|
Zarys dziejów Turku i ziemi turkowskiej
Armin
Mikos von Rohrscheidt1
1.
Okolice Turku w pradziejach
W trakcie
pierwszych badań archeologicznych, podjętych na terenie mikroregionu
turkowskiego w roku 1817, odkryto tu pozostałości pochówków urnowych
z okresu brązu. Później, w okresie poprzedzającym pierwszą wojnę
światową, podobnych odkryć dokonano w miejscowościach Wrząca i
Miłaczew. Wyniki przeprowadzonych do dziś badań archeologicznych
wskazują, iż pierwsi ludzie pojawili się na tym terenie już w okresie
późnego paleolitu, kiedy to ustąpiły pierwsze zlodowacenia, a klimat
się ocieplił. Przez bardzo długi okres nie prowadzili oni jednak
osiadłego trybu życia. Trudnili się myślistwem, podążali więc za
stadami łownych zwierząt, przede wszystkim reniferów. W związku z tym
zamieszkiwali w prymitywnych i tymczasowych szałasach. Później, wraz
z przemieszczaniem się zwierząt, koczownicy z okresu paleolitu w ślad
za nimi opuścili opisywaną okolicę w kierunku północnym. Na ich
wędrówki znaczny wpływ miał również zmieniający się klimat, który
stopniowo stawał się cieplejszy.
Po
dłuższym czasie, już w epoce mezolitycznej - na tereny dzisiejszego
Turku przywędrowały nowe grupy ludzi. Najstarsze ślady ich pobytu
odkryto miejscowościach Wilamowo (Wilamów), Kuczki i Kopczyn (Konopczyn).
W
okresie neolitu ma miejsce znaczna intensyfikacja obecności grup
ludzkich, na terenie dzisiejszej gminy Turek oraz m. in. w Wilamowie
Władysławowie .
Dla tego okresu stwierdzono nowe sposoby zachowań społecznych, m. in.
grzebanie zmarłych.
Epoka brązu
przynosi zmianę wykorzystywanych w gospodarce materiałów oraz
wytwarzanych i używanych narzędzi. W tym czasie zaczęto także chować
zmarłych na zbiorowych cmentarzach. Przykładem takiego masowego
pochówku może być cmentarzysko z około 1000 lat p. n. e., odkryte w
Żdżenicach koło Malanowa.
Starszy okres epoki
żelaza (halsztacki) to czas pojawiania się na omawianym terenie
kolejnych grup ludzi. W okresie późniejszym terytorium pozostawało
pod silnym wpływem kultury celtyckiej, istniały już wówczas na pewno
powiązania ze szlakami handlowymi, przebiegającymi przez ziemie
dzisiejszej Wielkopolski w kierunku Bałtyku. Późny okres żelaza to
także czas występowania charakterystycznej m. in. dla tego regionu
kultury przeworskiej. Ludność, która prowadziła już wówczas częściowo
osiadły tryb życia, zajmowała się uprawą zbóż i hodowlą trzody,
rozwinęła także w znacznej skali produkcję żelaza i garncarstwo. Z
tego okresu (III w. p. n. e. - V w. n .e.) odkryto na opisywanych
terenach szereg znalezisk pochodzenia rzymskiego, najliczniejsze, bo
ponad 140, w okolicach Brudzewa, dlatego należy przypuszczać, że
istniały wówczas intensywne związki gospodarcze, a nawet relatywnie
często przemierzany szlak handlowy między dzisiejszą okolicą Turku a
terenami częściej odwiedzanymi przez rzymskich kupców, jak m. in.
okolica Kalisza. Ciekawym wykopaliskiem z tego okresu jest odkryte w
latach trzydziestych ubiegłego wieku cmentarzysko w Łęgu Piekarskim w
gminie Dobra, pochodzące ze starszego okresu rzymskiego (I-II w. n.
e.). Składają się na nie trzy bogato wyposażone (m. in.. przedmioty
ze srebra, brązu i kolorowego szkła) groby, w których pochowano
prawdopodobnie plemiennych wodzów.
Z
okresu przejściowego (wieki VI–VIII n. e.) pochodzą najstarsze
odkryte na tej ziemi pozostałości grodów - umocnionych trwałych
skupisk osadniczych o charakterze obronnym - (m. in. w Piekarach i
Woli Piekarskiej) i nieco późniejsze grodzisko w Długiej Wsi.
2. Turek
i okolice w okresie Średniowiecza
W
ostatnich wiekach przed wykształceniem się piastowskiego państwa (VII
i VIII) na terenie dzisiejszej Wielkopolski daje się zauważyć znaczna
intensyfikacja osadnictwa. Dotyczy to także okolic Turku. Sam teren
Turku stanowił w tym okresie najprawdopodobniej część terytorium
osiedlenia plemienia Goplan. Także w IX w. zaczęły powstawać pierwsze
grody na terenie niewielkiego plemienia Wierczan. Trudno jest jednak
określić na pewno, w skład jakiego plemiennego organizmu
terytorialnego wchodziła ta okolica, ponieważ jest ona położona na
granicy kilku regionów. Prawdopodobnie już od wieku IX teren ten
kontrolowało plemię Polan, a zatem wchodził on także od początku w
skład pierwszego państwa wczesnopiastowskiego, jeszcze na pewien czas
przed przyjęciem chrześcijaństwa. Z X wieku pochodzą ślady grodu na
terenie samego Turku. Prócz niego powstał wówczas gród na terenie
dzisiejszej miejscowości Człopów Wielki, a także w Śpycimierzu
(Śpicimierz), dziś w gminie Uniejów, w województwie łódzkim. Właśnie
Śpicymierz, położony w dolinie Warty, był prawdopodobnie głównym
grodem tej okolicy. Pierwsze wzmianki na jego temat można odnaleźć w
dokumencie mogileńskim z roku 1065. Upadek tego grodu datuje się na
rok 1331 i był on skutkiem toczonych w okolicy walk
polsko-krzyżackich. Z czasem jego funkcje obronne i rezydencjalne
przejął niedaleki Uniejów, w którym powstał arcybiskupi zamek. Po
innych grodach, zlokalizowanych na terenie dzisiejszych miejscowości
Olszówka i Kolonia Marianów pozostały cmentarzyska, w których
grobowcach zachowała się ceramika, noże i inne elementy uzbrojenia z
tego okresu.
W
wieku XII i XIII, czyli w czasie podziałów dzielnicowych, okolice
wokół Śpicymierza i późniejszego Turku należały najpierw do
historycznej ziemi lądzkiej, a potem do ziemi sieradzkiej i wraz z
nią zmieniały swych piastowskich suwerenów. Natomiast bezpośrednim
włodarzem rozległego kompleksu dóbr obejmującego prócz większości
dzisiejszego powiatu turkowskiego także Uniejów i Spicymierz (dziś w
woj. łódzkim) byli jeszcze przed okresem rozbicia dzielnicowego i
następnie przez szereg kolejnych wieków arcybiskupi gnieźnieńscy.
Nazwę „Turek” jak i nazwy kilku okolicznych miejscowości: Przykony, Smulska i Malanowa wymienia też po raz w roku 1136 pierwszy
bulla papieża Innocentego II, tzw. „gnieźnieńska”,
zaliczając je do posiadłości polskiego metropolity. Używana
najpóźniej już w tym czasie nazwa miasta wywodzi się od tura,
zwierzęcia spotykanego często w tych okolicach. Trudno dziś określić
kiedy dokładnie na terenie dzisiejszego miasta powiatowego powstało
pierwsze skupisko o charakterze protomiejskim. Szacuje się, że
zaczątki podgrodzia lub większej osady handlowej w samym Turku
mogłyby być datowane nawet już na koniec wieku X.
Przyczyną
jej powstania była bliskość szlaku handlowego: przez dzisiejszą
ziemię turecką przechodził bowiem już we wczesnym średniowieczu ważny
szlak z Pomorza Zachodniego na Ruś, natomiast później (w XII, XIII i
w XIV wieku) kilka innych szlaków, m. in., ze Śląska do Prus, z
Poznania do Krakowa i z Moraw na Kujawy. W roku 1341 arcybiskup
gnieźnieński Janisław, właściciel tego terenu, przez wystawienie
dokumentu lokacyjnego pierwszemu wójtowi, Janowi Pruteno z Uniejowa,
nadaje z kolei prawa miejskie Turkowi, miejscowości leżącej na
skrzyżowaniu szlaków.
Dokument lokacyjny przydziela nowemu miastu jako okręg zaopatrzenia i
usług na jego rzecz m. in. wsie Muchlin, Pszczelino, Bolechowo i
Pęcherzewo. Tym
samym staje się on miejscem równym rangą innym centrom kompleksów
posiadłości arcybiskupich, jak np. Żnin. Z inicjatywy mieszczan nowa
lokacja miejska wpływa na dalszy rozrost miejscowości. Proces
faktycznego powstawania miasta był bardzo długi, można go jednak
chyba zmieścić jeszcze w przedziałach wieku XIV. W tym czasie powstał
kościół parafialny i targowisko, co jeszcze bardziej przyciągało
okoliczną ludność.
W
trakcie tzw. wielkopolskiej wojny domowej, w roku 1383 młode miasto
zostało najechane i spustoszone przez pro-andegaweńskich przeciwników
arcybiskupa Bodzanty, popierającego kandydaturę księcia mazowieckiego
Siemowita IV na tron polski. Nie zatrzymało to jednak na dłużej
rozwoju miasta i okolic, na co wskazuje fakt, że już w roku 1458
wieku miastu w trakcie wojny trzynastoletniej polecono dostarczyć
sześciu zbrojnych na tzw. wyprawę malborską Kazimierza
Jagiellończyka. Oznacza to jego średni w skali Wielkopolski potencjał
gospodarczy.
Także
wielkość dochodów, wnoszonych właścicielom w kolejnych latach przez
miasto pozwala wnioskować, że było ono wprawdzie niewielkie, jednak
jego rozwój przebiegał dość dynamicznie. Dokument konfirmacyjny dóbr
biskupich potwierdza, iż miasto posiadało w tym okresie własny rynek.
Do końca epoki średniowiecznej rozwijająca się produkcja
rzemieślnicza oraz handel powodują wzrost potencjału miasteczka oraz
są przyczyną powstawania wokół niego osobnych osad, których ludność
trudniła się wyrobem narzędzi metalowych, garncarstwem, tkactwem i
bednarstwem. Wzrasta także zaludnienie i zasobność okolicznych wsi,
należących do klucza dóbr arcybiskupich. Na dynamiczny rozwój okolicy
wskazuje m. in. fakt powstania nowych parafii: w Grzymiszewie (który
w tym okresie otrzymał nawet prawa miejskie, utracone przed końcem
XVII wieku) w Kowalach Pańskich, Psarach i Słomowie Kościelnym. Prawa
miejskie w późnym średniowieczu otrzymuje także (przed rokiem 1392)
wieś Dobra. Miasteczko w pierwszej ćwierci XV wieku stało się centrum
znaczniejszego kompleksu dóbr rycerskiego rodu Grabskich z Grabia.
Przed rokiem 1458 miastem staje się Tuliszków należący w tym stuleciu
kolejno do dwóch możnych wielkopolskich rodów: najpierw Zarembów, a
potem Opalińskich, Jeszcze w wieku XV prawa miejskie uzyskuje także
Brudzew.
3. Turek i
okolice od początku XVI wieku do roku 1793
Wiek XVI był w
regionie, w tym na ziemi turkowskiej okresem wzmożonej aktywności
miastotwórczej. W roku 1511 roku przywilej miejski otrzymuje Brudzew,
z kolei w 1538 roku król Zygmunt I Stary odnawia prawa lokacyjne dla
Dobrej, zniszczonej pożarem. Rośnie także znaczenie samego Turku:
począwszy od roku 1515 odbywają się tu coroczne jarmarki, co wydatnie
podwyższa rangę miasta. W 1623 miasto wykupiło urząd wójta i
wprowadziło w jego miejsce radę miejską, co oznaczało osiągnięcie
pełnej autonomii.
Dynamiczny rozwój Turku przerywały raz po raz
nieszczęścia i kryzysy. W roku 1636 wybuchł w mieście wielki pożar.
Zniszczeniu uległa znaczna część zabudowy oraz niemal wszystkie
miejskie dokumenty. M. in. z tego powodu część kwestii dotyczących
początków miejscowości pozostaje spornymi bądź niejasnymi. Stare
szlaki handlowe, przebiegające przez Turek stopniowo traciły w tym
okresie na znaczeniu – miasto rozwijało się głównie dzięki
prężnemu rzemiosłu i usługom na rzecz wiejskiej okolicy, a także
sprzedaży wyrobów do dalszych miejscowości. W roku 1644 miał w Turku
miejsce proces o czary z jego tragicznym epilogiem: na stosie spalona
została mieszczanka, niejaka Agnieszka Bogdanka, obwiniona o kontakty
z szatanem.
W okresie pierwszej wojny szwedzkiej („potopu”)
w roku 1656 roku Turek był na trasie przemarszu polskich wojsk
Stefana Czarnieckiego i hetmana Jerzego Lubomirskiego, które –
jak to się wówczas często zdarzało - nie obeszły się z miastem lepiej
niż nieprzyjaciel, pustosząc liczne domy i wyrządzając znaczne
straty. Mimo tych niekorzystnych wydarzeń ziemie leżące między Prosną
a Wartą były gęściej zaludnione niż większość pozostałych ziem
polskich. W początkach XVIII wieku w skład arcybiskupiego klucza
turkowskiego wchodziły obok miasta dwa folwarki: jeden w samym Turku
, drugi w Turkowicach, a także pięć wsi oddanych w dalszą dzierżawę: Cisew, Grąbków, Kowale, Malanów, Szadów. W 1727 roku prawa lokacyjne
otrzymał Władysławów, jednak i jego status miejski nie przetrwał
długo. W wieku XVIII w Turku stopniowo podupada rzemiosło dziedzin
innych niż służące rolnictwu i miasto staje się w głównej mierze
zapleczem dla wiejskiej okolicy. Po połowie XVIII wieku w mieście
pojawiają się pierwsi Żydzi, przedstawiciele tej grupy etnicznej i
religijnej na długo wcześniej zamieszkiwali także w Dobrej, gdzie w
XVIII wieku funkcjonowała już samodzielna żydowska gmina religijna. W
trakcie niepokojów politycznych, związanych z konfederacją barską
(1768-72) oddziały konfederackie starły się na ziemi turkowskiej z
wojskiem rosyjskim: w styczniu 1770 roku pod Dobrą rozegrała się
jedna z ostatnich bitew tej kampanii: konfederaci dowodzeni przez
Adama Szaniawskiego w starciu z korpusem generała Drewicza ponieśli
wówczas dotkliwą klęskę, która spowodowała ich rozbicie i decyzję
opuszczenia Wielkopolski.
4. Turek i
okolice od II rozbioru Polski do Kongresu Wiedeńskiego (1793-1815)
W
wyniku przegranej przez Rzeczpospolitą wojny w obronie Konstytucji 3.
maja (1792-93), zupełnie nieoczekiwanie dla mieszkańców tej ziemi,
leżącej stosunkowo daleko od dotychczasowych granic, została ona na
mocy traktatu rozbiorowego przyłączona do Królestwa Prus. W lutym
1793 wojsko pruskie zajęło miasto i obsadziło ważne punkty w okolicy,
przejmując nadzór nad funkcjonowaniem miasta oraz jego kasą do czasu,
gdy został on przekazany administracji cywilnej. Ziemia Turkowska
została włączona do nowej pruskiej prowincji, tzw. Prusa Południowych
w ramach jednego z jej departamentów, z siedziba w Kaliszu.
Możliwe,
że liczny udział mieszkańców ziemi turkowskiej (m. in. z samego
Turku, z Tuliszkowa, Dobrej i Władysławowa) jako ochotników w
Insurekcji Kościuszkowskiej (1794), a konkretnie w aktywności korpusu J.H. Dąbrowskiego, prowadzącego na terenie Wielkopolski działania
przeciw Prusom, był rodzajem społecznej reakcji na szokujące dla
ludności niespodziewane przejęcie terenu przez Prusaków. Mógł on tez
być rezultatem jednoznacznego zaangażowania się części okolicznej
szlachty, w tym liczącego się rodu Gurowskich (ówczesnych właścicieli
Władysławowa i Wyszyny) po stronie powstania. Upadek powstania na
jego wschodnim froncie walki i zajęcie Warszawy przez Rosjan przynosi
jednak także w Wielkopolsce zakończenie walk przeciwko Prusakom. Po
krótkim okresie niepokoju władze pruskie powróciły więc do Turku.
Aż do roku 1807 ziemia turkowska pozostawała pod ich zarządem.
Wprowadzono język niemiecki jako urzędowy, można było jednak w
kontakcie z władzami posługiwać się także językiem polskim. Władze
przeprowadziły spis ludności, z którego wynika, że Turek
zamieszkiwało w roku 1794 około 450 mieszkańców, w prywatnym mieście
Tuliszkowie, naówczas własności rodziny Zamojskich, mieszkało ich w
tym samym roku około 370.
W
roku 1796 na mocy dekretu króla pruskiego o przejęciu przez państwo
dóbr kościelnych na terenie Wielkopolski Turek przestaje być miastem
prywatnym w posiadaniu arcybiskupów gnieźnieńskich, co zapewne
przyczyniło się do zwiększenia tempa miasta: około roku 1806 liczba
mieszkańców Turka wynosiła bowiem niemal 700, co świadczy raczej o
wysokiej koniunkturze i silnych impulsach osadniczych. Jedna z
bezpośrednich przyczyn wzrostu mogło być zniesienie zakazu osiedlania
się innowierców, w tym Żydów, obowiązującym w Turku przez cały czas
kościelnej przynależności miasta.
W roku 1807 na mocy
porozumienia Napoleona i cara Aleksandra I w Tylży z ziem II i III
zaboru pruskiego powstało Księstwo Warszawskie, w którego skład
weszła ziemia Turkowska jako część departamentu kaliskiego. Okres
Księstwa Warszawskiego, jakkolwiek korzystny politycznie, nie był
czasem rozkwitu gospodarki w całym państwie ani na opisywanej ziemi.
Na terenie Wielkopolski można nawet mówić o kryzysie gospodarczym: w
wyniku braków z zaopatrzeniu zakazano nawet wysyłki towarów i plonów
rolnych poza granice Księstwa, co mocno uderzyło w rolniczy region
turkowski, gdzie sytuacja była szczególnie krytyczna na przełomie
roku 1813/14. Wprowadzenie w 1809 roku nowego kodeksu handlowego
pomogło powstrzymać upadek gospodarczy, jednak ukierunkowanie
gospodarczej aktywności Księstwa, napoleońskiego satelity, na wojny i
aprowizację bardzo licznego wojska nie pozwalało na rozwój. Po klęsce
Napoleona na Wschodzie wojska rosyjskie zajęły terytorium Księstwa,
które na mocy postanowień Kongresu Wiedeńskiego z 1815 roku zostało
powtórnie podzielone pomiędzy Prusy i Rosję.
5. Pod zaborem
rosyjskim (1815 – 1918)
Turek
i okolice, wraz z departamentem kaliskim, weszły od 1815 roku w skład
Królestwa Polskiego, tworu politycznego o szerokiej autonomii,
zjednoczonego unią personalna z Rosją, z carem Aleksandrem I jako
królem. Pierwszy okres dziejów Królestwa Kongresowego, będący
jednocześnie pierwszym od dawna okresem pokoju i ożywionej współpracy
gospodarczej z terenami Rosji, cechuje duża aktywność gospodarcza,
która znalazła swoje odbicie między innymi w szeregu inwestycji w
Turku. Nowe władze województwa kaliskiego podejmują we wrześniu 1820
decyzję o przekształceniu m. in. Turku w miejscowość przemysłową, a
władze miasta rozpoczynają proces jego przebudowy i daleko idącej
modernizacji, obejmującej założenie nowych dzielnic (Nowy Świat i
Pólko), przeznaczonych dla robotników zatrudnionych w przemyśle,
wspieranie wznoszenia domów murowanych, które stopniowo zastąpiły
dotychczasową prawie wyłącznie drewnianą zabudowę mieszkalną,
brukowanie rynku i sąsiadujących z nim ulic oraz nową regulację ich
przebiegu. W roku 1826 pojawia się w Turku znaczna grupa czeskich (z
okolic Frydlandu, Liberca, Novego Mesta) i saskich (z okolic miast: Bautzen,
Zittau, Zwickau) tkaczy, co stanowi decydujący impuls do
zupełnej zmiany profilu miasta. Przybywający osadnicy otrzymują
darmowe parcele na nowych osiedlach i korzystne pożyczki na budowę
domów. Korzystając z tego – i zachęcana przez specjalnie
wysyłanych werbowników - także z pruskiej części Wielkopolski,
trapionej w tych latach gospodarczą recesją i wydanej na konkurencję
wewnątrz Niemiec imigruje kolejna znaczna grupa tkaczy i sukienników.
W ten sposób, już przed rokiem 1830 Turek staje się ważnym ośrodkiem
przemysłu włókienniczego w ramach tzw. kalisko-mazowieckiego okręg
przemysłowego. Ludność miasta między rokiem 1820 a 1830 zwiększa się
z niecałych 800 do ponad 2000 osób. Wśród nich było także niecałe 100
osób narodowości i religii żydowskiej, posiadających już własną gminę
wyznaniową.
Okres Królestwa
Kongresowego jest także epoka najbardziej dynamicznego wzrostu innego
(wówczas) miejskiego ośrodka na ziemi turkowskiej: Dobrej. W roku
1820 liczba mieszkańców tego miasteczka wynosi już 2 tysiące, w roku
1850: ponad 2,5 tysiąca, w 1910: blisko 4 tysiące. W miejscowości,
będącej od polowy XIX wieku ośrodkiem przemysłu olejarskiego zostaje
zbudowana m. in. remiza, szkoła, rzeźnia, budynek urzędu a nawet
założony zostaje park i skwer.
Po Powstaniu
Listopadowym nastąpiła, począwszy od roku 1832 formalna likwidacja
autonomii Królestwa Polskiego. Gdy w roku 1837 w miejsce
dotychczasowych województw utworzonych zostaje osiem guberni –
Turek wraz z okolicami wchodzi w skład guberni kaliskiej, do której z
przerwą na lata 1848-66 (gdy nie istniała) okolica przynależy aż do
końca I wojny światowej. Pomimo zmian politycznych rozwój miasta w
oparciu o przemysł włókienniczy trwa nadal. Po zniesieniu granicy
celnej i ponownym otwarciu rynku rosyjskiego dla wyrobów z Królestwa
Polskiego (1851) produkcja włókiennicza w Turku i liczba wytwórców
(tkaczy) znów wzrasta. Obok indywidualnych warsztatów tkackich
pojawiają się większe przedsiębiorstwa, jak Manufaktura Bawełniana
Urlycha i Fabryka Wyrobów Bawełnianych rodziny Scheffel, ponadto
kilka farbiarni i drukarni płótna, kooperujących z obydwoma
wspomnianymi zakładami jako ich dostawcy. W związku z rozwojem
przemysłu rośnie dynamicznie liczba mieszkańców Turku: w roku 1857
miasto zamieszkuje około 4700 osób (w tym już ponad 760 Żydów), w
roku 1860 liczba ludności wzrasta do około 5.700 osób, pomimo
znacznych rozmiarów epidemii cholery, która dotknęła miasto w roku
1852 i zebrała najstraszliwsze żniwo spośród wszystkich, jakie
nawiedzały je w historii.
W okresie powstania
styczniowego ziemia turkowska stała się terenem wydarzeń
patriotycznych i walk zbrojnych. Już na początku lutego 1863
powstańcy z oddziału utworzonego z ochotników z Turku i okolicy
przejściowo opanowali pobliski Uniejów, skąd jednak szybko wyparły
ich regularne oddziały rosyjskie. Z kolei 4 lipca 1863 roku w Turku
pojawił się działający na ziemi kaliskiej duży oddział powstańców pod
dowództwem gen. Edmunda Taczanowskiego, a w tutejszym kościele
parafialnym ogłoszono manifest Rządu Narodowego. Jednak wkrótce potem
powstańcy ponieśli klęskę w bitwie pod Grzymiszewem oddział. Mniejsze
potyczki rozegrały się m. in. pod Skęczniewem, pod Dobrą, w Brudzewie
i w Tuliszkowie. W związku z poparciem części miejscowej ludności dla
powstańców w latach 1863-64 na kilkudziesięciu mieszkańców tych
miejscowości spadły rosyjskie represje. Między innymi dla odsunięcia
prawdopodobnego ruchu poparcia polskich włościan dla powstania władze
carskie ogłosiły i stopniowo przeprowadziły w roku 1864 uwłaszczenie
chłopów w całym Królestwie. Dla mieszkańców wsi w regionie turkowskim
oznaczało to dość nieoczekiwana niezależność osobista, jednocześnie
jednak nierzadko krytyczną sytuację ekonomiczną, ponieważ niewielkie
skrawki nieurodzajnej w tej okolicy ziemi nie były w stanie utrzymać
licznych chłopskich rodzin. Zapoczątkowało to pierwszą dużą falę
migracji zarobkowej z regionu.
W
roku 1867 w Królestwie Polskim przeprowadzono nowy podział
administracyjny, w wyniku którego w ramach guberni kaliskiej
utworzony został powiat z siedzibą w Turku. Prócz ośrodka powiatowego
w skład powiatu weszły miasta: Dobra, Uniejów oraz Warta, a także
wiejskie gminy: Biernacice, Goszczanów, Grzybki. Kościelnica, Kowale
Pańskie, Lubola, Malanów, Niemysłów, Niewiesz, Ostrów Warcki,
Piekary, Pęcherzew, Piętno, Skarżyn, Skotniki, Tokary, Wichertów,
Wola Świnecka i Zelgoszcz. W związku z nową organizacją terytorialną
w Turku powstało szereg budynków i instytucji publicznych, m. in.
szpital, stacja telegrafu (1875). Jednocześnie traciły na znaczeniu
mniejsze miasteczka: w 1867 roku: Dobra, Tuliszków i Brudzew (a także
Uniejów), utraciły prawa miejskie. W 1890 powiat turkowski
zamieszkiwało około 98.500 osób, z czego Polacy stanowili 87%. W
samym Turku mieszkało w roku 1913 blisko 9500 osób (z tzw.
mieszkańcami niestałymi jest ich nawet ponad 11 tysięcy), w tym ponad
2600 osiedlonych na stałe osób narodowości żydowskiej, które
stanowiły tym samym najliczniejszą mniejszość etniczną i wyznaniową.
Najliczniejszym wyznaniem mieszkańców powiatu był katolicyzm (87%),
jednak w samym Turku proporcje wyglądały inaczej: tu obok katolików
(57%) i żydów (28% z dużą synagogą), liczna była także grupa
mieszkańców prawosławnych (około 9% mieszkańców miasta), składająca
się w większości z rodzin rosyjskich urzędników powiatowych i
miejskich, nauczycieli i żołnierzy oraz policjantów, a także liczna
gmina ewangelicka (ponad 1300 członków wśród mieszkańców stałych), do
której należeli przede wszystkim potomkowie saskich imigrantów z
początku XIX wieku.
Nadal rozwija się
produkcja włókiennicza i zwiększa jej asortyment: w roku 1908, obok
funkcjonujących już wspomnianych większych zakładów i około 350
rodzinnych warsztatów tkackich, otwarta zostaje fabryka tkacka i
wytwórnia muślinów braci Millerów. Od 1912 w Turku funkcjonowało tzw.
progimnzajum (szkoła średnia), co wydatnie podniosło status miasta
jako regionalnego ośrodka edukacji. Jednak pomimo widocznego rozwoju
infrastruktury społecznej okolice Turku należą raczej do ubogich
rejonów Królestwa, nie mogących zapewnić utrzymania licznej grupie
ludności, czego odbiciem są nie tylko powtarzające się niepokoje
społeczne w najliczniejszej grupie zawodowej – tkaczy (pierwszy
raz już w 1844, następnie w roku 1905 i 1909) ale także bardzo duża
skala zarobkowej emigracji sezonowej (np. w roku 1912 ponad 10 tys.
osób!) oraz emigracji stałej w granicach zaboru rosyjskiego i daleko
poza nie (m. in. do Brazylii, dokąd na przełomie wieków gdzie udało
się kilkaset osób).
Niemal natychmiast po wybuchu I wojny
światowej, w pierwszych dniach sierpnia 1914, wojsko rosyjskie
opuściło nadgraniczne terytoria, w tym cały powiat turkowski.
Ewakuowani zostali także urzędnicy rosyjscy. Przez niemal dwa
miesiące powiatem zarządzał prowizoryczny samorząd polski, a o
publiczny porządek dbała podporządkowana mu... straż pożarna. Dopiero
27 września 1914 do miasta i powiatu wkroczyły oddziały niemieckie.
Po początkowym okresie uciążliwych rekwizycji wojskowych sytuacja się
uspokaja, jednak miejscowe samorządy zostają podporządkowane
niemieckiej administracji wojskowej. W przyfrontowym obszarze, którym
powiat pozostał przez około roku, wszystkie dziedziny produkcji i
organizacji życia zbiorowego są ukierunkowane na aprowizację wojska i
zaspokojenie jego pozostałych potrzeb, przy czym mieszkańcy często
bywają pociągani do przymusowych prac. Stan ten zmienił się po
przesunięciu linii frontu dalej na wschód (1915). W okresie trwania
wojny, w roku 1916 doprowadzono do Turku wąskotorową linię kolejową z
Kalisza. Miła ona służyć przede wszystkim transportowi zaopatrzenia
dla silnego garnizonu kaliskiego, jednak przy okazji połączyła Turek
pośrednio z Warszawą i Łodzią.
Po zawarciu rozejmu
na froncie zachodnim, i jednoczesnym ogłoszeniu powstania państwa
polskiego ewakuacja wojska niemieckiego z Turku i okolicy miała
miejsce 11 listopada 1918, przy czym nie obeszło się bez incydentów,
związanych z próbami ich rozbrajania prze patriotyczne grupy polskiej
młodzieży, zorganizowane w konspiracyjnych drużynach harcerskich.
Bardzo szybko zorganizowana zostaje nowa administracja i powiat
turkowski wchodzi w niezmienionym kształcie w skład województwa
łódzkiego.
6.
Powiat turkowski w odrodzonej Rzeczypospolitej: 1918 - 1939
Jeszcze
przed końcem roku 1918 odbyły się w powiecie pierwsze wybory
samorządowe, wiosna 1919 ukonstytuowały się Sejmik Powiatowy oraz
Rada Miejska. W krótkim czasie powstały okręgowe organizacje
najważniejszych partii politycznych i organizacji społecznych i
gospodarczych, branżowych, w tym związków zawodowych i pierwszych
spółdzielni. Grupa ochotników z Turku i niektórych okolicznych
miejscowości wzięła udział w walkach powstania wielkopolskiego
(1919), natomiast w roku następnym już znacznie większa liczba
mieszkańców wzięła udział w bitwie warszawskiej i w kolejnych
operacjach wojny polsko-bolszewickiej w szeregach regularnego Wojska
Polskiego. W latach 20-tych ubiegłego wieku podjęto na terenie
powiatu zdecydowaną walkę z analfabetyzmem, w niektórych
miejscowościach będącym pod koniec Wielkiej Wojny udziałem ponad
połowy dorosłych mieszkańców. Otwarto szereg szkół elementarnych, a w
Turku wielką szkołę powszechną i (od roku 1925 w nowej siedzibie)
gimnazjum z pełnymi prawami maturalnymi. Znacznie ożywiła się także
działalność kulturalna: w Turku założono między innymi pierwszą
lokalną gazetę („Echo Tureckie”), a także bibliotekę
publiczną i kino. Do ożywienia okolicy przyczyniło się także
podniesienie statusu innych miejscowości: w roku 1919 prawa miejskie
odzyskała Dobra i Tuliszków.
Dla
Turku okres międzywojenny to także czas pojawienia się
obiektu-symbolu. Największa sakralna budowla ziemi turkowskiej -
neogotycki kościół parafialny Najświętszego Serca Jezusa - została
wzniesiona w centrum miasta wprawdzie już przed I wojną światową, bo
w latach 1904-1913. Jednak dopiero inicjatywa nadania jej nowego
wystroju, podjęta przez ówczesnego proboszcza, ks. Józefa Florczaka,
a zrealizowana w latach 1932-39 przez prof. Józefa Mehoffera z
Krakowa, najwybitniejszego ucznia Jana Matejki (w tym wykonanie
polichromii, serii witraży, stalli i obrazów), uczyniła z niej
wybitny przykład polskiego modernizmu. Świątynia stała się już przed
wojną swoistą wizytówką Turku i po dziś dzień jest znacząca atrakcją
turystyczną oraz świadectwem współczesnego mecenatu Kościoła w
dziedzinie sztuki.
Po
roku 1930 na okolicę dotkliwie oddziałał światowy kryzys gospodarczy:
wskutek drastycznego spadku popytu na wyroby tkackie gwałtownie
wzrosła liczba bezrobotnych, która do polowy lat 30-tych wyniosła w
Turku ponad 20% ludności męskiej w wieku produkcyjnym. Sytuacja
zaczęła powoli poprawiać się dopiero po roku 1935, między innymi
dzięki inicjatywom zorganizowania pracy chałupniczej, podejmowanym
przez miejscowe środowisko spółdzielcze, głównie przez spółdzielnię
„Tkacz”. W poprawę sytuacji w Turku osobiście angażował
się (i wspierał ją finansowo, także z własnej kieszeni) minister, a
potem premier RP, generał Sławoj Felicjan Składkowski, który posiadał
tu bliską rodzinę i często odwiedzał miasto. Trwająca w okresie
kryzysu emigracja zarobkowa wielu tysięcy mieszkańców miasta i
powiatu do większych miast polskich (m. in. Łodzi, Poznania i
Warszawy), a także w mniejszym stopniu za granicę, nie odbiła się na
liczbie ludności samego Turku i innych miejscowości, ponieważ straty
spowodowane ruchami migracyjnymi wyrównywał stosunkowo silny przyrost
naturalny. Pod koniec lat 30-tych Turek był nadal miastem
wieloetnicznym: tutejsza mniejszość żydowska liczyła prawie 30%
ludności miasta, z kolei ponad 5% turkowian przyznawało się do
narodowości niemieckiej. W niespełna czterotysięcznej Dobrej ludność
żydowska stanowiła aż 45% ogółu mieszkańców. Inaczej proporcje
narodowościowe przedstawiały się w skali całego powiatu: wszystkie
mniejszości stanowiły około 8% całej ludności, przy czym wśród tej
grupy zdecydowanie przeważali Żydzi. W roku 1938 powiat turkowski,
podobnie jak koniński, kaliski i kolski włączono do województwa
poznańskiego: w ten sposób historyczne ziemie wielkopolskie znalazły
się w ramach wspólnej jednostki administracyjnej. Do powiatu włączono
wtedy gminy: Brudzew, Tuliszków, Władysławów i Piorunów
7. Okres II wojny
światowej i okupacji hitlerowskiej
W
trakcie kampanii wrześniowej 1939 oddziały niemieckie wkroczyły na
teren powiatu i do samego turku po raz pierwszy 7 września Jednak po
kilku dniach (11 września) Turek został na krótko odbity przez wojsko
polskie. Do potyczki doszło także pod Dobrą. Poważniejsze starcie
miało miejsce w ówczesnych granicach powiatu w Uniejowie w ramach
operacji obronno-zaczepnej wojsk polskich, znanej jako Bitwa nad
Bzurą. Po ponownym zajęciu Turku Niemcy przystąpili do represji za
aktywną postawę mieszkańców w trakcie walk oraz za rzekomy rabunek
niemieckiego dobra wojskowego z przejętych przez oddziały polskie
zapasów. 17 września 1939 doszło do pierwszej publicznej, masowej
egzekucji Polaków w mieście, kolejna miała miejsce 28 października w
okolicy Zdrojek Lewych. W sumie do końca roku 1939 zamordowano około
300 polskich i żydowskich mieszkańców Turku, kilkanaście osób
rozstrzelano także w gminie Władysławów. Regularne niemieckie
oddziały wojskowe (Wehrmachtu) dokonały także masowej zbrodni w
gminie Niewiesz (dziś gmina Uniejów w woj, łódzkim), której ofiarami
padło około 200 mieszkańców. Po włączeniu ziemi turkowskiej do
kaliskiej (później łódzkiej) rejencji „Reichsgau Wartheland”,
a wraz z tą prowincją bezpośrednio do terytorium Rzeszy Niemieckiej z
terenu miasta wysiedlono także w sumie około 500 osób.
Represje
dotknęły głównie polską inteligencję: uwięziono i wywieziono, w
części do obozów koncentracyjnych około 20 księży i ponad stu
nauczycieli oraz około stu aktywnych działaczy przedwojennych
organizacji polskich. Połowa z nich nie przeżyła wojny. W ciągu
pięciu lat okupacji wywieziono także z terenu powiatu do Niemiec
kilkaset osób do pracy przymusowej. W ramach dystryktu łódzkiego w
Wartheland Turek pozostał siedzibą powiatu, pomniejszonego o szereg
miejscowości, przyłączonych do powiatu konińskiego oraz kolskiego.
Już w roku 1939 rozpoczęła się planowa germanizacja okolicy. Po
zamknięciu polskich szkół i bibliotek (przy czym spalono tysiące
książek) oraz zniemczeniu oficjalnych nazw miejscowości, utworzona
została w roku 1940 w Turku powiatowa komórka do spraw niemieckiego
osadnictwa, której zadaniem było organizowanie zasiedlania przez
przybywających Niemców najpierw terenów wiejskich, a później także
miast. Planowane było sprowadzenie około 50 tysięcy nowych
mieszkańców, którzy mieli otrzymać najpierw gospodarstwa wysiedlonych
Polaków, a potem mieszkania i dobytek wypędzonych i zamordowanych
Żydów. Skala planowanych przesiedleń w samym Turku wiąże się z jego
powiatową rangą, zapewne także z komunikacyjnym znaczeniem miasta,
posiadającego połączenia drogowe i kolejowe. Ostatecznie zrealizowane
w trakcie okupacji wysiedlenia ludności dotknęły w głównej mierze
polską ludność z terenu gmin Dobra (prawie polowa polskiej ludności)
oraz Tuliszków. W samym Turku, gdzie przed wybuchem wojny Żydzi
stanowili znaczny odsetek ludności, naziści urządzili najpierw w
grudniu 1940 getto miejskie, które istniało do jesieni 1941.
Równolegle zorganizowano getto we wsi Czachulec w gminie Malanów.
Było to jedno z trzech tylko wiejskich gett w hitlerowskim systemie
eksterminacji Żydów. Do niego przewieziono w październiku 1941
wszystkich turkowskich Żydów. Zostali oni w późniejszym okresie
(1942) wywiezieni do Chełmna nad Nerem i tam zamordowani.
Mimo
szczególnie wielkiej skali terroru, jaki spotykał ludność polską na
terenie Warthegau, konspiracja i ruch oporu na terenie miasta i
powiatu przybrał znaczne rozmiary. Oblicza się, że tylko osób
zaangażowanych w działalność turkowskiego obwodu AK było około 1600.
Prócz tego w niektórych gminach działały organizacje Batalionów
Chłopskich a także Narodowej Organizacji Wojskowej. Tajne nauczanie
polskie objęło w sumie około setki uczniów.
8.
Ziemia turkowska od
1945 do dziś
W
trakcie zimowej ofensywy 1945 pierwsze oddziały Armii Czerwonej
weszły na teren powiatu 19 stycznia, natomiast 21 stycznia bez walki
został wyzwolony Turek. Już w marcu 1945 zostały tu przeprowadzone
pierwsze wybory do miejscowej Rady Narodowej. Jednocześnie trwała
nowa organizacja powiatu, pojawili się nowi zarządcy. W styczniu 1946
po w okresie zmagań między organami nowej władzy a antykomunistycznym
zbrojnym podziemiem, rozbity, a następnie zlikwidowany zostaje
większy oddział „Groźnego”, aktywnie dotąd działający na
terenie powiatu. On sam zostaje aresztowany i prawdopodobnie
zamordowany w turkowskim areszcie UB w marcu 1946, a niektórzy jego
żołnierze zostają rozstrzelani na terenie powiatu.
Na
terenie powiatu, należącego teraz na powrót do województwa
poznańskiego, w ramach reformy rolnej, w miejsce wielkoprzestrzennych
przedwojennych gospodarstw rolnych (m. in. w Brudzewie) utworzono
szereg PGR-ów (m. in. w Grzymiszewie i Brudzyniu). Z kolei kilka
tysięcy mieszkańców podturkowskich wsi udaje się w latach
czterdziestych na ziemie włączone do Polski (do północno-zachodniej
Wielkopolski oraz na tereny położone pomiędzy Gorzowem a Szczecinem)
gdzie w ramach akcji repolonizacyjnej lub osadniczej otrzymali
większe gospodarstwa. W miastach powiatu dochodzi, jak w całej
Polsce, do nacjonalizacji dużych lub przymusowego uspółdzielczenia
mniejszych zakładów rzemieślniczych, w tym turkowskich zakładów
tkackich, stanowiących podstawę przemysłu w regionie. Ich przejecie
lub upadek był przyczyną kolejnej fali emigracji mieszkańców Turku do
innych miast regionu i kraju. Największym pracodawcą w mieście była
teraz dawna fabryka Millerów: Tureckie Zakłady Przemysłu
Jedwabniczego.
Reforma
administracyjna roku 1955 oznaczała znaczne zmniejszenie wielkości i
potencjału powiatu turkowskiego. Wyłączono z niego szereg
miejscowości, położonych na wschód od biegu Warty, w tym między
innymi Uniejów, Śpicimierz i Pęczniew, włączając je w skład nowego
powiatu poddębickiego w województwie łódzkim.
Przełom
w sytuacji gospodarczej i demograficznej powiatu nastąpił w latach
60-tych ubiegłego wieku. Po wcześniejszym odkryciu bogatych złóż
węgla brunatnego, w roku 1959 rozpoczęła się budowa pierwszej kopalni
odkrywkowej tego surowca we wsi Warenka. Tak powstała najpierw
kopalnia węgla brunatnego „Adamów” (uruchomiona w roku
1964) a następnie wykorzystująca wydobywany tam węgiel elektrownia
„Adamów” (1967). Spowodowało to odwrócenie tradycyjnego
dotąd kierunku migracji: w ciągu paru lat turkowianie nie tylko
przestali wyjeżdżać za pracą, ale setki, a potem tysiące ludzi
zaczęło przybywać do Turku i okolic w poszukiwaniu zatrudnienia. Do
polowy lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku liczba ludności w samym
mieście wzrosła z nieco ponad 9 tysięcy do ponad 20 tysięcy. Obok
kilku osiedli mieszkaniowych miasto wzbogaciło się także o stadion i
szpital. Stale obecny przemysł włókienniczy w regionie wzmocniło
otwarcie zakładów wyrobów jedwabniczych „Miranda” (1977),
ponadto znaczącym pracodawcą stała się wybudowana na początku lat
osiemdziesiątych duża mleczarnia.
W
roku 1955 otwarty zostaje działający do dziś miejski Dom Kultury w
Turku, najważniejsze od tej pory centrum aktywności kulturalnej dla
miasta i jego okolic oraz instytucja prowadząca jedynego w powiecie
stałego kina. W latach 60-tych i 70-tych powstało w powiecie kilka
szkół ponadpodstawowych, w tym – obok liceum w Turku - szkoła
rolnicza i zespół szkół zawodowych.
W
roku 1975, wraz z wejściem w życie nowego, dwustopniowego podziału
administracyjnego kraju, powiat turkowski przestaje istnieć a Turek
nie jest już miastem powiatowym. Terytorium dotychczasowego powiatu
zostaje włączone w granice województwa konińskiego. W mieście zostaje
wstrzymany szereg inwestycji, środki finansowe przeznacza się na
rozwój Konina: stolicy nowego województwa i jednocześnie centrali
konińskiego okręgu węglowego. W tym samym roku regionalną izbę
pamiątek w Turku przeniesiono do miejscowego ratusza, nadając jej
status oddziału konińskiego muzeum okręgowego. W ten sposób na ziemi
turkowskiej pojawiła się pierwsza profesjonalnie prowadzona placówka
muzealna, oficjalnie otwarta w roku 1978, która do dziś kontynuuje
swoją działalność już jako samodzielna instytucja. Turek, pozbawiony
statusu powiatowego, nie przestaje jednak rosnąc: w roku 1983 osiąga
liczbę 25 tysięcy mieszkańców i jest drugim co do wielkości miastem
województwa i ośrodkiem zagłębia węglowego, pozostaje także
naturalnym ośrodkiem usługowym i kulturalnym dla okolicznych gmin
wiejskich.
W
roku 1980, w wyniku przemian społecznych, w wyniku spontanicznego
oddolnego ruchu powstała w Turku organizacja związkowa NSZZ
„Solidarność”. Jej głównym inicjatorem i organizatorem
był Andrzej Lichodziejewski. W przemysłowym Turku do pierwszej
„Solidarności” wstąpiło około 80 % zatrudnionych W roku
1989 następują pierwsze po wojnie i stanie wojennym wolne wybory do
Parlamentu. W nowej rzeczywistości politycznej, w wyniku reformy
administracyjnej, wprowadzonej przez rząd AWS/UW J. Buzka w dniu 1
stycznia 1999 ponownie zostaje utworzony powiat turkowski. Jego
terytorium mniej więcej pokrywa się z terenem powiatu sprzed 1975, a
zatem pomniejszonego w stosunku do przedwojennego. Zgodnie z wolą
tamtejszych samorządów Uniejów wraz z gminą wszedł ponownie w skład
powiatu poddębickiego, a gmina Świnice – powiatu łęczyckiego w
województwie łódzkim. W nowym powiecie, obok miasta Turek, znalazły
się gminy miejsko-wiejskie: Dobra i Tuliszków, oraz gminy wiejskie:
Turek, Władysławów, Brudzew, Malanów, Kawęczyn i Przykona.
Jednocześnie powiat turkowski, na skutek akcji samorządów gminnych,
wspieranej przez masowy obywatelski ruch mieszkańców, wbrew
pierwotnym planom rządowym wszedł ostatecznie w skład województwa
wielkopolskiego. W ostatnich latach zanotowano na terenie powiatu
wzrost ilości nowo zakładanych małych przedsiębiorstw i liczby firm
jednoosobowych. Zdecydowanie poprawił się także stan dróg
wojewódzkich i częściowo powiatowych.
Literatura:
Goebel
W., 1966, Z
turem w herbie,
Wyd. Poznańskie, Poznań
Kaczmarek
Z., Stępień J. (red.), 1993, Ziemia konińska w powstaniu styczniowym
1863-1864, cz. I. Wyd. WSS UW, Konin
Kałużny
P., 2008, Rys
historii miasta Turku,
Turek [portal
internetowy „Turek Altas miejski”]
Kieniewicz
S., 1983, Powstanie
styczniowe,
Wyd. PWN, Warszawa
Leszczyński K., 1962, Eksterminacja
ludności na ziemiach polskich wcielonych do Rzeszy,
[w:] Eksterminacja
ludności w Polsce w czasie okupacji niemieckiej 1939-1945, Wyd.
Zachodnie, Poznań-Warszawa
Makowski
E., Łuczak C., 2002, Dzieje
Turku, Wyd. WBP, Poznań
Michalak Z., 2007, Kościelne
dzieje Turku,
Kalisz-Turek, Wyd. Kaliskie Towarzystwo Przyjacioół Nauk /
Bibliotheca Turcoviana, Kalisz-Turek
Piasecki
A., 1999, Powiat
turecki. Historia, ludzie, instytucje,
Turek
Stachowiak B., 2010, Historia
tkactwa i włókiennictwa na ziemi turkowskiej
(www.muzeum.turek.net.pl)
Topolski
J. (red.) , 1973, Wielkopolska
poprzez wieki,
Wyd. Poznańskie, Poznań
Topolski J. (red.), 1969, Dzieje
Wielkopolski,
tom I: Do roku 1793, Wyd. Poznańskie, Poznań
Oficjalny
portal Muzeum Rzemiosła Tkackiego w Turku, (dostęp:
21.11.2010)
Oficjalny
portal informacyjny powiatu turkowskiego www.powiat.turek.pl
(dostęp: 22 listopada 2010)
1
Autor dziękuje Panu Makaremu Górzyńskiemu za konsultację niniejszego
artykułu
|
