Główna :  Dla autorów :  Archiwum :  Publikacje :  turystykakulturowa.ORG

Data wydania 29 grudnia 2010, redaktor prowadzący numeru: Armin Mikos v. Rohrscheidt

Numer 1/2011 (styczeń 2011)

Dzieje Gliwic i Ziemi Gliwickiej

Zebrał i opracował na podstawie podanych źródeł: Arkadiusz Ochmański

1.Pradzieje ziemi gliwickiej
Najstarsze ślady pobytu człowieka na dzisiejszych terenach powiatu gliwickiego odkryto w Dzierżnie i pochodzą one ze starszej epoki kamienia – znaleziono tam wyroby krzemienne (narzędzia i broń). W powiecie występują także ślady osadnictwa mezolitycznego i neolitycznego. Narzędzia krzemienne, a jeśli chodzi o znaleziska neolityczne – również fragmenty ceramiki, odkryto m. in. w Świbiu. Znaleziska gliniane należą do kultury ceramiki sznurowej, łączonej z pobytem na naszych ziemiach pierwszych indoeuropejczyków. Badanie archeologiczne prowadzone w Świbiu przyniosły najciekawsze efekty jeśli chodzi jednak o wykopaliska z późniejszego okresu. Odkryto tam cmentarzysko kultury łużyckiej z ok. 600-400 r. p. n. e., złożone z 576 grobów szkieletowych i ciałopalnych. Przeważają groby szkieletowe, w których zmarłego składano w jamie wykopanej w ziemi, głową na północ. Był w ubraniu, przyozdobiony w przedmioty z brązu, żelaza i ołowiu, a w grobach męskich znaleziono narzędzia żelazne. Odkryto tu różne formy ceramiczne, ozdoby z brązu i żelaza, paciorki gliniane i ze szkliwa oraz wyroby z innych surowców (np. ołowiu). Budowa grobów, jednolity sposób grzebania i bogate wyposażenie świadczą, że była to dobrze zorganizowana społeczność, o wysokiej stopie życiowej. Wśród znalezionych w grobach przedmiotów znalazły się wytwarzane w Egipcie, Wschodnich Alpach i na Węgrzech, co świadczy o szerokich kontaktach handlowych. Cmentarzysko w Świbiu może być także źródłem wiedzy o życiu duchowym ówczesnych mieszkańców tej ziemi. Znalezione ślady ogni palonych na grobach świadczą o tym, że grzebaniu zmarłych towarzyszyły pewne obrządki. Na naczyniach i toporkach kamiennych widnieją znaki kultowe w kształcie krzyża lub litery X, co wskazywałoby na otaczanie szczególnym kultem słońca. Trudno dziś ustalić, czy znalezione w Świbiu dwa toporki kamienne ze znakiem krzyża służyły jako narzędzia lub broń, czy też pełniły jakąś rolę w praktykach magicznych lub kultowych. W pierwszych wiekach n. e. teren późniejszych ziem polskich podlegał wpływom rzymskim. Również w Świbiu znaleziono cmentarzysko ze schyłkowego okresu rzymskiego (IV-V w. n. e.), a w niewielkiej odległości od niego stwierdzono istnienie osady z tego samego czasu. O kontaktach handlowych z tego okresu świadczą znalezione w Pławniowicach i Toszku rzymskie monety¹.

2.Ziemia gliwicka w okresie średniowiecza
W czasach Mieszka Plątonogiego (wnuka Krzywoustego, uposażonego po roku 1177 ta częścią Górnego Śląska) okolice Gliwic znajdowały się w składzie jego księstwa raciborskiego, a potem raciborsko-opolskiego. Na drugą połowę wieku XII datowana jest wzmożona akcja osadnicza na ziemi gliwickiej, na co istotnie wpłynęło położenie w pobliżu traktu handlowego, wiodącego wówczas z Krakowa do Wrocławia. Powstał wtedy w Toszku gród, który szybko zyskał rangę kasztelanii. W XIII wieku na omawianym terenie pojawiły się organizmy miejskie: prawa miejskie uzyskały kolejno: Toszek (1234 r.) i Pyskowice (około 1260 r.), a nieco później nadano je także Sośnicowicom. Na rok 1305 w księdze uposażeń biskupstwa wrocławskiego datowana jest pierwsza wzmianka o Knurowie¹. Gliwice wspomniane zostają jako miasto po raz pierwszy w dokumentach w 1276 roku. W tym okresie (po 1284) sama miejscowość, jak i okolice dzisiejszego powiatu gliwickiego należały do piastowskich książąt bytomskich. W XIV wieku miasto miało Gliwice miało charakter obronny. Od 1281 w wyniku podziałów i umów dynastycznych pomiędzy śląskimi Piastami, jako osobny organizm polityczny istniało księstwo kozielsko-bytomskie, obejmujące m. in. opisywane terytorium. W roku 1289 księstwo to stało się lennem korony czeskiej. W 1303 r. po podziale księstwa kozielsko-bytomskiego przez księcia Kazimierza między synów jako spadkobierców, zarówno Gliwice, jak i Toszek stały się i pozostawały (z przerwami) stolicami odrębnych miniaturowych księstw. Gliwicami władali kolejno książęta Władysław i Siemowit (ten ostatni używający w latach 1322-42 tylko tytułu księcia gliwickiego) zaś po roku 1362 wchodziły one wraz z okolicą ponownie w skład innych księstw: bytomskiego i opolskiego, a nawet - krótkotrwale - oświęcimskiego i niemodlińskiego. Natomiast państewko toszeckie zachowało swoją samodzielność tylko do roku 1328, później wchodząc w skład różnych łączonych personalnie domen piastowskich, m. in. księstwa cieszyńskiego (do polowy XV wieku). Wszystkie te niewielkie państewka piastowskie pozostawały przez cały ten czas pod zwierzchnictwem królów czeskich. Było to wynikiem m. in. formalnego zrzeczenia się przez króla polskiego Kazimierza Wielkiego niemożliwych wtedy do zrealizowania pretensji do ziem śląskich.
W tym czasie tereny te słynęły z hodowli ryb, młynarstwa, hodowli chmielu, a co za tym idzie - z produkcji i sprzedaży piwa. Duże zmiany polityczne dokonały się na ziemi gliwickiej w pierwszej połowie XV wieku, wraz z pojawieniem się ruchu husyckiego. Narodził się on w Czechach - a więc stosunkowo niedaleko od Gliwic. Podczas jednego z najazdów husytów miasto dostało się pod ich panowanie i stało się na pewien czas regionalnym centrum ruchu. W tym okresie Gliwice szybko zapożyczały czeskie wzorce. W 1431 roku miasto nad Kłodnicą przejął książę Zygmunt Korybutowicz, pretendent do czeskiej korony, należący do stronnictwa husyckiego. W tym samym jeszcze roku, za sprawą księcia Konrada VII Białego, miasto wróciło w piastowskie ręce. Gliwice były wówczas świadkiem krwawej rozprawy z resztkami husytów. Również na ten rok datowane jest powstanie murów obronnych otaczających ówczesne miasto².

3.Pod panowaniem Habsburgów
Po śmierci w 1532 r. Jana II Dobrego, ostatniego księcia z linii Piastów opolskich - jego dobra przejęli Habsburgowie jako czescy suwereni. Pod ich władaniem przyspieszył trwający już od czasów lokacji miejskich proces stopniowej germanizacji miast regionu, natomiast część wsi zachowała w znacznej mierze swój autochtoniczny (polski, czy raczej śląski) charakter. U schyłku rządów austriackich Górny Śląsk został podzielony na dwanaście okręgów administracyjnych (circuli), wśród których znalazły się także gliwicki i toszecki^1,, w wyniku czego niedawny podział polityczny został odnowiony. W tych czasach Gliwice zmieniły swe oblicze. Murowane obwarowania zastąpiono osadami i ogrodami. Miasto zaczęło tonąć w zieleni. Wojna Habsburgów z Turkami i spowodowane nią finansowe potrzeby władców była przyczyną oddania Gliwic w dzierżawę Fryderykowi Zettritzowi jako tzw. państwa gliwickiego. Zawarta umowa miała początkowo trwać 18 lat, ale w 1580 roku została przedłużona o 10 kolejnych, a w 1589 o następne 18. W 1596 roku prawa książęce do Gliwic zostały odprzedane władzom samego miasta: tym samym stały się one wolnym miastem królewskim. Do domeny miejskiej wchodziły również wsie: Knurów, Krywałd, Ostropa, Trynek i Szobiszowice. W 1683 roku miasto zaszczycił swą obecnością Jan III Sobieski, zmierzający z odsieczą na Wiedeń. Zatrzymał się on w klasztorze Franciszkanów przy kościele Podwyższenia Krzyża Świetego. Źródłem dobrobytu mieszkańców w tamtym czasie pozostawało piwowarstwo². Z końca XVII wieku pochodzą pierwsze udokumentowane wzmianki o obecności Żydów w Gliwicach: W dniu 1 maja 1698 r. tutejszy ksiądz Fröhlich miał ochrzcić 18-letnią Żydówkę, nadając jej imiona: Anna, Maria, Renata. Była to córka dzierżawcy karczmy miejskiej, Enocha, i jego żony Magdaleny. Ojcem chrzestnym został baron Bernhard von Welczeck. W 1715 r. Żydzi otrzymali przywilej na prowadzenie szynków w Gliwicach. Pełnoprawna gmina żydowska powstała w Gliwicach po roku 1750³.

4.Ziemia gliwicka w państwie pruskim i niemieckim
W roku 1742, po wkroczeniu wojsk króla pruskiego Fryderyka II, prawie cały Śląsk znalazł się w granicach Prus. Z dawnych trzech „circuli” sławęcickiego, gliwickiego i toszeckiego oraz z części włości biskupich utworzono powiat toszecko-gliwicki o powierzchni 2000 km kw. W 1817 r. powierzchnię powiatu zmniejszono do 940 km kw, a oddzielone tereny włączono do granicznych powiatów. Do początków XX wieku powiat toszecko-gliwicki ulegał dalszym korektom swych granic. W 1897 r. wydzielono z niego miejski powiat gliwicki. W XVIII w. na jego terytorium zaczął rozwijać się przemysł - początkowo przędzalnictwo i tkactwo, później hutnictwo, w końcu - w XIX w. - górnictwo węgla kamiennego. Wpływ na aktywizację gospodarczą regionu miało otwarcie w 1804 r. Kanału Kłodnickiego. Na przełomie XIX i XX w. Rangę ośrodka przemysłowego zyskał - nienależący wówczas do powiatu toszecko-gliwickiego - Knurów, w którym w 1903 roku - tuż przed I wojną światową - uruchomiono kopalnię węgla kamiennego i produkcję koksu. Jednak większość obszaru dzisiejszego powiatu gliwickiego zachowała charakter rolniczy². Natomiast w mieście od początku władania pruskiego zaczął się rodzić kapitalizm. Rozbudowywano przedmieścia, w których lokowano osiedla hutnicze. Rozwinięto sieć urzędów górniczych i hutniczych, na czele których stał Wyższy Urząd Górniczy. Dbano o rozwój dróg handlowych i modernizację środków transportu. W celu zapewnienia rzecznego transportu węgla z miejscowych kopalń oraz zabezpieczenia miasta przed dokuczliwymi, okresowymi powodziami przystąpiono także do budowy Kanału Kłodnickiego. Trwała ona od roku 1792 do 1822. Węgiel z Gliwic okazał się tańszy od angielskiego, co sprawiło, że był chętnie importowany m. in. przez berlińskich przedsiębiorców. W 1796 roku uruchomiono w Gliwicach hutę żelaza, która szybko zasłynęła w całej Europie. Swoja markę zyskała sobie nie tylko ze względu na pochodzące z niej odlewy artystyczne, ale również z powodu produkcji zbrojeniowej. W 1804 roku odlano w Gliwicach pierwszą armatę. W tym okresie oddano też do użytku pierwszy w Europie wielki piec koksowniczy, zaprojektowany i uruchomiony przez Johna Baildona. W 1834 roku utworzono w mieście stację pocztową. Bardzo ważnym wydarzeniem w dziejach miasta i okolicy było poprowadzenie w 1845 roku linii kolejowej z Wrocławia do Gliwic którą w trzy lata później przedłużono do Mysłowic. W 1887 roku utworzono osobny powiat gliwicki. U schyłku XIX wieku w rosnącym mieście oddano do użytku teatr, w którym niemal od razu zaczęli występować aktorzy z całej Europy¹.
W 1811 r. władze miejskie zezwoliły na budowę synagogi na placu, na którym prawdopodobnie stał niegdyś zamek. W roku 1848 r. Salomon Troplowitz (handlarz winem) został pierwszym żydowskim radnym miejskim. Od tego momentu Żydzi zaczęli odgrywać coraz większą rolę w życiu społeczno-gospodarczym Gliwic. W tym samym 1848 r. Robert Caro założył w Łabędach hutę "Hermina". Jego współudziałowcem był inspektor hutniczy Kirstein z Rud. Z kolei w latach 50. XIX w. żydowski przedsiębiorca Emanuel Friedlaender założył w Gliwicach przedsiębiorstwo spedycyjne, zajmujące się eksportem węgla (w 1872 r. nabył on pierwsze nadania górnicze w okręgu rybnickim)³.

6.Ziemia gliwicka podczas powstań śląskich i w okresie międzywojennym
W czasie I wojny światowej gospodarka Gliwic została dostosowana do potrzeb produkcji zbrojeniowej. Doprowadziło to do zamknięcia niektórych zakładów przemysłowych. Lata 1919 – 1921 były okresem powstań śląskich i plebiscytu narodowościowego. Gliwiczanie musieli zdecydować, czy chcą należeć do państwa polskiego, czy niemieckiego. Wyraźna większość mieszkańców miasta opowiedziała się za przynależnością do Niemiec. W czerwcu 1921 roku do Gliwic wjechały czołgi angielskie, a na tereny powiatu wkroczyły wojska alianckie. Postanowieniem naczelnego dowództwa sił sojuszniczych Gliwice i Zabrze znalazły się znów pod przejściowym zarządem francuskim. W II i III powstaniu śląskim miasto było blokowane przez powstańców śląskich, jednak w III powstaniu miały miejsce walki z polskimi funkcjonariuszami Policji Górnego Śląska na terenie koszar. Podczas głosowania w plebiscycie śląskim W Gliwicach oddano 32 029 (78,7%) głosy za pozostaniem miasta w Niemczech, i 8 558 głosów za Polską (21,0%). Jako ciekawostkę warto przytoczyć fakt, że także gliwicka społeczność żydowska, licząca wówczas 2.200 osób i stanowiąca 2% ogółu mieszkańców, w większości oddała swoje głosy za pozostaniem Górnego Śląska w Niemczech. Na mocy decyzji o podziale terenu plebiscytowego, którą podjęła Rada Ligi Narodów, a zatwierdziła Rada Ambasadorów w październiku 1921 roku, Gliwice pozostały w granicach Niemiec (Republiki Weimarskiej). W trakcie niepokojów lokalnych po plebiscycie i podziale, 18 kwietnia 1922 roku został przez Niemców zamordowany polski działacz, dr Wincenty Styczyński, które to wydarzenie wywołało wielkie oburzenie wśród polskiej ludności miasta. Miasto zostało jednym z centralnych miast niemieckiej części Górnego Śląska, podczas gdy oficjalną stolicą rejencji było Opole. Jednak to właśnie w Gliwicach, ze względu na silne uprzemysłowienie i bliskość nowej granicy, mieściły się siedziby wielu instytucji i organizacji, między innymi spółek, koncernów, zarządów okręgowych górnictwa i hutnictwa, związków zawodowych robotników i pracodawców, Górnośląskiej Spółki Brackiej i Związku Górnośląskiej Szkoły Górniczej, a także dyrekcje zarządów dóbr Ballestremów i Schaffgotschów. W 1924 roku włączono w obręb miasta port w Łabędach, a w 1927 roku okoliczne wsie i osiedla: Ligotę Zabrską (Ellguth Zabrze, później Steigern), Sośnicę (Sossnitza, później Oehringen), Szobiszowice (Petersdorf), Wójtową Wieś (Richtersdorf) i Żerniki (Zernik, później Gröling).
Wstrzymanie przez Niemcy w 1925 roku importu węgla z Polski przyczyniło się do polepszenia zbytu węgla wydobywanego w prowincji górnośląskiej. Ponadto kapitał niemiecki intensywnie wspierał, kosztem wielu milionów marek, tereny niemieckiego Górnego Śląska graniczące z Polską. Uchwalony został program "Pomocy dla Niemieckiego Wschodu", który miał z jednej strony pokazać zainteresowanie Rzeszy tym regionem, z drugiej zaś zahamować ucieczkę ze Śląska na Zachód. Obejmował on między innymi budowę nowych osiedli mieszkaniowych, gmachów publicznych, włączania do Gliwic, Zabrza, i Bytomia okolicznych osad robotniczych. Dzięki temu procesowi Gliwice szybko stały się największym miastem nowej prowincji. Już w 1922 roku przeniesiono tu siedzibę wielkiej spółki Oberschlesische-Eisenbahn-Bedarfs-Gesellschaft. W 1925 roku dzięki specjalnym niskoprocentowym kredytom rządowym powstało w Gliwicach nowe przedsiębiorstwo Vereinigte Oberschlesische Hüttenwerke AG, o kapitale 60 milionów marek. Przyczyny polityczne sprawiły, że przeprowadzono gruntowną modernizację, mającą przynieść pełne uniezależnienie od zakładów leżących na polskiej stronie Śląska. Wspierane kredytami państwowymi przeniosły się tu niektóre firmy z innych części Niemiec. Wówczas zbudowano również najnowocześniejsze zakłady przemysłowe przemysłu hutniczego i chemicznego (Gliwice, Kędzierzyn, Kuźnia Raciborska, Łabędy, Racibórz). We wrześniu 1936 roku oddano do użytku odcinek autostrady (Reichsautobahn) Gliwice-Zabrze. Inaczej w czasie plebiscytu głosowano w powiecie toszecko-gliwickim. Mieszkańcy 88 gmin na tym obszarze (spośród ogólnej liczby 92 gmin) wyrazili chęć przyłączenia ich miejscowości do Polski. W 1922 roku obszar Górnego Śląska został podzielony pomiędzy dwa państwa. Również mieszkańcy dzisiejszych ziem powiatu brali udział w powstaniach śląskich (1919-21), a w plebiscycie w dużej części opowiedzieli się za przynależnością do Polski, jednak decyzją mocarstw przyłączono do niej jedynie Knurów i Gierałtowice z przyległymi terenami². W latach 20-tych XX wieku spadło znaczenie Kanału Kłodnickiego jego status obniżono do rangi drogi wodnej o znaczeniu lokalnym. Przyczyn takiego stanu rzeczy można upatrywać w zmianach politycznych i gospodarczych. Przez wiele lat transport węgla i wyrobów przemysłowych, w szczególności na zaopatrzenie Berlina, stanowił znaczny procent ogólnych przewozów. Sytuacja ta uległa pogorszeniu po oddaniu do użytku w 1914 roku Kanału Centralnego co umożliwiło przejęcie tych dostaw przez okręg przemysłowy Westfalii. Ilość przewożonego Kanałem Kłodnickim węgla i koksu spadła z 3,2 mln ton w 1929 roku do 1,9 mln ton w roku 1936.Po plebiscycie i zmianie granic na Górnym Śląsku Katowice jako największy okręg przemysłowy znalazły się po stronie polskiej i tym samym wzrosło znaczenie Gliwic. Zwolennicy budowy nowego kanału argumentowali że, 8 kopalń wydobywających 5 mln ton węgla znajduje się w promieniu kilku kilometrów od kanału. Na konferencji landów w 1927 r podkreślano że większy, nowy kanał pozwoli na skuteczne konkurowanie z okręgami na zachodzie Niemiec i jak wyliczono spowoduje to spadek cen węgla o 5 marek na tonie. Szacowano że tylko przy budowie kanału pracę znajdzie 7000 ludzi nie licząc wzrostu zatrudnienia w rozwijającym się przemyśle. Niewątpliwym argumentem "za" było też znaczenie militarne takiej drogi wodnej. Po wieloletnich przepychankach zapadła decyzja o budowie. Wstępne, przygotowawcze prace rozpoczęły się w 1933 r i przeznaczono na ten cel 3 mln marek. Przy karczowaniu lasów i oczyszczaniu trasy przyszłego kanału zatrudniono 1000 osób. Wyburzono przeszło stuletni pałac w Łabędach, 60 budynków i przeniesiono 20 gospodarstw. Właściwe prace przy budowie kanału rozpoczęto wiosną 1934 r. Prace wykonywane były przy użyciu łopat z nie wielkim udziałem sprzętu mechanicznego. Kanał, pod budowę którego kamień węgielny wmurowano w obecności Rudolfa Hessa 14 maja 1934 r, na większości odcinków przebiegał równolegle do starego kanału. Tam gdzie koryta pokrywały się, konieczne było wyburzenie. starych śluz. Sprowadzono ekipę z Zabrza która, przy pomocy materiałów wybuchowych, zniwelowała teren. Trasę kanału poprowadzono w wykopie lub nasypie przez tereny piaszczyste i niestabilne, dlatego też koryto wyłożono warstwą nieprzesiąkliwych iłów. Ograniczono w ten sposób straty wody wynikające z przesiąkania, wprowadzając jednocześnie bezwzględny zakaz kotwiczenia wszelkich jednostek pływających. Zakaz ten obowiązuje nadal. Niestabilność gruntu była przyczyną wielu problemów technicznych a nawet doprowadziła w 1938 r do katastrofy na śluzie w Dzierżnie, której budowę zakończono w roku 1936  W pobliżu śluz budowano również schrony przeciwlotnicze. Zachowały się do dziś, niewykorzystywane, co najwyżej jako podręczny magazynek – rupieciarnia. Wraz z budową kanału realizowano inne inwestycje mające ułatwić transport z i do portu. Budowano autostradę (głównym inwestorem były koleje niemieckie), w 1939 r doprowadzono do portu linię kolejową. Pełną zdolność żeglugową uzyskano dopiero w 1941 r choć oficjalne otwarcie kanału odbyło się 8.12.1939 r.⁴ Lata międzywojenne to także okres rozbudowy Kopalni Węgla Kamiennego w należącym do Polski Knurowie. 17 września 1922 roku kopalnia obchodziła podniosłą uroczystość nadania nowych nazw szybom kopalnianym. Szybom I i II znajdującym się na Polu Wschód - noszącym dotychczas nazwy von Velsen I i II nadano imiona "Piotr" i "Paweł". Na propozycję francuskiego personelu szybowi IV na Polu Zachód nadano imię "Foch", dla uczczenia marszałka Francji Ferdynanda Focha. W uroczystości brał udział n. in. Wojciech Korfanty. Lata międzywojenne to okres dalszej rozbudowy kopalni w celu zwiększenia wydobycia. Największe roczne wydobycie w okresie międzywojennym uzyskano w 1931 roku. Wyniosło ono 619 166 ton, przy zatrudnieniu 1633 pracowników. Odkryte przez geologów pokłady siodłowe w rejonie Pola Zachód spowodowały przebicie z Pola Wschód, jeszcze za czasów niemieckich przekopów do tych pokładów i zgłębienie szybu IV. Największe dobowe wydobycie w tym okresie odnotowano w roku 1938 wydobywając 2050 ton na dobę⁵.
Podczas "Nocy Kryształowej" w listopadzie 1938 naziści spalili synagogę gliwicką i zdemolowali wszystkie sklepy żydowskie w mieście. Na polecenie prezydenta policji okręgu przemysłowego, dr Paltena, budynek spalonej synagogi wysadzono w powietrze. Aresztowano także około 230 gliwickich Żydów - mężczyzn w wieku od 18 do 60 lat. Zostali oni umieszczeni w tymczasowym areszcie, urządzonym w klubie należącym do miejscowej gminy żydowskiej, po czym wywieziono ich do obozu koncentracyjnego w Buchenwaldzie. Na przełomie 1938 i 1939 r. kolejne rozporządzenia zakazały Żydom wstępu do kin, teatrów, basenów oraz parków miejskich. Nie mogli oni także korzystać z wagonów sypialnych i mieli zakaz posiadania odbiorników radiowych. W Gliwicach Żydzi byli zatrudniani jedynie przy najgorszych pracach, takich jak sprzątanie ulic i w oczyszczalni ścieków³.

7.Tzw. prowokacja gliwicka w sierpniu 1939
31 sierpnia 1939 roku o godzinie 19.59. dokonano napadu na Radiostację Gliwicka. Wydarzenie zapisało się w historii jako „prowokacja gliwicka”. Gliwice (niem. Gleiwitz) przed wojną należące do III Rzeszy, a granica z Polską przebiegała w odległości ok. 10 km od nowej radiostacji nadawczej (Gleiwitzer Sender), zbudowanej w roku 1935. Napastnicy nie wiedzieli, że w Gliwicach, w odległości ok. 4 km, była również druga radiostacja, zbudowana w roku 1925. W starej radiostacji (przy obecnej ulicy Radiowej) znajdowały się studia mikrofonowe. W nowej (przy ul. Tarnogórskiej) nie było żadnego studia. Zainstalowano tam tylko urządzenia nadawcze do emisji sygnału, przesyłanego kablem teletechnicznym ze starej radiostacji lub z Wrocławia.Na rozkaz Hitlera akcję – w ciągu trzech tygodni – przygotował szef nazistowskiej służby bezpieczeństwa (Sicherheitsdienst, SD) i policji bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei) Reinhard Heydrich. Na miejscu bezpośrednio dowodził SS-Sturmbannführer Alfred Helmut Naujocks, oficer SD. Napastników było siedmiu; udawali cywilnych powstańców śląskich. 31 sierpnia po południu Heydrich uruchomił akcję hasłem niem.: Großmutter gestorben – (pol. "babcia umarła"). Następnie – na osobisty telefoniczny rozkaz Himmlera – usunięto ochronę radiostacji. O godz. 18.00 skierowano tam dwóch funkcjonariuszy policji, z których jeden miał wpuścić napastników przez furtkę w ogrodzeniu, a drugi wszedł do środka, zaprzyjaźnił się z załogą i w czasie napadu – jako zaaresztowany towarzysz niedoli pracowników – pilnował, by ci nie postąpili „nierozważnie”.Udający powstańców śląskich napastnicy weszli przez tylne drzwi i bez przeszkód dotarli do sali nadajnika, gdzie pracowało trzech techników w asyście policjanta. Wszyscy słuchali wiadomości wieczornych, nadawanych i retransmitowanych z Wrocławia o 20.00. Ludzie zostali zaaresztowani w piwnicy, ale wtedy okazało się, że tu nie ma mikrofonów. Po trwających ponad 10 minut poszukiwaniach zmuszono załogę do wydania tzw. mikrofonu burzowego. Był to zwykły mikrofon radiowy, służący kilka razy w roku do zawiadamiania radiosłuchaczy o nadciągającej burzy. Nie były to ostrzeżenia, ale informacje, że za chwilę radiostacja przerwie nadawanie ze względu na wyładowania atmosferyczne. Chodziło o to, żeby radiosłuchacze poczekali na zakończenie burzy i nie kręcili w tym czasie gałkami (na tanich odbiornikach w ciągu dnia na Górnym Śląsku można było słuchać tylko niemieckiej radiostacji z Gliwic i polskiej – z Katowic). Jeden z pracowników wydał i podłączył ten mikrofon. Wchodzący w skład grupy Naujocksa lektor zaczął czytać po polsku kilkuminutowy komunikat. Do radiosłuchaczy dotarło jednak tylko 9 wyrazów: Uwaga, tu Gliwice. Radiostacja znajduje się w polskich rękach… Następnie radio zamilkło z przyczyn, których dotąd nie wyjaśniono. Pod względem technicznym napad na radiostację w Gliwicach skończył się kompromitacją organizatorów, którzy popełnili jeszcze wiele innych błędów. Ale Hitler był na to przygotowany. Wcześniejsze o rok doświadczenia z licznych prowokacji w czeskich Sudetach, własny udział w puczu monachijskim i kilka zamachów na Hitlera miało jedną wspólną cechę: wszystkie były w jakimś aspekcie nieudane. Należało więc cały zamysł przeprowadzić tak, by spodziewane trudności techniczne nie zniweczyły celu napadu. Dlatego też przygotowano obszerny komunikat o „polskich prowokacjach”, który dwie godziny później został nadany przez wszystkie nadajniki państwowej rozgłośni Deutschlandsender (31 sierpnia 1939, godz. 22.30). W ten sposób Hitler zyskał pewność, że wieść o rzekomym naruszeniu niemieckiej granicy przez Polskę na pewno dotrze do Wielkiej Brytanii i Francji. To znów posłużyło do ostatecznego wzmocnienia trwającego już wiele miesięcy procesu wielopiętrowej psychomanipulacji politycznej, którego ostatecznym efektem miała być bierność Francji i Anglii wobec niemieckiej agresji na Polskę. Założenia Hitlera i Ribbentropa co do możliwości ograniczonego terytorialnie konfliktu z Polską okazały się 3 września 1939, z chwilą wypowiedzenia wojny III Rzeszy przez Wielką Brytanię i Francję – iluzją. III Rzeszę czekał w konsekwencji nie Blitzkrieg, czy seria Blitzkriegów, lecz długa, umiędzynarodowiona wojna na wyczerpanie.⁶

8. Gliwice w czasie II wojny światowej
Po wybuchu II wojny światowej powiat toszecko-gliwicki jako część Rzeszy Niemieckiej włączony został do rejencji katowickiej, wchodzącej w skład prowincji górnośląskiej¹. W Gliwicach powstały cztery filie nazistowskiego obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu, Stanowiły one źródło taniej siły roboczej. W maju 1942 r. Niemcy przystąpili do deportacji Żydów z Gliwic do hitlerowskiego obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau. W kolejnych transportach (16, 20, 28 maja i 8, 15, 23, 29 czerwca) wywieziono z miasta 586 Żydów. Ostatnich wywieziono w lutym 1943 r. W Gliwicach pozostali jedynie Żydzi w małżeństwach mieszanych – ogółem 40 osób. we wrześniu 1942 r. Adolf Hitler polecił, by w bezpośrednim sąsiedztwie zakładów przemysłowych tworzyć nowe obozy pracy. Od tego momentu zaczęły powstawać filie obozów koncentracyjnych, których więźniowie niewolniczo pracowali w fabrykach i zakładach dla niemieckiej gospodarki. W Gliwicach obozy powstały stosunkowo późno, bo w pierwszej połowie 1944 r. Utworzono tutaj ogółem cztery obozy, będące filiami obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau. Dokumentacja nazywała je jako Arbeitslager (AL) z kolejnymi numerami: AL Gleiwitz I, AL Gleiwitz II, AL Gleiwitz III oraz AL Gleiwitz IV. Więźniów przywożono z obozu Auschwitz-Birkenau III Monowice. Ich likwidacja nastąpiła 18 stycznia 1945 r.Dodatkowo, w dniach między 17 a 21 stycznia 1945 r. przeprowadzono ewakuację więźniów z hitlerowskiego obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau. Ogółem ewakuowano około 56 tys. więźniów, z których około 14 tys. poprowadzono trasą: Oświęcim - Tychy - Gliwice. W Gliwicach w pierwszej kolejności ewakuowano więźniów z czterech gliwickich podobozów KL Auschwitz. Do opuszczonych baraków skierowano więźniów docierających do miasta w pieszych kolumnach z Oświęcimia. Był to prawdziwy "Marsz Śmierci". Konwojujący kolumny pieszych więźniów (każda kolumna po 500 osób) esesmani zabijali więźniów słabych i wyczerpanych, którzy nie nadążali za całością idącej kolumny. Zdarzało się, że zabijano więźniów, którzy zatrzymali się jedynie dla załatwienia swoich potrzeb fizjologicznych lub poprawienia obuwia. Aby nie niepokoić odgłosem strzałów okolicznych mieszkańców, esesmani zabijali swoje ofiary bijąc je po głowach kolbami karabinów. Za kolumnami więźniów podążały tzw. komanda egzekucyjne, które dobijały żyjących jeszcze więźniów. Po dotarciu do Gliwic, kolumny więźniów przechodziły dzisiejszymi ulicami Wyszyńskiego, Powstańców Warszawy, Wrocławską, Daszyńskiego, Rybnicką, Jagiellońską i Franciszkańską. W Gliwicach przeformowano piesze kolumny i załadowano do otwartych wagonów towarowych, którymi wywożono więźniów na zachód. Szacuje się, że w granicach miasta Gliwice zamordowano ponad 70 oświęcimskich więźniów. Na cmentarzu żydowskim przy ul. Poniatowskiego pochowano wówczas 75-80 więźniów zabitych w Gliwicach i na przedmieściach. Wiosną 1945 r. z całej najbliższej okolicy zwożono zwłoki zamordowanych więźniów do Gliwic. Część z nich pochowano na komunalnym Cmentarzu Centralnym. Po 1948 r. przeprowadzono serię ekshumacji, przenosząc zwłoki zabitych więźniów z prowizorycznych miejsc pochówku do Gliwic. Najwięcej zwłok, bo aż 288, przeniesiono z Rzędówki³ Z 23 na 24 stycznia 1945 roku Gliwice, jako pierwsze z dużych miast niemieckiego Górnego Śląska, zostały zajęte przez Armię Czerwoną. Żołnierze sowieccy wzięli na mieszkańcach miasta krwawy odwet za niemieckie zbrodnie na Wschodzie. Gwałty, rozstrzeliwania i plądrowania trwały przez kilka pierwszych tygodni sowieckiej okupacji. W dzisiejszej dzielnicy Bojków (Schönwald), w której ze strony mieszkańców nie padł ani jeden strzał, czerwonoarmiści zabili około 200 cywilów. Żołnierze sowieccy dokonali znaczących zniszczeń - spalili m. in. zabytkowy budynek Teatru Victoria².

9. Ziemia gliwicka po 1945 r.
26 września 1946 roku. Na leśnej polanie między Barutem a Dąbrówką w gminie Wielowieś w tajemniczy, nie do końca wyjaśniony i udokumentowany sposób zamordowanych zostało ok. 200 osób, w większości partyzantów działających w Polsce po 1945 roku, obrońców Ojczyzny z lat 1939-46 i żołnierzy powracających do kraju, walczących m.in. w armiach gen. Władysława Andersa i gen. Stanisława Maczka. Polana położona jest w pobliżu Rezerwatu Przyrody "Hubert", naprzeciwko urokliwego stawu"Hubert", zwana jest również Polaną Śmierci⁷. Po wojnie Śląsk podzielono na województwo wrocławskie i śląskie. W skład tego ostatniego wszedł powiat gliwicki, którego granice pozostały niezmienione w stosunku do okresu międzywojennego. W 1950 r., gdy województwo śląskie podzielono na opolskie i katowickie, powiat gliwicki znalazł się w składzie województwa katowickiego. Rozwijał się jako zaplecze rolnicze, pracownicze i mieszkaniowe pobliskich aglomeracji. Przemysł ciężki zdominował jedynie przyłączone później do Gliwic Łabędy i leżący wówczas poza granicami powiatu gliwickiego Knurów. Po wprowadzeniu w 1952 r. nowej konstytucji miejsce gmin zajęły gromady. Mapa powiatu jednak nie uległa zmianie. W nowej strukturze organizacyjnej istniało 21 jednostek, w tym dwa miasta niewydzielone z powiatu: Toszek i Pyskowice, jedno osiedle - Wilcze Gardło i 18 gromad. Liczba gromad zmniejszyła się w 1964 r., gdy Łabędy i Czechowice weszły w skład Gliwic. Wprowadzona struktura funkcjonowała do 1973 r., kiedy to znów wrócono do podziału powiatu na gminy. Utworzono je w miejscowościach: Pyskowice, Toszek, Wielowieś, Poniszowice, Rudziniec, Sośnicowice, Żernica i Kamieniec. Z kolei w 1975 r. wprowadzono podział kraju na 49 województw, likwidując jednocześnie powiaty. W rok po likwidacji powiatów przestała też istnieć gmina Kamieniec, którą włączono do gminy Zbrosławice (dawniej w powiecie tarnogórskim). W kolejnych latach likwidacji uległa także niewielka gmina Poniszowice, przyłączona do gminy Rudziniec. W 1977 r. siedziba gminy w Żernicy została zlikwidowana i przeniesiona do Pilchowic.¹ Od końca stycznia do marca 1945 roku władzę nad miastem sprawowała Komendantura Wojenna Armii Czerwonej. Wojsko zajęło wszystkie budynki użyteczności publicznej na szpitale wojskowe i punkty kwaterunkowe. W dawnej siedzibie Gestapo przy ul. Zygmunta Starego ulokowała się tajna sowiecka policja polityczna NKWD. W lutym 1945 roku wywieziono do pracy w kopalniach, w głębi ZSRR większość zdolnych do pracy mężczyzn. W marcu 1945 roku do Gliwic przyjechali polscy urzędnicy. Rozpoczęto unifikację miasta z państwem polskim. W połowie roku postanowiono, że Gliwice staną się siedzibą Politechniki Śląskiej. Do Gliwic przybywali wówczas Polacy ze Lwowa i tzw. Kresów Wschodnich. Oprócz nich dużo osadników pochodziło z Zagłębia Dąbrowskiego, Małopolski i Polski Centralnej. Do końca 1946 roku wysiedlono z miasta Gliwiczan przyznających się do niemieckości, względnie uznanych za Niemców (czyli zdecydowaną większość zasiedziałych mieszkańców miasta). W 1951 roku w obręb miasta włączono osadę Stare Gliwice (Alt Gleiwitz) leżącą w rejonie ulic Łabędzkiej, Wiejskiej i Kozielskiej. W 1964 roku przyłączono do Gliwic osadę Łabędy wraz z Czechowicami. W 1975 roku Gliwice poszerzono o kolejną osadę Wilcze Gardło (dawne, niemieckie osiedle dla funkcjonariuszy NSDAP). Po wojnie osiedli tam m. in. reemigranci polscy z Francji.
Po zakończeniu wojny miasto stało się ważnym ośrodkiem naukowym i gospodarczym. Powołano do życia Politechnikę Śląską z siedzibą w Gliwicach, utworzono także liczne biura projektowe i zakłady przemysłu chemicznego. Uruchomiono ważna dla całego Śląska placówkę onkologiczną. Utworzono także dwie znaczące placówki kulturalne w Gliwicach: Operetkę Śląską i miejskie muzeum.
Po przełomie ustrojowym w 1989 roku utworzono nową diecezję Kościoła Rzymskokatolickiego, z siedzibą w Gliwicach. Stało się w 1992 roku. Sześć lat później otwarto polską fabrykę OPLA – nowoczesny zakład motoryzacyjny w mieście, działający w strukturze firmy General Motors. Jego lokalizacja dała początek specjalnej strefie ekonomicznej, w której działają dziś liczne firmy przemysłowe, zapewniające miejsca pracy dla gliwiczan i mieszkańców pobliskich miejscowości². Dnia 1 stycznia 1999 na mocy reformy administracyjnej rządu Jerzego Buzka na nowo utworzony został powiat gliwicki, w którego skład weszły gminy: miejska Knurów, miejsko-wiejskie: Pyskowice i Toszek, wiejskie: Rudziniec, Sośnicowice, Pilchowice, Wielowieś i Gierałtowice. Powiat gliwicki odrodził się w nowym kształcie: z gminami Knurów i Gierałtowice, ale bez Kamieńca. Wraz z miastem Gliwice powiat odtwarza terytorialnie w znacznej części historyczną ziemię toszecko-gliwicką.

Źródła przypisów:
¹ H. Wojciechowska „Pradzieje regionu gliwickiego”; Gliwice 1998
² Jan Drabina, Historia Gliwic, Muzeum w Gliwicach, Gliwice 1995.
³ Bożena Kubit, Żydzi gliwiccy (katalog wystawy), Muzeum w Gliwicach, Gliwice 2005.
⁴ Rocznik Muzeum w Gliwicach. Tom IV:1988
⁵ Jerzy Jaros, Słownik historyczny kopalń węgla na ziemiach polskich,Śląski Instytut Naukowy, Katowice1984
⁶ Andrzej Jarczewski, PROVOKADO. Gliwice 31.08.1939. Gawędy Klucznika Radiostacji (dla Gimnazjalistów wyższej klasy),Muzeum w Gliwicach w roku 2009

Inne wykorzystane opracowania:
Chrząszcz J., Historia miast Pyskowice i Toszek, spisana w latach 1900 – 1927 (tłum. M. Hepa, Wyd. UM Pyskowice, Pyskowice 1994
Piotrowska-Andruszków E., Historia Gliwic od XIII wieku do współczesności, Wyd. Muzeum w Gliwicach, Gliwice 1993
Rocznik Muzeum w Gliwicach (Tom IV, Tom XX), Wyd. Muzeum w Gliwicach, Gliwice 1988, 2006
Schlegel R., Gleiwitz in alter und neuer Zeit, Wyd. Dülmen Verlag, Dülmen 1985
Szefer A. (red.), Gliwice. Zarys rozwoju miasta i okolicy, Wyd. TKKŚ, Warszawa 1976
Szymański J., 2007, Ruchy heretyckie na Śląsku w XIII i XIV wieku, Wyd. Fundacja Zamek Chudów / Instytut Książki, Kraków

Ponadto wykorzystano oficjalne portale internetowe:
http://www.sztetl.org.pl/pl/article/gliwice/5,historia/ (data: 17.12.2010)
http://www.kanalgliwicki.net/homepl/index.html (data:17.12.2010)
http://www.kwsa.pl/22,knu,3,historia.html (data:17.12.2010)
oraz dla datowania wydarzeń współczesnych: Materiały promocyjne powiatu gliwickiego
 

Nasi Partnerzy