Obornik w ciągu XIV i XV w.
był na tyle pomyślny, że doprowadził do całkowitej zabudowy obszarów
wytyczonych w czasie lokacji. Koniecznym stało się nawet wznoszenie
nowych budynków poza terenami pierwotnie zaplanowanego miasta. Budowę
rozpoczęto od kościołów, w pobliżu których powstawały przedmieścia.
Pod koniec XV w. Oborniki zaliczane były do grupy zamożniejszych
miast Wielkopolski19.
Oborniki początkowo były miastem książęcym, a następnie królewskim do
XVIII w, w którym nastąpił upadek Rzeczypospolitej. W ramach podziału
administracyjnego państwa ostatnich Piastów miasto i jego okolice
wchodzą w skład województwa poznańskiego i podlegają także starostwu
w Poznaniu. W okresie powstania miasta trwało rozbicie dzielnicowe
państwa oraz walki książąt o panowanie w Wielkopolsce. W czasie
wielkopolskiej wojny domowej, tj. konfliktu Grzymalitów z Nałęczami
po śmierci Ludwika Węgierskiego (1382-1385), walki toczył obóz pod
przywództwem starosty generalnego Wielkopolski Domarata z Iwna
przeciw stronnictwu kasztelana nakielskiego Sędziwoja Świdwy z
Szamotuł i poznańskiego wojewody Wincentego z Kępy. Ta wojna
pozostawiła po sobie znaczne straty w całej dzielnicy. Dopiero
objęcie tronu przez Władysława Jagiełłę przyniosło uspokojenie
sytuacji i lepsze perspektywy rozwoju, nastąpiło wówczas
ustabilizowanie się sytuacji politycznej. Także Oborniki otrzymały od
tego władcy liczne korzystne przywileje20.
3. Od
początku XVI w. do I rozbioru Polski
W czasach od XVI w. do 1793 r. Oborniki nadal przynależą do powiatu
iwojewództwa poznańskiego. Od XVI w do 1775 r. z miasta
królewskiego stały się one miastem prywatnym oraz głównym ośrodkiem
administracyjno - gospodarczym obornickiego starostwa niegrodowego. W
XVI w. i pierwszej połowie XVII w. starościński murowany zamek,
wystawiony u zbiegu rzek Warty i Wełny zwiększył znaczenie militarne
Obornik. Pomimo to, w roku „potopu” - latem 1655 miasto
bez próby obrony znalazło pod okupacją szwedzką. Żołnierze szwedzcy
dokonywali tutaj i w okolicy okrutnych napadów i rabunków, a także
mścili się na chłopach i mieszczanach za patriotyczna postawę oraz
pomoc coraz liczniejszym rebeliantom, a potem oddziałom Stefana
Czarnieckiego. Miasto opuścili Szwedzi w rok później, pozostawiając
po sobie wiele zniszczeń. Tego samego roku do Wielkopolski wkroczyli
Brandenburczycy pod dowództwem gen. Burcharda Műllera, którzy spalili
Oborniki.
W 1656
r. nad Obornikami zawisła zaraza dżumy. Kolejne jej fale pojawiały
się także w okresie III wojny północnej, najprawdopodobniej w 1708 –
1710 r., o czym może świadczyć bardzo znaczny spadek liczby
mieszkańców miasta i okolicznych wsi. Kolejne zagrożenia i straty
powodowały powodzie, największe z nich (1736) niszczyły kościoły i
pozostałości po zabudowie miasta. W okresie wojny siedmioletniej, w
maju 1759 r. w Obornikach zatrzymała się i stacjonowała dywizja armii
rosyjskiej. Rosjanie zorganizowali w mieście magazyn żywnościowy. Z
kolei 29 czerwca 1759 r. przybyła do miasta armia pruska pod
dowództwem gen. Wopersnowa grabiąc z Obornik, Rogoźna i okolicznych
młynów wszelkie zapasy zboża. Trzy dni później miasto zmieniło się w
pruski obóz wojenny, z główną jego kwaterą w Kowanowie. Wojny,
kontrybucje i rekwizycje powodowały niemal nieprzerwane fale strat.
Mieszkańcy wielokrotnie byli zmuszani przez Rosjan, później przez
Prusaków do niskopłatnej bądź całkowicie bezpłatnej dostawy żywności.
W latach od 1768 do 1772 mieszkańcy Obornik wraz z ludnością całego
starostwa byli zmuszani do utrzymywania na przemian
przemieszczających się tędy i dłużej kwaterujących wojsk konfederatów
barskich, Prusaków oraz Rosjan21
które przymusowo pobierały zaopatrzenie, a nierzadko grabiły
okoliczną ludność22.
Zarówno w XVII, jak i w I połowie XVIII wieku straty ludzkie
spowodowane żywiołami, wojnami i zarazami były przez właścicieli i
władze miasta oraz okolicznych posiadaczy ziemskich uzupełnianie
poprzez inicjowanie i wspieranie akcji osadniczych. W większości
osadnicy pochodzili z Niemiec. Wprowadzali się oni do miasta i do
istniejących, częściowo wyludnionych wsi lub też zakładali nowe. W
ten sposób skład etniczny ludność samego miasta i okolicy Obornik
zyskiwał stopniowo mieszany charakter.
4.
Pierwszy okres rządów pruskich i czasy Księstwa Warszawskiego (1793 –
1813)
Po przejęciu Wielkopolski przez Prusy (1793) w II rozbiorze Polski,
Oborniki były jako miasto królewskie siedzibą urzędów pruskich,
głównie ze względu na rolniczy charakter miasta i okolic. Władze
pruskie szybko zaczęły wprowadzać ograniczenia w życiu publicznym
miast królewskich, dotyczące m.in. praw mieszczan oraz samorządu.
Obowiązkowa stała się także służba wojskowa, a mieszkańcy byli
zmuszani do zapewniania kwater żołnierzom.23
Po zajęciu znacznej części ziem polskich przez armię napoleońską oraz
po zatwierdzeniu Konstytucji Księstwa Warszawskiego 22 lipca 1807
r. sytuacja miasta została ustabilizowana. Mieszczanom przyznano znów
prawa polityczne: m.in. na Zgromadzeniach Gminnych mogli oni
dokonywać wyboru deputowanych do Sejmu. Uczestnikami zgromadzeń mogli
być jednak tylko właściciele nieruchomości, kupcy ze stanem towaru
wartym 10 tys. zł, rzemieślnicy przełożeni nad czeladzią, duchowni,
wojskowi z odznaczeniami oraz zdolni, zasłużeni obywatele miasta.
Ponadto został zmieniony ustrój miasta, należącego teraz wraz z
bliższą i dalszą okolicą do departamentu poznańskiego Władzę pełnił
burmistrz, (był nim wówczas Michał Lorenz). Pojawiła się również Rada
Municypalna, wspólna dla Obornik i Wągrowca, składająca się z 10
członków wybranych przez króla Fryderyka Augusta, Księcia
Warszawskiego, na której czele stanął prezydent24.
Wycofując
się po przegranej kampanii rosyjskiej, 26 stycznia 1813 r. do Rogoźna
przybył 4 Pułk Piechoty Nadwiślańskiej Dywizji Polskiej pod
dowództwem gen. Girarda, składający się z 140 nieuzbrojonych,
częściowo pozbawionych umundurowania i wygłodzonych żołnierzy. Z
powodu stacjonowania tej jednostki 10 lutego 1813 r. Rogoźno zostało
z kolei zaatakowane przez rosyjskie wojska składające się z 3000
regularnych żołnierzy, 600 Kozaków i 5 armat. Po około godzinnej
walce polskie wojsko zaczęło opuszczać Rogoźno, a do kolejnego
krwawego starcia doszło za miastem, przy drodze do Murowanej Gośliny
i Poznania. Pokonani Polacy wycofali się do Obornik, pozostawiając na
polu bitwy 80 zabitych i rannych żołnierzy.25
5.
Drugi okres rządów pruskich: od 1815 r. do końca I wojny światowej
Decyzją
Kongresu Wiedeńskiego Księstwo Warszawskie zostało w roku 1815
podzielone pomiędzy państwa zaborcze, Oborniki wraz z większą częścią
Wielkopolski znalazły się ponownie pod panowaniem pruskim w składzie
tzw. Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Na terenie miasta i powiatu
tylko raz (w 1848) doszło do zbrojnych walk z zaborcą, jednak liczni
przedstawiciele polskiego społeczeństwa powiatu obornickiego
uczestniczyli w powstaniu listopadowym, wydarzeniach Wiosny Ludów,
powstaniu styczniowym, a także otwarcie wspomagali wysiłek
niepodległościowy rodaków innych obszarów26.
Miedzy innymi podczas powstania listopadowego szersze uznanie zdobył
ochotnik Bogusław Palicki z Rogoźna. Jako 18 letni żołnierz słynnego
4 pułku piechoty liniowej wykazał on bohaterską postawę, za udział w
wielu bitwach został odznaczony Srebrnym Krzyżem Virtuti Militari27.
W okresie Wiosny Ludów i powstania w Wielkopolsce wiosną roku 1848 w
Obornikach doszło do walk polsko – niemieckich, kiedy to
oddział powstańców polskich, pod dowództwem napoleońskiego żołnierza,
majora Mikołaja Dobrzyckiego, próbował przejąć miasto. Do krwawej
walki z pruskim garnizonem doszło przy moście w Wełnie. Polakom nie
udało się osiągnąć swojego celu, a mjr Dobrzycki zginął w walce.
Po roku
1848, a w większym stopniu po 1871, jak w całej Wielkopolsce,
miejscowa społeczność polska znalazła się pod coraz większymi
wpływami germanizacyjnymi. Do tego celu wykorzystywano m.in.
administrację kościelną, jako że probostwo obornickie obsadzane było
przez rząd pruski. M.in. miejski proboszcz Nowacki, urzędujący w
latach 70-tych XIX-wieku w okresie osławionego „Kulturkampfu”
zyskał sobie wśród polskich parafian opinię tak bardzo
proniemieckiego, że z powodu ogólnej niechęci mieszkańców na spacery
wychodził w towarzystwie pruskiego żandarma W celu zachowania
tożsamości narodowej zakładano i na tym terenie wiele organizacji o
charakterze kulturalno – oświatowym, które zajęły się m.in.
podnoszeniem poziomu oświaty oraz umiejętności zawodowych wśród
Polaków, organizowaniem uroczystości rocznicowych i religijnych, a
także kultywowaniem języka polskiego. W Obornikach, powstał oddział
Ligi Polskiej, propagujący hasła pracy organicznej. Założono tu także
obornicki oddział Towarzystwa „Harmonia” - był to chór
wykonujący polskie pieśni28.
Budowa linii kolejowej Poznań- Piła- Kołobrzeg w roku 1979 daje nowe
możliwości rozwoju Obornik i Rogoźna, otwierając dzięki stacjom
kolejowym i bocznicom nowe rynki zbytu na tutejsze płody rolne oraz
wytwarzane w okolicy inne towary przemysłowe. Skutkiem powstania tego
połączenia jest otwarcie szeregu zakładów w obydwu miastach i
okolicy, w tym znacznej liczby tartaków. W tym okresie Oborniki w
coraz większym stopniu korzystają także z żeglugi śródlądowej, towary
spławiane są Wartą, część z nich na nabrzeżach w Obornikach
przeładowywana jest z barek rzecznych na wagony kolejowe i na odwrót.
Jednak lokalizacja przy dużej rzece ma nie tylko swoje dobre strony:
w roku 1888 wielka powódź Warty zalała m.in. dolną część miasta
Oborniki, straty usuwano przez kilka kolejnych lat z pomocą funduszy
rządu pruskiego. Krótko przed wybuchem I wojny światowej otwarto
oficjalny towarowy port rzeczny w Obornikach.
Działania
I wojny światowej ominęły Oborniki, jednak życie codzienne
mieszkańców podporządkowane zostało celom militarnym, a ze względu na
potrzeby wojenne wszelkie Inn inwestycje praktycznie wstrzymano. Na
przełomie 1916 – 1917, w zwiazku z pogorszeniem wojennej
sytuacji Niemiec, wszelkie antypolskie akty władz publicznych i
organizacji niemieckich zostały złagodzone29.
6. Ziemia obornicka w okresie Powstania Wielkopolskiego i II
Rzeczypospolitej
Wraz z
zakończeniem I wojny światowej i odzyskaniem niepodległości przez
Polskę, w Obornikach, znajdujących się w należącej nadal do Niemiec
Wielkopolsce, zaczęto tworzyć zalążki polskich władz i administracji.
Jeszcze w roku 1918 mieszkańcy powołali Powiatowy Komitet
Obywatelski. Na prezesa komitetu został wybrany Stanisław Jordan z
Gołaszyna. 11 listopada 1918 r Komitet Obywatelski zastąpiła Rada
Ludowa, a sześć dni później - pod nieobecność niemieckiego burmistrza
został wybrany jego polski zastępca – Ludwik Janik. 17
listopada to przełomowa data dla Obornik, ponieważ poza wyborem
władzy podjęto decyzję o utworzeniu Straży Obywatelskiej, która miała
wprowadzić i kontrolować ład w mieście. Pod przykrywka oficjalnie
działającej Straży zaczęły się tworzyć tajne oddziały powstańcze.
Duch patriotyczny wzmocnił się tym bardziej, gdy do mieszkańców
Obornik doszły wieści o przyjeździe do Poznania dnia 26 grudnia 1918
znanego pianisty i polskiego patrioty, Ignacego Paderewskiego.
Stanisław Jordan wraz z polskimi mieszkańcami Obornik przywitali tego
dnia przejeżdżającego Paderewskiego na dworcu kolejowym w
Obornikach30.
27
grudnia 1918 r. w trakcie trwania wizyty Paderewskiego wybuchło w
Poznaniu Powstanie Wielkopolskie. Pierwszą walkę przeciw Niemcom
powstańcy z ziemi obornickiej stoczyli wraz z innymi polskimi
oddziałami pod przywództwem Seweryna Skrzetuskiego już 29 grudnia
1918 r. na terenie dzisiejszego poligonu w Biedrusku. Powstańcom
udało się zdobyć niemiecki punkt obrony, co zapewniło Poznaniowi
ochronę przed atakami ze strony północnej. Obornickie oddziały
walczyły również o wyzwolenie innych mniejszych miejscowości
położonych na północnym teatrze działań zbrojnych powstania, jak
Chodzież czy Czarnków. Podczas nocnego, tajnego posiedzenia
miejscowej Rady Ludowej z 3 na 4 stycznia 1919 r. została podjęta
decyzja o przejęciu władzy w samych Obornikach z rąk niemieckich. 4
stycznia mieszkańcy zostali powiadomieni o mianowaniu przez Radę
Ludową Stanisława Jordana na starostę powiatowego. Po 126 latach
Oborniki znów stały się miastem polskim, a język polski stał się mową
urzędową. Naturalnie, te działania, mające charakter przewrotu
wywołały reakcję wojskowych władz niemieckich: z dniem 10 stycznia
ogłoszono w powiecie obornickim stan wojenny. Jednak działania
militarne powstania spowodowały w krótkim czasie opuszczenie Obornik
i powiatu przez zbrojne oddziały niemieckie. Polska władza i
administracja zaczęła się umacniać w Wielkopolsce. 29 października
1919 r. nastąpił koniec Rady Ludowej, niedługo później zostały
wybrane nowe organy władzy. Miasto i powiat weszły w skład
województwa poznańskiego. Jednak ustrój miejski opierający się na
ustawie pruskiej z 1853 r. trwał w Obornikach aż do roku 193331.
W roku
1924 Oborniki i okolica znów padły ofiarą wielkiego wylewu Warty.
Na lata międzywojenne przypada rozbudowa ośrodków wypoczynkowych i
sanatoryjnych (w tym przeciwgruźliczych), m.in. na przedmieściach
Obornik, w Kowanówku i w Bąblinie, dzięki którym powiat staje się
popularnym celem wycieczek i pobytów turystyki aktywnej i zdrowotnej
glównie ludności aglomeracji poznańskiej, ale także i innych części
Polski.
Ostatnie
lata II Rzeczypospolitej przyniosły zagrożenie ze strony niemieckiej.
W 1939 r. władze lokalne w miastach powiatu zaczęły skupiać się
na przygotowaniu mieszkańców do obrony. W sierpniu 1939 r. zostało
m.in. powołane Harcerskie Pogotowie Wojenne, pełniące obserwacyjną
służbę na wieżach kościołów. Niedługo przed wybuchem wojny niektóre
kompanie miejscowego Batalionu Obrony Narodowej zostały ulokowane w
miejscowościach zagrożonych atakiem wroga (Ludomy, Lipa, Kiszewo,
Popówko, Łukowo, Kowanówko, Kowanowo i Oborniki)32.
7.
Ziemia obornicka pod hitlerowską okupacją
1
września 1939 r. pierwsze niemieckie bomby spadły na Oborniki w
okolicach dworca kolejowego tuż po ogłoszeniu alarmu lotniczego. Na
rozkaz dowództwa wojskowego rozpoczęła się ogólna ewakuacja
stacjonujących tu nielicznych oddziałów polskich oraz instytucji
państwowych33.
7
września 1939 r. do Obornik przyjechał pierwszy niemiecki patrol w
celu upewnienia się, że na miejscu nie ma już polskiego wojska.
Niedługo po nim pojawiły się większe oddziały, lokując się na terenie
całego powiatu. Niemcy szybko zaczęli tworzyć lokalne władze
kierujące administracją, życiem gospodarczym, politycznym, społecznym
oraz kulturalnym. Zaczęli także brać zakładników, w pierwszym rzędzie
osoby, odgrywające duże znaczenie w życiu lokalnej społeczności
społeczeństwa. Część mężczyzn zabrano do obozu w Uścikowie, a osoby,
które w pierwszych dniach wojny zajmowały się internowaniem
miejscowych Niemców zesłano do obozów koncentracyjnych. Ponadto w
latach 1939 – 1941 w Lasach Rożnowskich rozstrzelano około 1000
ludzi psychicznie chorych ze szpitala w Owińskach oraz Polaków z
poznańskiego Fortu VII, który funkcjonował jako pierwszy hitlerowski
obóz koncentracyjny na okupowanych ziemiach polskich. W roku 1943, po
przegranej przez Niemców bitwie o Stalingrad, zaczęto zacierać ślady
tych mordów przez wykopywanie i palenie ciał, a na miejscach
rozkopanych mogił sadzono drzewa.
Na mocy
dekretu Hitlera okupowana Wielkopolska i część województw łódzkiego
oraz pomorskiego zostały włączone do Rzeszy jako jej nowa prowincja
pod nazwą „Kraj Warty” ze stolicą w Poznaniu.
Podpoznański powiat obornicki wszedł do tego okręgu i tym samym stał
się częścią terytorium Niemiec. Już od listopada 1939 r. Niemcy
zaczęli wysiedlać stąd pierwszych Polaków, począwszy od dawnych
powstańców wielkopolskich, urzędników oraz kupców. Akcja rozpoczęła
się od około 60 wybranych osób, które zebrano na targowisku miejskim,
skąd później przewieziono je do przejściowego obozu mieszczącego się
w młynie w Kowanówku, a następnie do Generalnego Gubernatorstwa w
okolice Szydłowca. Kolejne masowe wysiedlenia nastąpiły w grudniu
1939 r., a także w marcu 1940 r. oraz w styczniu 1941 r. Akcję
wysiedlenia wytypowanych grup Polaków z tych terenów Niemcy
zakończyli 31 grudnia 1942 r34.
Inne
niemieckie założenia opierały się m.in. na wprowadzeniu narodowego
podziału między Polakami i Niemcami, połączonego obowiązywaniem
odrębnych praw dla obu grup narodowościowych. Polacy byli zobowiązani
do dłuższego wymiaru pracy tygodniowo za znacznie mniejszym
wynagrodzeniem, otrzymywali mniejsze racje żywnościowe, obowiązywała
ich bezwarunkowo godzina policyjna. Zlikwidowano wszystkie polskie
szkoły. W hitlerowskim „Warthegau” dzieciom polskim
nadawano imiona brzmiące tylko po polsku. Dyskryminacja pojawiała się
także w życiu religijnym: możliwość uczestnictwa w nabożeństwach
ograniczono tylko do niedziel w określonym czasie, a przy pogrzebach,
w których mogli uczestniczyć członkowie najbliższej rodziny, pojawił
się zakaz przechodzenia ulicami miasta polskich konduktów
pogrzebowych. Niemieckie władze wprowadzały różne sposoby
dyskryminacji wobec polskiej ludności. Pewna grupa polskich dzieci
została także odebrana rodzinom, wysłana w głąb Niemiec i poddana
germanizacji35.
W Obornikach - ze względu na dużą liczbą zamieszkałych na tym terenie
Niemców oraz na skalę panującego terroru - nie było sprzyjających
warunków do tworzenia ruchu oporu. Pomimo to na terenie powiatu
powstały komórki organizacji podziemnych, m.in.: Szarych Szeregów,
Armii Krajowej, Stronnictwa Ludowego (Okręg Północny) oraz „Polski
Niepodległej”.
12 stycznia 1945 r. Armia Czerwona gwałtownym atakiem znad środkowej
Wisły rozpoczęła swoja zimowa ofensywę, która przesądziła o losach
wojny na wschodzie. W nocy z 24 na 25 stycznia 1945 r. Oborniki
zostały wyzwolone przez I sowiecki korpus zmechanizowany pod
dowództwem generała lejtnanta Siemiona Kriwoszeina. Krotka, ale
krwawą walkę o miasto stoczyła 44. brygada pancerna gwardii płk.
Josifa Gutakowskiego, tracąc przy tym 56 poległych żołnierzy36.
8. Ziemia obornicka po roku 1945
W ostatnich tygodniach niemieckiej okupacji życie gospodarcze miasta
zostało całkowicie zdezorganizowane. Brak władzy sprawił, że
mieszkańcy zaczęli przystępować do organizowania administracji oraz
służby bezpieczeństwa. Pierwszą działalność w dniu 26 stycznia 1945
r. rozpoczął Komitet Obywatelski z Mieczysławem Łukanowskim na czele.
1 lutego 1945 r. stanowisko burmistrza objął Alojzy Melerski.
Natomiast funkcję przedstawiciela władz RP dla powiatu obornickiego
sprawował Bolesław Pieśniarski. Już 12 lutego 1945 r. odbyła się
uroczystość rozpoczęcia nauki w polskich szkołach w mieście. Władze
miejskie w Obornikach opierały się na ogólnych zasadach dla całego
kraju, zapoczątkowanych w okresie tzw. Polski Ludowej. W okresie od
wyzwolenia do 1950 r. dominującą pozycję w systemie administracji
terenowej posiadali wojewodowie i starości. Po wojnie Oborniki stały
się ważnym centrum administracyjno – gospodarczym oraz
kulturowym powiatu. Na przełomie lat 1945 – 1950 w Obornikach
odbudowano zniszczone podczas wojny tory kolejowe, dzięki którym
nastąpił powrót sprawnej i szybkiej komunikacji z Poznaniem i Piłą. W
latach 1948 – 1965 uruchomiono dziesięć zakładów przemysłowych,
dzięki którym znacznie rozwinęła się branża przemysłowa37.
Istotną rolę w życiu mieszkańców ziemi obornickiej zaczął odgrywać
sport. W marcu 1945 r. powstał milicyjny Klub Sportowy „Gwardia”,
który posiadał sekcje piłki nożnej oraz tenisa.. Do ważnych wydarzeń
kulturalnych należało powstanie w dniu 15 listopada 1961 r. Chóru im.
Piotra Maszyńskiego oraz powołanie do życia w 1972 r. Ogniska Pracy
Pozaszkolnej w Obornikach38.
W roku 1975 powiaty w Polsce rozwiązano, a terytorium powiatu
obornickiego weszło w znaczniejszej czesci w skład nowo powołanego
województwa pilskiego (miasto i gmina Rogoźno oraz gmina Ryczywół),
mniejsza część wraz z Obornikami pozostała przy zmniejszonym
województwie poznańskim. Z dniem 1 stycznia 1999 na nowo utworzono
samorządowe struktury powiatowe. Powiat obornicki obecnie wchodzi w
skład województwa wielkopolskiego i obejmuje trzy jednostki samorządu
terytorialnego: gminę miejsko – wiejską Oborniki, gminę miejsko
– wiejską Rogoźno oraz gminę wiejską Ryczywół. Powiat zajmuje
obszar 712,7 km² i jest zamieszkały przez prawie 56 tys.
mieszkańców39.
BIBLIOGRAFIA:
Boras Z., Dzieje
Rogoźna, Poznań 1993
Brust M., Ziemia
Ryczywolska, Ryczywół 2008
Jakóbczyk W. (red.)
Dzieje Wielkopolski, t. II, Lata 1793-1918, Wydawnictwo Poznańskie,
Poznań, 1973
Łuczak Cz., Dzieje
Obornik, Poznań 1990
Pawlik L., Zasięg
terytorialny i struktura administracyjna powiatu obornickiego w
latach 1793 – 2002., Oborniki 2002
Skorupka T.,
Archeologia powiatu obornickiego, Poznań 2005
Topolski J., Dzieje
Wielkopolski do roku 1793, tom I, Poznań 1969
Miasta polskie w
tysiącleciu, tom II, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich,
Wrocław, Warszawa, Kraków 1976
Nowa encyklopedia
powszechna PWN, (hasło: Oborniki ), Warszawa 1996
1
Prinke D., Przybył A., Osadnictwo najstarszych mieszkańców
powiatu obornickiego: społeczności z epoki kamienia (od ok. 11050 –
9950 do ok. 2300 przed Chr.), [w:] red. Skorupka T.,
Archeologia powiatu obornickiego, Poznań 2005, s. 13 – 15.
2
Brust M., Oborniki w czasach najdawniejszych i średniowieczu,
[w:] red. Łuczak Cz., Dzieje Obornik, Poznań 1990, s. 9 –
12.
3
Ibidem, s. 12 – 13.
4
Brust M., Rogoźno w czasach najdawniejszych i w średniowieczu,
[w:] red. Boras Z., Dzieje Rogoźna, Poznań 1993, s. 16 –
17.
5
Brust M., Godawa B., Nowak S., Ziemia Ryczywolska, [w:] red.
Brust M., Ryczywół 2008, s. 14.
6
Skorupka T., Osadnictwo z okresu przedrzymskiego, rzymskiego i
wędrówek ludów (od połowy III w. p.n.e do VI w. n.e) na ziemi
obornicko-rogozińskiej, [w:] red. Skorupka T, Archeologia
powiatu obornickiego, Poznań 2005, s. 243 – 246.
7
Brust M., Rogoźno w czasach najdawniejszych i w średniowieczu,
[w:] red. Boras Z., Dzieje Rogoźna, Poznań 1993, s. 18.
8
Pawlik L., Zasięg terytorialny i struktura administracyjna
powiatu obornickiego w latach 1793 – 2002., Oborniki 2002,
s. 14.
9
Miasta polskie w tysiącleciu, tom II, Zakład Narodowy imienia
Ossolińskich, Wrocław, Warszawa, Kraków 1976 , s. 290.
10
Brust M., Oborniki w czasach najdawniejszych i średniowieczu,
[w:] red. Łuczak Cz., Dzieje Obornik, Poznań 1990, s. 18 –
22.
11
Brust M., Rogoźno w czasach najdawniejszych i w średniowieczu,
[w:] red. Boras Z., Dzieje Rogoźna, Poznań 1993, s. 24.
12
Miasta polskie w tysiącleciu, tom II, Zakład Narodowy imienia
Ossolińskich, Wrocław, Warszawa, Kraków 1976, s. 268.
13
red. Topolski J., Dzieje wielkopolski do roku 1793,
tom I, Poznań 1969, s. 354.
14
Nowa encyklopedia powszechna PWN, ( hasło: Oborniki ),
Warszawa 1996, s. 563.
15
Miasta polskie w tysiącleciu, tom II, Zakład Narodowy imienia
Ossolińskich, Wrocław, Warszawa, Kraków 1976 , s. 268
16
http://www.rogozno.pl/content.php?cms_id=18&lang=pl&p=p1,
21.05.2010 r.
17
Poczet królów i książąt polskich, Czytelnik, Warszawa 1980,
s. 216 – 217.
18
Brust M., Rogoźno w czasach najdawniejszych i w średniowieczu,
[w:] red. Boras Z., Dzieje Rogoźna, Poznań 1993, s. 31.
19
Brust M., Oborniki w czasach najdawniejszych i średniowieczu,
[w:] red. Łuczak Cz., Dzieje Obornik, Poznań 1990, s. 22 –
33.
20
Ibidem, s. 40 – 41.
21
Chodyła Z., Czasy nowożytne, [w:] red. Łuczak Cz., Dzieje
Obornik, Poznań 1990, s. 55 – 60.
22
Ibidem, s. 60 – 62.
23
Wąsicki J., W latach zaboru pruskiego 1793 – 1806 i
czasach Księstwa Warszawskiego, [w:] red. Łuczak Cz., Dzieje
Obornik, Poznań 1990, s. 106 – 110.
24
Ibidem, s. 111.
25
Esman J., Rogoźno pod zaborem pruskim, [w:] red. Boras Z.,
Dzieje Rogoźna, Poznań 1993, s. 107.
26
Nowak-Bitner A., Dmitrzak A., Pod panowaniem pruskim, [w:]
red. Łuczak Cz., Dzieje Obornik, Poznań 1990, s. 135.
27
Esman J., Rogoźno pod zaborem pruskim, [w:] red. Boras Z.,
Dzieje Rogoźna, Poznań 1993, s. 115.
28
Nowak-Bitner A., Dmitrzak A., Pod panowaniem pruskim, [w:]
red. Łuczak Cz., Dzieje Obornik, Poznań 1990, s. 136 –
137.
29
Nowak-Bitner A., Dmitrzak A., Pod panowaniem pruskim, [w:]
red. Łuczak Cz., Dzieje Obornik, Poznań 1990, s. 141 –
142.
30
Dziwiński W., W latach II Rzeczypospolitej, [w:] red. Łuczak
Cz., Dzieje Obornik, Poznań 1990, s 143 – 144.
31
Ibidem, s. 144 – 151.
32
Ibidem. s. 180 – 182.
33
Taberski F., Pod hitlerowską okupacją, [w:] red. Łuczak Cz.,
Dzieje Obornik, Poznań 1990, s. 183.
34
Ibidem, s. 185 – 192.
35
Ibidem, s. 194 – 197.
36
Ibidem, s. 206 – 210.
37
Nowak S., Miasto w okresie Polski Ludowej, [w:] red. Łuczak
Cz., Dzieje Obornik, Poznań 1990, s. 212 – 253.
38
Nowak S., Miasto w okresie Polski Ludowej, [w:] red. Łuczak
Cz., Dzieje Obornik, Poznań 1990, s . 275 – 295.
39
http://oborniki.starostwo.gov.pl/?cid=124,
21.05.2010 r.
|