|
Zarys dziejów Kalisza i okolic
Armin Mikos v. Rohrscheidt, Piotr Kempski
Czasy
najdawniejsze
Kalisz jest
promowany jako „najstarsze miasto” Polski. Takie
sformułowanie opiera się na zapisach rzymskiego geografa Klaudiusza
Ptolemeusza z Aleksandrii (II w. n. e.), wzmiankującego miejscowość
„Calisia” W odniesieniu do tej kwestii spory historyków i
geografów trwają od wielu lat. Zdaniem jednych, Calisia zaznaczona
przez Ptolemeusza na mapie to z dużym prawdopodobieństwem miejscowość
zlokalizowana w miejscu dzisiejszego Kalisza. Inni, podający poważne
argumenty, m. in. identyfikację innych miejscowości wskazanych przez
Ptolemeusza wskazują, że tak dokładna lokalizacja jest niemożliwa i
wymieniona Calisia mogłaby się znajdować na niemal całym obszarze
dzisiejszej Polski, a może nawet na terenie Słowacji. Tym samym
podobieństwo nazw „Calisia” i znacznie później
pojawiającej się słowiańskiej miejscowości Kalisz ma być jedynie
przypadkowe. Odkrycie dużego skarbu monet i różnego rodzaju inne
znaleziska, w tym zawierające bursztyn, nie są w Polsce zjawiskami
wyjątkowo rzadkimi, nie są także jednoznaczne z dowodem, że w czasach
rzymskich i w okresie funkcjonowania tzw. szlaku bursztynowego,
wiodącego z okolic Akwilei ku brzegom Bałtyku, owa Calisia miała
cokolwiek wspólnego z dzisiejszym Kaliszem. Termin „szlak”
w przypadku starożytnego zjawiska intensywnego handlu bursztynem w
przestrzeni od południowego wybrzeża Bałtyku po okolice północnego
brzegu Adriatyku należy w tym przypadku traktować raczej umownie, nie
dotyczy on jednego konkretnie zlokalizowanego strumienia przepływu
towarów, ani tym bardziej trwałej drogi. Co do pochodzenia nazwy
Kalisz
w
literaturze fachowej podawanych jest kilka
wersji. Jedna wywodzi ją od archaizmu „kał”, czyli bagno,
mokradło, co ma potwierdzenie, gdyż ziemie w okolicach miasta
faktycznie są w dużej części podmokłe i bagniste. Inna interpretacja
wskazuje na znaleziska, świadczące o obecności Celtów na tych
terenach, nazwa mogłaby zatem pochodzić od celtyckiego słowa „cal”
– strumień, rzeka.
W świetle odkryć archeologicznych
obecność ludzi na terenie dzisiejszej ziemi kaliskiej jest
udowodniona już na 8 tysięcy lat p. n. e., a stałe osadnictwo datuje
się z okresu kultury łużyckiej, mniej więcej od ok. 1000 lat p. n.
e., jednak w porównaniu z innymi ziemiami polskimi trudno określić je
jako ponadprzeciętnie intensywne. Dopiero przełom naszej ery
przyniósł większy ruch osadniczy na tym terenie. W dolinie Prosny
oraz jej dopływów: Cieni, Pokrzywnicy i Swędrni, na terenie
dzisiejszych kaliskich dzielnic Majkowa i Tyńca, archeolodzy odkryli
ślady osadnictwa datującego się na początek I wieku n. e. Ludność
mieszkająca w tej okolicy nie wzniosła jednak, jak się wydaje,
żadnego miejsca obronnego: układ odkrytej osady miał charakter
otwarty. Jej mieszkańcy trudnili się rolnictwem, łowiectwem oraz
hodowlą zwierząt. Inna grupa osadników była rzemieślnikami: zajmowali
się tkactwem, kowalstwem, garncarstwem.
W okolicy Kalisza nie
odnaleziono znaczniejszych świadectw intensywnego osadnictwa, które
byłby datowane na wieki od V do IX. Jedyne cenne odkrycie odnosi się
do czasów nieco wcześniejszych, miało miejsce w Zagórzynie (okolice
Kalisza, obecnie dzielnica miasta) i składają się na nie srebrne
monety rzymskie z IV w. n. e., przedstawiające cesarzy Walentyniana,
Gracjana i Teodozjusza, oraz 4 złote medaliony otoczone zdobionymi
ramkami z wizerunkami cesarzy Konstansa, Walentyniana I. i Walensa. Z
kolei w trakcie prowadzenia badań na Wydartem w Kaliszu odkryto
fragmenty osady z VII wieku. Zbadany odcinek charakteryzuje się
luźnym układem zabudowy mieszkalnej. Fragmenty naczyń pochodzące z
tego samego stulecia były także odkrywane na terenach w pobliżu
Kalisza, m. in. Piwonicach.
Druga połowa IX
wieku n. e. była okresem znaczącym w dziejach Kalisza, ponieważ wtedy
to (prawdopodobnie obok istniejącej wcześniej otwartej osady)
wzniesiono tutaj pierwszy gród obronny. Znajdował się on na
dzisiejszym Zawodziu (Stare Miasto). Gród został otoczony wałem
obronnym, a pobliskie osiedla pozostawały odtąd w ścisłej relacji z
nim jako wsie służebne lub podgrodzia. W wieku X w tym skupisku
ludności doszło do ożywienia handlu, powstały miejsca targowe,
tutejsi rzemieślnicy sprzedawali swoje towary także do innych osad.
Zarówno dynamizację rozwoju gospodarczego, jak i wspomniany jego
handlowy kierunek potwierdzają odkryte znaleziska z tego okresu:
monety i ozdoby, mogące świadczyć o znacznym poziomie rozwinięcia
wymiany handlowej na tym terenie. Na dobrym poziomie stało także
hutnictwo i produkcja narzędzi żelaznych, świadczą o tym piece
hutnicze, które odkryto na terenach dawnego grodu.
Okres piastowski
w dziejach Kalisza i okolic
Pierwszą wzmianką o
Kaliszu w czasach wczesnopiastowskich jest informacja o zdobyciu w
roku 1106 grodu, pozostającego wówczas we władaniu księcia Zbigniewa
przez jego przyrodniego brata Bolesława III Krzywoustego. W tym
okresie ośrodek kaliski ulegał też znacznej rozbudowie, o czym
świadczą pozostałości daleko idących modyfikacji jego umocnień.
Kolejna wiadomość o grodzie kaliskim zachowała się w bulli
Innocentego II z roku 1136, skierowanej do arcybiskupa
gnieźnieńskiego. Wiadomo z niej, że Kalisz jest wówczas grodem
kasztelańskim, a więc regionalnym ośrodkiem administracyjnym. Już w
kilka lat później (od 1138) gród i cała ziemia kaliska wchodzą w
skład dzielnicy senioralnej, zarządzanej przez najstarszego z rodu
Piastów. Jednak najpóźniej od chwili objęcia tej funkcji przez
Bolesława Kędzierzawego (1146) Kalisz i cała ziemia kaliska wchodzą w
skład władztwa Mieszak III (Starego) i pozostaną w jego ramach także
po uzyskaniu przezeń godności seniora (1173) i po jej utracie.
Oznacza to ostateczne związanie losów grodu i okolicy z dzielnicą
wielkopolską. Za panowania Mieszka III, który w Kaliszu ulokował
jedną ze swoich głównych siedzib, a pod koniec życia rezydował
głównie tutaj, nastąpiła daleko idąca rozbudowa grodu na Zawodziu. W
jego obrębie zostaje po roku 1155 wzniesiona jednonawowa kolegiata
św. Pawła, której fundamenty o długości 30 m i szerokości 15 m,
odkryto w trakcie niedawnych badań archeologicznych. Również w ramach
tych badań odkryto liczne wielobarwne witraże oraz bogaty sprzęt
liturgiczny, co może świadczyć o reprezentacyjnym charakterze
świątyni. W kolegiacie tej, ufundowanej przez Mieszka Starego,
zostaje pochowany najpierw jeden z jego synów, Mieszko Mieszkowic
(1193), a potem on sam, w roku 1202. Płyta nagrobna tego władcy
zachowała się i jest eksponowana w kaliskim muzeum okręgowym.
Mieszkowi III przypisuje się sprowadzenie do Kalisza pierwszych Żydów
(co może oznaczać, że kaliska gmina żydowska jest najstarsza
Wielkopolsce). W każdym razie na pewno byli oni zatrudnieni w jego
mennicy.
Po śmierci tego protoplasty kaliskiej linii Piastów,
Kalisz pozostał – obok Poznania i Gniezna - jednym z trzech
najważniejszych grodów książęcych Wielkopolski. O gród toczone są
walki między synem i następca Mieszka, Władysławem Laskonogim a jego
bratankiem Władysławem Odonicem, nieudane oblężenie Kalisza roku
podejmuje w 1228 Konrad Mazowiecki oraz książęta ruscy Wasyl i
Daniła. następnie gród zdobywa w 1233 roku książę śląski Henryk
Brodaty, który w wyniku tego włada ziemią kaliską do 1238. Kolejne
boje powodują zniszczenie grodu i osady. Odbudowano je bardzo szybko
z inicjatywy Henryka Brodatego: najprawdopodobniej właśnie wówczas
nowy gród i centrum osady zlokalizowano bardziej na północ, w okolicy
dzisiejszego Liceum im. Adama Asnyka.
Kalisz często w tym
okresie bywał główną rezydencja władców Wielkopolski, a podczas
krótszych i dłuższych dynastycznych podziałów tej dzielnicy –
był niemal zawsze stolicą jednego z księstw. I tak – po
odzyskaniu grodu w 1243 - przez długie lata rezydował tutaj Bolesław
Pobożny, syn Władysława Odonica i prawnuk Mieszka III, władający już
to dzielnicą kaliską, już to kalisko-gnieźnieńską, a w pewnym okresie
także całą Wielkopolską. Z jego czasów pochodzi bardzo ważny
dokument, wydany w Kaliszu. Jest to przywilej księcia dla Żydów
wielkopolskich, wystawiony 16. sierpnia 1264. Reguluje on po raz
pierwszy w dziejach polskich status społeczności żydowskiej, wyjmując
ją spod prawa miejskiego i poddając pod sądownictwo książęce, tym
samym gwarantując bezpieczeństwo ich wspólnotom i osobistym majątkom
oraz nadając Żydom możliwość swobodnego handlu, tworzenia samorządu
gminnego, a także swobodę praktyk religijnych. Statut opierał się na
podobnych aktach wydanych w Czechach, Austrii i na Węgrzech, a sam z
kolei stał się wzorcem dla serii kolejnych praw dotyczących Żydów w
Polsce, w tym późniejszych statutów królewskich, przez co jego
poszczególne rozwiązania prawne w znacznej części obowiązywały aż do
utraty niepodległości w 1795 roku.
Nie ma pewności co do daty
otrzymania przez Kalisz praw miejskich, jednak wydarzenie to na pewno
miało miejsce na pewno przed rokiem 1268. Pewnym wskazaniem na
dokładniejsza datację miejskiej lokacji może być erygowanie na
terenie dzisiejszego miasta klasztoru franciszkanów w roku 1257.
Zakon ten jest zgromadzeniem typowo miejskim i należy przypuszczać,
że fundując jego siedzibę w Kaliszu Bolesław Pobożny (bo na pewno on
to był wystawcą dokumentu lokacyjnego dla Kalisza) albo w tym samym
czasie nadał osadzie prawa miejskie, albo planował takie posunięcie i
franciszkańska fundacja była jednym z elementów jego realizacji.
Natomiast pierwsza wzmianka w dokumentach o kościele parafialnym na
terenie Kalisza pochodzi z roku 1253 i nosił on tytuł Św. Mikołaja.
Na Zawodziu, w sąsiedztwie starego, opuszczonego już wówczas grodu od
1294 funkcjonował kościołek pod wezwaniem św. Wojciecha. Jednak
część źródeł wskazuje także na istnienie na terenie dzisiejszego
Starego Miasta już wcześniej innego kościoła, pod wezwaniem
Najświętszej Marii Panny, który miał posiadać prawa kolegiaty z
funkcjonującym przy niej zespołem duchownych (kapitułą kolegiacką).
Oznaczałoby to, że w miejskim ośrodku kaliskim działały dwie parafie,
co byłoby ewenementem na skalę kraju i na pewno świadczyłoby o
znacznej wielkości miasta i jego znaczeniu. Na przełomie XII/XIII
wieku wokół miasta wybudowano umocnienia, które dość szybko uzyskały
formę kamiennego muru. W tym samym okresie miała miejsce migracja
większości mieszkańców okolicy dawnego grodu kaliskiego do lokowanego
miasta. Stary gród kaliski traci na znaczeniu przez to wyludnienie i
staje się prywatną własnością rycerską. W okresie panowania Przemysła
II na ziemi kaliskiej (1279-96) akt lokacji miejskiej zostaje
odnowiony, a tzw. Stare Miasto i 8 okolicznych wsi przechodzą pod
jurysdykcje kaliskiego wójta. W Grodzie nad Prosną
na
przełomie wieków XII/XIII następuje dynamiczny wzrost ludności. Choć
dla tego okresu notowany jest także szereg epidemii, znaczny napływ
Niemców i Żydów do miasta pozwala utrzymać tendencję wzrostową. Ci
pierwsi szybko ulegli asymilacji. Natomiast społeczność żydowska
utrzymała swoją odrębność religijną i kulturową. Liczna gmina
żydowska w Kaliszu przynajmniej do polowy XIV wieku jest największym
skupiskiem tej grupy etnicznej w Wielkopolsce. Posiada nie tylko
synagogę, ale także własny samorząd oraz szkołę.
W roku 1314
Władysław II Łokietek ustanawia Kalisz ośrodkiem wojewódzkim.
Województwo kaliskie obejmuje całą wschodnią Wielkopolskę od granicy
ze Śląskiem aż poza linię Noteci (najdalej na północy objęło ono
krajeńskie miasto Zlotów), w jego skład wchodzą ówczesne powiaty:
kaliski, koniński, pyzdrski, gnieźnieński, kcyński, nakielski.
Pozostanie ono aż do okresu rozbiorów jedną z dwóch jednostek
administracyjnych tej części Polski, dopiero w roku 1768 utworzone
zostanie z jego północnej części nowe województwo gnieźnieńskie. Tym
samym od początku XIV wieku Kalisz staje się, obok Poznania, drugim
głównym ośrodkiem Wielkopolski. Utrzymaniu jedności politycznej
Wielkopolski służy jednak praktyka zwoływania sejmiku wielkopolskiego
dla obu województw (poznańskiego i kaliskiego) wspólnie w Środzie
Wielkopolskiej, oraz pozostawanie województwa kaliskiego w
kompetencji starosty generalnego Wielkopolski, rezydującego w
Poznaniu. W roku 1343 w Kaliszu ma miejsce ważne wydarzenie
polityczne: zostaje tu podpisany pokój pomiędzy Zakonem Krzyżackim a
Kazimierzem Wielkim, na jego mocy Polska odzyskuje Kujawy i Ziemie
Dobrzyńską, w zamian uznając prawa Zakonu do zachowania Ziemi
Chełmińskiej, Michałowskiej oraz Pomorza Gdańskiego. W połowie XIV
wieku ostatni Piast na tronie polskim nadaje miastu szereg
przywilejów, co powoduje wzrost jego znaczenia w ówczesnej Polsce.
Kalisz jest wówczas ważnym ośrodkiem na szlaku handlowym, prowadzącym
z Poznania w kierunku Krakowa i Lublina. Król Kazimierz przebywa w
mieście przynajmniej dziewięciokrotnie, otacza je nowymi murami i
wznosi tu zamek, przebudowuje świątynie miasta w stylu gotyckim i
funduje kielich dla kaliskiej kolegiaty, prawdopodobnie on jest
inicjatorem zbudowania gotyckiego ratusza.
Z okresem panowania
Kazimierza Wielkiego związane jest także powstanie Koźminka, o którym
pierwsze informacje zostały zapisane dopiero w roku 1369: wtedy na
własność otrzymuje te ziemie Bartosz z Wezenborga, który zasłużył się
królowi. Z zapisu wynika jednak, że Koźminek już wówczas posiadał
prawa miejskie. Ważniejsze cezury w dziejach tej miejscowości i
powiązanych z nią dóbr są wyznaczane przechodzeniem własności
najpierw na kolejnych potomków Bartosza, później zaś na
przedstawicieli innych rodów. Jedną z prywatnych dziedziczek Koźminka
była Małgorzata, księżna raciborska. W okresie jej rządów miasto
należało do ośrodków średniej wielkości, co potwierdza powinność
wystawienia 6 zbrojnych na malborską wyprawę Kazimierza
Jagiellończyka (1458).
Zapewne
wcześniej niż Koźminek, bo w roku 1291 prawa miejskie otrzymuje
położony na północ od Kalisza Stawiszyn. Jednak jak większość
miejscowości w tej okolicy na początku XIV wieku zostaje on złupiony
przez Litwinów (1306), a potem Krzyżaków (1331). Kazimierz Wielki
otacza miasto murami i wnosi tu zamek, który przetrwa do potopu
szwedzkiego. Po 1331 roku Stawiszyn był siedzibą starosty
niegrodowego, a w wiekach XV –XVII znaczącym miastem w tej
części Wielkopolski. Wywodził się stąd m. in. Grzegorz ze Stawiszyna
(1481-1549) jeden z rektorów Akademii Krakowskiej.
Podobną
historię swoich początków posiada Opatówek, w dokumentach
wzmiankowany pierwotnie pod nazwami Opatovia lub Opatów. Od 1246
roku okoliczna ziemia należała do arcybiskupów gnieźnieńskich.
Kolejne lata w historii tego ośrodka to czas częstych najazdów i
grabieży które przetaczały się przez niego na przełomie XIII i XIV
wieku. Miejscowość najeżdżali Litwini, Krzyżacy a nawet okoliczna
szlacht, mająca zatargi z arcybiskupem. Pomimo to jednak rozwinął się
w Opatówku ośrodek miejski, którego zapewne już wcześniej przyznane
prawa miejskie zostały odnowione dzięki staraniom arcybiskupa
Jarosława Bogorii-Skotnickiego w roku 1346. Jak widać, koniec wieku
XIII i pierwsza polowa XIV stanowią na ziemi kaliskiej okres
ożywionej działalności miastotwórczej.
Ziemia
kaliska w wiekach XV - XVIII
Na przełomie XIV i
XV wieku wojewódzki Kalisz rozwija się pod względem przestrzennym i
gospodarczym, jednak podział między wsią a miastem nie był jeszcze
mocno uwidoczniony. Mimo częstych pożarów i klęsk okres ten przynosi
znaczny wzrost liczby mieszkańców, a także warsztatów
rzemieślniczych, w tym zwłaszcza kowalskich, tkackich, rzeźnickich
oraz piekarni. Bardzo znacząca i dochodowa była ówczesna wymiana
handlowa, której z pewnością przysłużyło się dodatkowo nadanie
miastu przez Władysława Jagiełłę, prawa zbierania opłat targowych
(1418) i później rozszerzenie w 1496 trzydniowego prawa składu na
okres siedmiu dni. Kalisz jest także ważnym ośrodkiem kulturalnym:
istniejąca tu już od 1389 kolonia akademicka (rodzaj filii
krakowskiego uniwersytetu) wpływa na podniesienie poziomu tutejszej
elity. W 1417 roku malarz Mikołaj z Kalisza wykonuje obraz Matki
Bożej ab Igne, jeden z wybitniejszych polskich dzieł XV- wiecznego
malarstwa sztalugowego.
Podczas wojny trzynastoletniej z
Krzyżakami Kalisz w roku 1458 wystawia na wyprawę malborską aż 30
zbrojnych, co obrazuje potencjał miasta jako trzeciego (obok Poznania
i Kościana) ośrodka miejskiego w Wielkopolsce. Także w wieku XVI i w
pierwszej połowie XVII miasto funkcjonuje jako centrum życia
społecznego i politycznego tej części Polski. W tym okresie wśród
okolicznej szlachty i w niektórych ośrodkach miejskich pojawiają się
i szybko narastają silne wpływy Reformacji. Obok Kalisza stałe zbory
protestanckie powstają w Koźminku i Stawiszynie, ponadto – w
zależności od zmieniających się stosunków wyznaniowych i poparcia
właścicieli dóbr dla różnych wyznań okresowo aż co czwarty kościół w
okolicy Kalisza służył innej grupie religijnej niż katolicka.
Większość rodzimych innowierców stanowią przy tym luteranie, jednak
wśród szlachty jest też duża grupa braci czeskich. Większość członków
tej grupy społecznej powróci na początku wieku XVII do katolicyzmu,
natomiast duża część mieszczan pozostanie przy luteraniźmie.
Między innymi dla przeciwdziałania wpływom protestanckim w roku 1574
prymas Stanisław Karnkowski sprowadza jezuitów do Grodu nad Prosną.
Z jego fundacji i przy ogromnym jego osobistym wsparciu powstaje
zespół jezuickich budowli (kościół, kolegium, seminarium, drukarnie)
a aktywność zakonników przyczynia się do rozpowszechnienia i
wzbogacenia życia naukowego i kulturowego mieszkańców. Jeden z
nauczycieli kolegium, Aleksy Sylvius, skonstruuje tu na początku XVII
wieku zaawansowane przyrządy astronomiczne i będzie przeprowadzał
obserwacje nieba. Ponadto w Kaliszu rozwija się budownictwo
(większość domów miasta w murach jest już murowanych), powstają
pierwsze wodociągi, o których wzmianki datowane są na rok 1543 roku,
Kalisz jest wówczas jednym z niewielu miast w Wielkopolsce, które
posiadało swoje akwedukty. Jednak ogólnie stan sanitarny miasta
pozostawia wiele do życzenia, czego obraz daje dokumentacja
ówczesnych procesów i sporów, dotyczących między innymi
zanieczyszczania cudzych posesji.
Duże zniszczenia maja miejsce w
Kaliszu w okresie „potopu szwedzkiego” w latach 1655 –
1657. Oblężenie Kalisza przez Szwedów, które miało miejsce w 1656
przyniosło spustoszenie miasta. Po tych wydarzeniach Jan Kazimierz
zwolnił Kalisz z podatków na 6 lat. Warunkiem było jednak
przeznaczenie tych pieniędzy na odbudowę i umocnienie murów miasta.
wydarzenia potopu szwedzkiego i związany z nimi regres ekonomiczny w
całej Wielkopolsce wpływają na widoczny kryzys gospodarki miejskiej,
który potrwa przez całą drugą połowę XVII wieku i właściwie aż do
połowy następnego stulecia.
W roku 1670 mieszkaniec pobliskiej
wsi Szulec nazwiskiem Stobienia funduje do kaliskiej kolegiaty obraz
Świętej Rodziny jako wotum dla św. Józefa za uzdrowienie, natomiast w
trzy lata później rozchodzą się pogłoski o kolejnym cudzie św.
Józefa. Te daty należy uznać za początek kultu św. Józefa
„Kaliskiego” i jednocześnie za momenty narodzin
działającego do dziś pierwszego józefologicznego sanktuarium w Polsce
(obraz został koronowany w roku 1796).
Dokumenty świadczą, że w
ostatnim okresie I Rzeczypospolitej w instytucjach samorządowych
Kalisza panowała korupcja i nieporządek. Słaby system sanitarny i
niedostateczna opieka zdrowotna, są przyczynami dużej ilości chorób i
znacznej śmiertelności mieszkańców. Częste działania wojenne w
okolicy pociągają za sobą grabieże, pożary i zniszczenia także w
miastach ziemi kaliskiej. W trakcie wojny północnej przez miasto znów
przechodziły kolejne armie: szwedzkie, moskiewskie i saskie. Także
wojna siedmioletnia (1756 - 1763) oraz konfederacja barska (1768 -
1772) nie oszczędziły Kalisza, który był grabiony, palony, niszczony.
Oblężenia zniszczyły mury obronne oraz dużą część zabudowy
mieszkalnej. W tym niespokojnym okresie jeden raz doszło nawet
bezpośredniej bliskości miasta do większego starcia: tzw. bitwy pod
Kaliszem (29 października 1706), rozegranej w rzeczywistości między
Kościelną Wsią i Warszówką pomiędzy między wojskami szwedzkimi Karola
XII i wspierającymi je stronnikami Stanisława Leszczyńskiego a
Rosjanami, Sasami i polskimi stronnikami Augusta Mocnego. Bitwa,
wygrana przez znacznie liczebniejsze wojsko rosyjsko-sasko-polskie
była największym starciem III wojny północnej na terytorium polskim,
jednak ponieważ Szwedzi dzięki szeregowi posunięć szybko odzyskali
inicjatywę strategiczną, jej znaczenie okazało się krótkotrwałe.
Od połowy XVIII wieku miasto powoli podnosi się z upadku.
Następuje poprawa w pracy systemów kanalizacyjnych, rozbudowane
zostają wodociągi. Duże środki pieniężne przeznaczono na odbudowę
fortyfikacji miejskich. Pod koniec XVIII wieku w Kliszu zaczęła
pełnić stałą służbę akuszerka opłacana z budżetu miasta. O opiekę
medyczną zaczęli troszczyć się także jezuici, którzy dla potrzeb
własnych i miasta zatrudnili lekarza oraz zaczęli sporządzać
lekarstwa. Warto wspomnieć, że istniały wówczas w mieście dwa
szpitale: starszy (od 1461) przy kościele św. Trójcy na przedmieściu
wrocławskim oraz drugi, przy kościele św. Ducha – rodzaj
przytułku dla najbiedniejszych.
W latach 80 – tych XVIII
wieku swoją działalność w Kaliszu podjęła lokalna Komisja Dobrego
Porządku. Z jej inicjatywy wprowadzane są kolejne przepisy
porządkowe, higieniczne i bezpieczeństwa. Nie uchroniło to jednak
miasta przed kolejną wielką klęską żywiołową w roku 1792, kiedy to w
klasztorze franciszkanek – klarysek, wybucha pożar, który
opanował całe miasto, niszcząc je doszczętnie. Kompleksowa odbudowa
miasta zostaje podjęta już pod zarządem administracji pruskiej.
Ziemia
kaliska w okresie zaborów
Dnia
13 lutego 1793 roku, po podpisaniu 23 stycznia 1793 roku w
Petersburgu traktatu rozbiorowego między Rosją i Prusami, wojska
pruskie wkraczają do Kalisza. Liczba mieszkańców Kalisza pod koniec
XVIII wieku wyniosła 3832 bez ludności żydowskiej. Dane te są
dostępne dzięki spisowi ludności z 1793 roku, który przeprowadzili
Prusacy. Stan miasta pod względem infrastruktury był wówczas bardzo
zły, zniszczona była znaczna część domów oraz umocnienie miejskie. Z
pomocą rządową (pruską) podjęto odbudowę miasta. Rozbudowano je także
o nowe tereny, otoczono solidnymi murami, zabudowania domów zmieniły
się na murowane. Na ulicach pojawiło się oświetlenie – lampy
olejowe. Głównym źródłem utrzymania społeczeństwa kaliskiego było
wówczas rzemiosło, handel, warzenie piwa a także pędzenie wódki: w
mieście znajdowało się aż 6 prywatnych browarów i gorzelni.
W
roku 1794 to insurekcja kościuszkowska miała swój odzew także w
Kaliszu. Jednak po jej upadku zwolniono tutaj nielojalnych w oczach
Prusaków polskich urzędników, a na ich miejsce powołano niemieckich.
W czasie niedługiego panowania pruskiego w Kaliszu (do roku 1806)
wybudowano teatr, w którym rozpocznie regularne występy zespół
Wojciecha Bogusławskiego, twórcy polskiego teatru narodowego. W
dziedzinie edukacji przełom XVIII i XIX wieku był dla miasta czasem
jednoznacznie pozytywnego rozwoju. W kaliskiej szkole wojewódzkiej
pracowali bardzo dobrze wykształceni i oceniani przez Komisję
Edukacji Narodowej, wykładowcy. Na czele uczelni stał prorektor Jan
Gorczyczewski, eksjezuita. Po roku 1794 w jednym ze skrzydeł byłego
kolegium jezuickiego urządzono biura urzędów pruskich, a uczelnia
została przeniesiona do bursy Karnkowskiego. Szkoła ta przetrwała do
czasów Księstwa Warszawskiego. Z kolei Prusacy założyli w gmachu
byłego kolegium jezuickiego Korpus Kadetów, szkołę wojskową kierującą
swoją ofertę do synów drobnej szlachty. Lata rządów pruskich to okres
szybkiego wzrostu ludności Kalisza. O ile w roku 1793 mieszkało w
mieście około 3 800 osób, w tym tylko niecałe 200 pochodzenia
niemieckiego (5%), to w roku 1804 na ogólną liczbę nieco ponad 7
tysięcy mieszkańców Niemców było aż 2200 (ponad 31%). Było to
rezultatem polityki władz pruskich, zapewniających osadnikom
niemieckim pomoc finansową, a także rozmaite przywileje. Dużą część
tych imigrantów stanowili rzemieślnicy a nawet pionierzy przemysłu,
co korzystnie odbiło się na rozwoju gospodarczym miasta.
W
listopadzie 1806 roku Kasper Miaskowski, dzierżawca Opatówka,
przywiózł do Kalisza informacje z Berlina o tym, że po zwycięstwie
nad Prusami Napoleon, a z nim J. Wybicki i J.H. Dąbrowski wyruszają w
stronę Wielkopolski. Zgodnie z jego relacją Kalisz jest na trasie
przemarszu wojsk Napoleona. Polscy mieszczanie opanowują ratusz i
ważne urzędy. Wiadomość o wydarzeniach kaliskich rozeszła się po
całej Polsce, brak natomiast zdecydowanej reakcji pruskiej, głównie z
powodu chaosu, w jakim znalazło się państwo po klęsce i uciecze króla
do Prus Wschodnich. Nowe polskie władze zaczęły tworzyć oddziały
wojskowe. Na przełomie listopada i grudnia 1806 do miasta przybywa
Józef Wybicki i organizuje administrację cywilną. Po powstaniu
Księstwa Warszawskiego miasto Kalisz staje się siedziba departamentu.
Otrzymuje tez nowy ustrój, określony w konstytucji Księstwa. Powstała
Rada Municypalna, której zadaniem było zarządzanie, jej działania
nadzorował prefekt. W mieście w tym okresie powstaje wiele urzędów,
placówek, m. in. Rada Handlowa, utworzona w 1809 roku.
W latach
1807 – 1812 w Kaliszu były organizowane przedstawienia
teatralne, które cieszyły się dużą popularnością wśród mieszkańców.
Do upowszechnienia teatru i jego rozwoju przyczynił się w
szczególności największy animator tej dziedziny kultury: mieszkający
w Kaliszu Wojciech Bogusławski. W latach Księstwa powstają także
pierwsze czasopisma w języku polskim, m. in. Dziennik Departamentu
Kaliskiego. Ważnym czynnikiem wpływającym na rozwój kultury jest
działanie w mieście drukarni założonej przez Karola Mehwalda.
W
roku 1813 rozbita Wielka Armia Napoleona cofa się z Rosji. Kalisz,
jako miejsce formowania się rezerwowych oddziałów polskich staje się
celem rosyjskiego ataku. Po krwawej bitwie na terenie przedmieścia
Tyniec w dniu 13 lutego, która do historii przeszła pod nazwą (2.)
Bitwy pod Kaliszem, pobite oddziały połączonego
francusko-sasko-polskiego korpusu gen. J. Reyniera toczą jeszcze
zażarte walki o samo miasto, które ostatecznie opuszczają. Kalisz i
teren powiatu Rosjanie zajmują jeszcze tego samego dnia. Dopiero w
dwa lata później (1815), na mocy decyzji podjętych przez Kongres
Wiedeński ziemia kaliska wraz ze znaczną częścią wschodniej
Wielkopolski zostaje włączona do Królestwa Polskiego, autonomicznego
tworu politycznego, pozostającego pod berłem cesarza Rosji. Także po
nowym podziale administracyjnym kraju Kaliszowi przypada rola stolicy
województwa, a także staje się on siedzibą władz powiatowych.
Ówczesny Kalisz liczył około 12 tys. mieszkańców. Będąc miastem
wojewódzkim posiadał sąd drugiej instancji, szkołę wojewódzką, a
także szkołę kadetów. Pod względem ludności zajmował trzecie miejsce
w Królestwie. Jednak na skutek nowego poprowadzenie granic,
połączonego z zerwaniem licznych kontaktów handlowych i ograniczeniem
możliwości zbytu towarów (granica przebiegała niedaleko od Kalisza) a
także kryzysu gospodarczego, będącego rezultatem długoletnich
wysiłków wojennych stagnację przeżywa miejski i okoliczny przemysł i
handel, a ceny żywności bardzo gwałtownie wzrastają. W 1831 roku w
wyniku epidemii w Kaliszu i powiecie umiera ok. 7 tys. osób.
Na
ten okres datuje się jednak szereg ważnych przedsięwzięć
gospodarczych. I tak z inicjatywy i ze znacznym wsparciem finansowym
władz Królestwa w 1824 powstała w Opatówku (należącym wówczas do
namiestnika, generała Józefa Zajączka) duża fabryka sukna braci
Adolfa i Edwarda Fiedlerów, która już po dwóch latach zatrudniała
niemal 500 osób, dostarczając między innymi materiał na mundury dla
wojska. Przemienia ona senną miejscowość o na poły wiejskim
charakterze w prężny ośrodek przemysłowy. Z kolei w samym Kaliszu, na
przedmieściu warszawskim, powstaje w roku 1826 fabryka sukna
Beniamina Repphana. Otwarcie tych dwóch zakładów stanowi początek
stopniowej zmiany profilu gospodarczego okolic Kalisza na
przemysłowy. Jednocześnie stają się one wiodącymi, ale bynajmniej nie
jedynymi ośrodkami nowego regionu przemysłowego na ziemiach polskich.
W związku z rozwojem przemysłu Kalisz i inne okoliczne miasta, leżąc
wówczas w strefie przygranicznej, stały się znaczącym ośrodkiem
migracji niemieckich rzemieślników. Spowodowało to zmiany w
strukturze etnicznej i wyznaniowej tych miejscowości, a zwłaszcza
Kalisza: ze sprawozdań Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych wynika, że
pod koniec lat 20-tych XIW wieku katolicy (a więc Polacy) stanowili w
mieście 38% ogółu mieszkańców, Żydzi – 32% a ewangelicy (czyli
Niemcy lub obywatele pochodzenia niemieckiego) około 30%. Nigdy
przedtem ani potem w dziejach miasta udział Polaków w ogólnej liczbie
jego ludności nie był tak niski, a Niemców tak wysoki.
W tym
pierwszym okresie funkcjonowania Królestwa Polskiego Kalisz, ze
względu na swoje administracyjne funkcje, wzbogaca się o szereg
reprezentacyjnych budynków: gmach Szkoły Wojewódzkiej z 1819, budynek
Trybunału (1820-21), a także gmach Komisji Wojewódzkiej. Wszystkie te
budowle były dziełem architekta Sylwestra Szpilowskiego.
W
przyłączonym do zaboru rosyjskiego Kaliszu dość szybko zaczęła się
aktywizować legalna patriotyczna opozycja, ujawniająca się najpierw
na łamach prasy, a od 1818 także w sejmie. Do najbardziej znanych i
aktywnych działaczy opozycji, zwanej także kaliską, należeli Wincenty
i Bonawentura Niemojewscy. Niektóre osoby bardziej aktywne szybko
zaczęły wstępować do organizacji niepodległościowych, m. in. filii
warszawskiej organizacji Wolnomularstwo Narodowe oraz Narodowego
Towarzystwa Patriotycznego, kierowanego w Kaliszu przez Mikołaja
Dobrzyckiego. Ich członkowie rekrutowali się głównie w kręgów
zamożniejszej i średniej szlachty, lepiej wykształconych mieszczan,
spośród niższych rangą oficerów, licznie należała do nich także
ucząca się młodzież. To młodzi uczniowie szkol kaliskich tworzą w
roku 1819 tajną organizację o nazwie "Związek Kawalerów
Narcyza", rozbitą przez władze po niemal siedmioletniej
działalności.
W Powstaniu Listopadowym (1830-31) bierze udział
znaczna grupa mieszkańców miasta i okolicy, ziemia Kaliska wystawia
także dwa dodatkowe oddziały wojskowe: pułk jazdy oraz oddział
strzelców pieszych. Po upadku Powstania Listopadowego Kalisz
dosięgły ciężkie represje. 1 czerwca 1832 zlikwidowano tutejszy
Korpus Kadetów. W roku 1845 zlikwidowana została gubernia kaliska,
ziemie kaliską przyłączono do guberni mazowieckiej, w ramach której
Kalisz pełnił funkcje stolicy okręgu.
Znaczna skala pacyfikacji
i represji po powstaniu listopadowym sprawiła, że dopiero odgłosy
warszawskich demonstracji z lat 1860 – 1861 przełamały
stagnację środowisk niepodległościowych na tym terenie. Także w
Kaliszu ludzie zaczęli wówczas gromadzić się na nabożeństwach
żałobnych za ofiary przemocy i demonstracjach podczas których
śpiewano pieśni patriotyczne. Pierwsze takie manifestacje odbyły się
w kościele Franciszkanów w dniu 5 marca 1862. Z czasem wystąpienia te
stawały się bardziej radykalne. W roku 1862, po powstaniu Centralnego
Komitetu Narodowego kaliski ruch niepodległościowy nabiera realnych
kształtów i staje się silniejszy. Jednak pomimo tego aktywność
zbrojna podczas Powstania Styczniowego na terenie powiatu kaliskiego
była bardzo słaba. Jednym z głównych powodów było stacjonowanie dużej
ilości wojsk rosyjskich. Jedynie w rejonie Opatówka działał większy
oddział powstańcy pod dowództwem Franciszka Parczewskiego. Po upadku
powstania władze rosyjskie zastosowały surowe kary dla powstańców i
mieszkańców. Autonomia Królestwa została zniesiona, administrację
przekształcono na wzór rosyjski, władzę gubernatora także w Kaliszu
sprawowali odtąd wyłącznie Rosjanie. Nikt z obywateli polskich nie
był dopuszczany do wyższych stanowisk urzędniczych. Ze szkół
wyrugowano język polski. W roku 1867 przywrócono do istnienia
gubernię kaliską, w skład której weszły powiaty: kaliski, koniński,
kolski, łęczycki, sieradzki, słupecki, turecki i wieluński. W tym
stanie podział administracyjny przetrwał do roku 1914.
Podobnie
jak w pierwszej połowie XIX wieku, trzonem kaliskiego przemysłu
pozostaje sukiennictwo, którego największym przedstawicielem i
najlepiej działającym zakładem jest nadal fabryka braci Repphanów. Po
roku 1850 duża część jej produkcji była wysyłana do Rosji i tranzytem
do Chin. Równie dobrze i prężnie rozwijał się przemysł bawełniany.
Główną rolę w tej dziedzinie odgrywała manufaktura Buhlego. Kalisz
był także ważnym ośrodkiem rzemieślniczym. Istniały także trzy
fabryki, które produkowały fortepiany. W końcu XIX wieku miasto stało
się głównym ośrodkiem przemysłu hafciarskiego i koronkarskiego w
kraju. Trzy największe należały do J. D. Meisnera, F. Fraenkla i
Danzigera.
Lata siedemdziesiąte XIX wieku to czas, kiedy ukazuje
się pismo „Kaliszanin”, redagowane przez Adama
Chodyńskiego. Ukazują się w nim rozprawy z zakresu historii Kalisza,
recenzje z przedstawień teatralnych, koncertów. W mieście wychodzi
także „Gazeta Kaliska” która przetrwała aż do 1939 roku.
W latach osiemdziesiątych XIX wieku w środowisku kaliskiej elity
polskiej widoczne jest ożywienie polityczne. Największym poparciem
cieszy się Narodowa Demokracja, której liderami na terenie Kalisza są
Alfons Parczewski i Józef Radwan. Ostatnie lata XIX i pierwsze XX
wieku to okres, w którym w środowisku kaliskim działał szereg znanych
polskich literatów. Najbardziej znani związani z Kaliszem i okolicami
ludzie pióra to: Adam Asnyk, Maria Konopnicka i Maria Dąbrowska.
Schyłek wieku XIX to także okres rozbudowy miasta: w roku 1882
rozpoczęto budowę nowego ratusza, 1900 to rok rozpoczęcia budowy
nowego budynku miejskiego teatru. W mieście znikają kolejne domy
drewniane, a w ich miejsce powstają murowane. W statystykach widoczny
jest duży przyrost liczby ludności, którego główną przyczyną jest
rozwój przemysłu. Powstają kolejne fabryki i manufaktury, m. in.
wytwórnie trykotaży, fabryki lalek, młyny parowe, odlewnie żelaza.
Pod koniec XIX w. Kalisz stał się także ośrodkiem przemysłu
hafciarskiego i koronkarskiego. Duża część kaliskich produktów trafia
na eksport, jednak brak połączenia kolejowego jest istotnym
czynnikiem, który hamuje dalszy rozwój handlu. Dopiero w roku 1902
oddano do użytku linię kolejową, łącząca Kalisz przez Opatówek i Łódź
ze stolicą Królestwa, tzw. kolej warszawsko-kaliską. Przyczyni się
ona do kolejnego etapu rozwoju przemysłu i towarzyszącego mu dalszego
wzrostu miasta. M. in. w roku 1907 powstała fabryka włókiennicza
braci Müller.Kalisz
jest już wtedy jedynym miastem okolicy: w roku 1869 i 1870 na mocy
carskiej reformy administracyjnej tracą prawa miejskie Opatowek,
Stawiszyn i Koźminek, stając się osadami miejskimi. Prawa miejskie w
1919 wieku odzyska - już w nowej Polsce – Stawiszyn.
Ludność
Kalisza przełomu w wieku XIX i na początku XX jest mieszana
narodowościowo: obok największej liczby mieszkańców pochodzenia
polskiego (katolików), stanowiących nieco więcej niż połowę
mieszkańców, ponad jedną trzecią ludności są Żydzi. W mieście mieszka
także nadal stosunkowo wielu Niemców (około 11% ludności), w
większości potomków osadników z krótkiego okresu rządów pruskich lub
(liczniejszych) przybyszów z czasu rozwijania przemysłu lekkiego –
prawie wszyscy oni są wyznania ewangelickiego. Znacznie mniejsza
grupa Rosjan (prawosławni) to głównie urzędnicy gubernialni i
powiatowi, wojskowi, nauczyciele i członkowie ich rodzin. Każda z
tych grup posiadała swoje odmienne obyczaje, tradycje, wyznanie i
związane z nim święta, z reguły także łączące ich członków
ukierunkowanie polityczne. Wszystko to powodowało, że życie miejskie
było bardzo zróżnicowane, składały się na nie uroczystości,
przedstawienia, święta wyznaniowe, obchodzone (publicznie lub
potajemnie) święta narodowe. Wszystkie wyznania posiadały w Kaliszu
swoje świątynie i cmentarze, tak więc obok kościołów katolickich
funkcjonowało kilka synagog, cerkiew i zbór ewangelickich w
zaadaptowanym dawnym kościele jezuickim, a obok cmentarza
katolickiego i istniejącego już od średniowiecza dużego kirkutu,
utworzono cmentarze: prawosławny i luterański. Zbory luterańskie i
gminy żydowskie funkcjonują także w Koźminku (182 ewangelików i 260
Żydów w roku 1860) oraz w Opatówku, w Stawiszynie jest natomiast
tylko gmina żydowska.
Lata I wojny
światowej i okres międzywojenny (1914 - 1939)
Drugiego
dnia wojny, 2 sierpnia 1914 roku wojska niemieckie bez walki
wkraczają do opuszczonego przez Rosjan Kalisza. Ludność miejska
zachowała spokój i wkroczenie 155 pułku nie wywołało żadnych
demonstracji. Jednak w nocy z 3 na 4 sierpnia 1914 roku dochodzi w
mieście do strzelaniny, która wybuchła z niewiadomych powodów.
Zdaniem niemieckich władz wojskowych, niezidentyfikowani Polacy
strzelali do żołnierzy, jednak świadkowie twierdzili później że do
wymiany ognia doszło pomiędzy patrolami niemieckimi na skutek
nieporozumienia. Wydarzenia z tej nocy spowodowały ciąg zdarzeń w
mieście. Dowódca pułku pruskiego, major Herman Preusker, zdecydował o
rozstrzelaniu kilku zakładników, a także do rozpoczęciu bombardowania
Kalisza przez całą noc z 7 na 8 sierpnia. Następnie rano wkroczyła do
miasta piechota, żołnierze niemieccy spędzili w jedno miejsce około
800 mężczyzn grożąc im rozstrzelaniem, jednak wszyscy zostali
ostatecznie uwolnieni. Po tych zdarzeniach nastąpiło systematyczne
burzenie miasta: 16 sierpnia spalono teatr, 6 dni później podpalono
dom przy ulicy Kościuszki, ostatni stojący jeszcze po bombardowaniu
cały dom w śródmieściu. Prawie całkowitemu zniszczeniu uległy
śródmieście i (najbardziej zurbanizowane) przedmieście wrocławskie.
Znaczna liczba mieszkańców, którzy podczas odstrzału rzucili się do
ucieczki, zginęła, na koniec sierpnia w mieście z ponad
60
tysięcy mieszkańców zostaje zaledwie około 5 tysięcy ludzi.
Zniszczenie miasta i dodatkowa kontrybucja, a także dotkliwy brak
miejsc pracy spowodowały okres biedy, która dotknęła prawie
wszystkich mieszkańców. Dlatego w 1916 roku powołano dla Kalisza Radę
Opiekuńczą, podlegającą Radzie Głównej Opiekuńczej w Warszawie.
Kaliska rada prowadziła trzy kuchnie, które wydawały dziennie około 7
tys. posiłków, tworzyła ochronki, w których były umieszczane dzieci,
udzielała pomocy w postaci dostarczania odzieży i lekarstw. Mimo
takiej pomocy życie z biegiem kolejnych lat wojennych lat było coraz
trudniejsze. Pojawiały się także lokalne epidemie. Liczba ludności
miasta ponownie spadła.
Między lipcem a grudniem 1917 w położonym
kilka kilometrów od Kalisza Szczypiornie byli internowani polscy
legioniści z I i II Brygady, którzy w ślad za swym Komendantem i
dowódcami odmówili złożenia przysięgi na wierność niemieckiemu
cesarzowi. Ich pobyt w tym obozie, a także solidarność kaliskiego
społeczeństwa polskiego i organizowana przez nie pomoc dla nich stały
się z jednej strony elementem legionowej legendy, z drugiej były
ważnym czynnikiem pobudzającym patriotyczne nastroje w okolicy. Latem
1918 roku potęga militarna Niemiec zostaje złamana na zachodnim
froncie. Także w Kaliszu domyślano się, że zbliża się koniec wojny.
Rozpoczął się proces tworzenia tajnych polskich sztabów wojskowych, a
także powolnego, pokojowego przejmowania rad i urzędów. W listopadzie
1918, natychmiast po ogłoszeniu niepodległości Polski, w Kaliszu
wybrano nowe władze miejskie, burmistrzem miasta zostaje Bronisław
Bukowiński. Po tych wydarzeniach Niemcy na stałe opuszczają miasto.
Krótko po wyzwoleniu miasta lokalny sztab wojskowy z ochotników-
mieszkańców ziemi kaliskiej i pozostającej pod rządami niemieckimi
ziemi ostrowskiej utworzył oddział wojskowy: I Batalion Pograniczny.
Wziął on później udział w walkach powstania
wielkopolskiego.
Natychmiast po zakończeniu wojny pojawiły się
inicjatywy odbudowy zniszczonego miasta. Znacznym ułatwieniem i
przyspieszeniem prac remontowych okazało się połączenie kaliskiego
śródmieścia z dworcem kolejowym i cegielnią za pomocą szyn
kolejowych. Dzięki pożyczce z Ministerstwa Robót Publicznych w 1919
uruchomiono w Kaliszu i okolicy 6 cegielni, w których z góry
wykupiono na potrzeby miasta całoroczną produkcję.
W
roku 1919 Kalisz utracił status wojewódzki – siedziba urzędu
powiększonego województwa została przeniesiona
do Łodzi.
W samym Kaliszu mniejszych ośrodkach
typu miejskiego w najbliższej okolicy pierwsze lata powojenne
przyniosły znaczące zmiany w strukturze etnicznej ludności: wyniki
przeprowadzonego w roku 1921
r. spis ludności wykazują dla Kalisza 44,5 tysiąca mieszkańców, w tym
zaledwie niecałe 1300 ewangelików, co stanowiło 2,9% mieszkańców
miasta. Natomiast tylko 159 z nich przyznawało się do narodowości
niemieckiej. Oznacza to, ze przygniatająca większość Niemców opuściła
miasto. Odeszli także (już w roku 1914) Rosjanie (pozostało ich
niespełna 100), a będącą symbolem ich obecności i rządów centralnie
położoną cerkiew rozebrano w roku 1928. Kalisz stał się miastem o
polskim obliczu etnicznym, ze znaczną mniejszością żydowską. W roku
1939, w przededniu wybuchu kolejnej wojny, miasto liczyło nieco ponad
81 tysięcy mieszkańców, w tym około 27 tysięcy Żydów, czyli dokładnie
jedną trzecią.
W pierwszym okresie po zakończeniu wojny nie tylko
miasto, ale i jego gospodarka znajdowały się w krytycznym stanie.
Część
przedsiębiorstw zaprzestała produkcji z powodu zniszczeń wojennych,
inne z braku surowców (dawniej sprowadzanych z Rosji). Jedynym
większym zakładem zatrudniającym ludzi, który działał przed wojną, w
jej trakcie oraz jej zakończeniu była fabryka fortepianów braci
Fibigerów. Wśród zakładów, które natychmiast podjęły produkcję, była
Manufaktura Pluszu i Aksamitu. Inne zakłady potrzebowały czasu na
nowy rozruch swojej działalności. Bardzo szybko nastąpiło to w
zakładach przemysłu chemicznego – w fabryce lalek i zabawek
Szrajera, produkującej też mydła, świece i linoleum, innym takim
przedsiębiorstwem była fabryka pierników i biszkoptów Mystkowskiego.
Wszystkie te zakłady oferowały pracę dla stałych i powracających
mieszkańców Kalisza i okolic, co spowodowało znaczne zmniejszenie
bezrobocia w powiecie kaliskim. Jednak na słabym poziomie stał nadal
lokalny przemysł spożywczy, co powodowało też częste problemy
aprowizacyjne i obniżało jakość życia.
Rozwój przemysłu
kaliskiego w okresie międzywojennym był powolny i przebiegał
nierównomiernie. Było to skutkiem jego jednokierunkowości –
nadal dominował przemysł włókienniczy. Stopniowo poprawiały natomiast
swoją ofertę usługi, np-, już w 1925 roku w Kaliszu było aż 39
restauracji, 14 kawiarni lub herbaciarni oraz 15 piekarni. Handel był
skupiony wokół rynku. Rosnący Kalisz nie doczekał się w okresie
międzywojennym rozwiązania problemów komunikacyjnych, nie
zrealizowano planowanej budowy elektrycznej linii tramwajowej. Złe
ukształtowanie terenu, spowodowane rozdzieleniem miasta przez kanały,
którymi płynie Prosna, małe, wąskie i słabo przejezdne uliczki,
niedostosowane do zwiększającego się ruchu, dworzec kolejowy
zlokalizowany daleko od centrum oraz brak połączenia go z bocznicami
z zakładami przemysłowymi – wszystko to spowodowało utrudnienia
sytuacji transportu i komunikacji miejskiej. Jednocześnie włodarze
Kalisza starali się o pożyczki i pieniądze. Odbudowano w 1925 roku
gmach ratusza, pocztę główną, bank polski, a także teatr. Udało się
również przebudować centralny plac św. Józefa.
W okresie
dwudziestolecia międzywojennego do Kalisza przyłączono kolejne
dzielnice: Żydów i Tyniec. Nieopodal Kalisza dobrze prosperował
niewielki Zbiersk, połączony z Kaliszem koleją wąskotorową:
wybudowano tam między innymi tartak. Wzorcowym przykładem na krajową
skalę dobrze rozwijającej się wsi spółdzielczej było podkaliskie
Liskowo, którego mieszkańcy tworzyli spółkę handlową „Gospodarz”,
we wsi otwarto wówczas między innymi piekarnię, cegielnie i młyn
parowy.
Znaczny przyrost ludności pociąga za sobą rozbudowę szkół
i placówek oświaty, obsługującej także potrzeby bliższej i dalszej
okolicy w zakresie kształcenia młodzieży i dorosłych. Ze statystyk
wynika, że w roku szkolnym 1937 – 1938 funkcjonowało w Kaliszu
18 oddziałów szkół zawodowo dokształcających. Natomiast na
przestrzeni lat 1918 – 1939 szkół średnich ogólnokształcących
było aż 6, m. in.: im. licea Adama Asnyka, Anny Jagiellonki, T.
Kościuszki i SS. Nazaretanek. Z ważniejszych szkół zawodowych należy
wymienić: szkołę mechaniczną im. Stanisława Staszica, szkołę handlową
i przemysłowo – rzemieślniczą.
Po odzyskaniu
niepodległości, zniesieniu represji i cenzury rozwija się życie
kulturalne. Jednym z ważnych lokalnych ośrodków kultury masowej w
1919 roku była „Wiedza Robotnicza”. Istotną rolę w życiu
społeczeństwa kaliskiego pełniła prasa, kino, biblioteki. W latach
1918 – 1939 swój rozkwit w Kaliszu przeżywała kinematografia. W
mieście funkcjonowało w różnych latach od 3 do 5 kin z łączną liczbą
miejsc od 1400 do około 1700. Organizowano liczne wystawy malarzy
miejskich, a także pochodzących spoza Kalisza. Muzeum Ziemi
Kaliskiej, które przetrwało czasy wojny zorganizowało wystawę
historyczno – architektoniczną pod nazwą „Kalisz dawny i
przeszły”. Rozpowszechniało się także radio, w 1924 roku
pierwsze demonstracje radiofoniczne przeprowadzono w gimnazjum im.
Adama Asnyka. Powstaje pierwszy Radioklub. W okresie międzywojennym
duży wpływ na rozwój życia kulturalnego miała lokalna prasa. W
Kaliszu istniało kilkanaście zarejestrowanych pism, co przyczyniało
się do szybkiego przepływu informacji i dotarcia do dużej liczby
społeczeństwa. Najsłabiej rozwiniętą i upowszechnioną formą rozrywki
kulturowej był teatr. Przyczyną tego był jego mało atrakcyjny
repertuar, słabo przyciągający widzów. Zmiany nastąpiły w momencie
objęcia stanowiska dyrektora teatru przez ambitnego menedżera Iwo
Galla. Jednak niezgoda z zespołem i brak akceptacji repertuaru
zmusiły Galla do dymisji. Jego następca - Marian Lenke powrócił do
dawnej praktyki i kaliski teatr na nowo popadł w marazm, czego nie
zmieniło nawet uzyskanie nowej siedziby w roku 1937.
W roku 1938
Kalisz i powiat kaliski zostaje (wraz z konińskim i kolskim)
przyłączony do województwa poznańskiego: tym samym po raz pierwszy od
długiego czasu historyczna Wielkopolska zostaje połączona w ramach
jednej jednostki administracyjnej.
Kalisz i powiat
kaliski podczas okupacji hitlerowskiej
Do Kalisza oddziały
niemieckie wkraczają bez walki 4 września 1939. Wkrótce potem ziemia
kaliska zostaje włączona bezpośrednio w skład do III Rzeszy w ramach
„Kraju Warty” (Reichsgau Wartheland”). Kalisz na
krótko staje się siedziba jednej z rejencji (okręgów) tej prowincji,
już jednak w roku 1940 jej siedziba zostaje przeniesiona do Łodzi. W
mieście obejmuje rządy niemiecki zarząd na czele z landratem
Hermannem Marggrafem, który wciela w życie przepisy inkorporacyjne.
Priorytetem urzędników niemieckich pracujących w Kaliszu było
przekształcenie go na miasto niemieckie. Spowodowało to masowe
wysiedlenia mieszkańców polskich do gorszych lokalizacji, ich miejsce
w większych mieszkaniach zajmowali sprowadzani do miasta Niemcy
(przy czym kierowano się zasadą, że 1 obywatel niemiecki zajmuje
miejsce 2 osób narodowości polskiej). Kaliskich Żydów już od 7
listopada umieszczono w getcie, które mieściło się pomiędzy ulicami:
Targową, Chopina i Wodną. Śródmieście zostało niemal całkowicie
zniemczone: przejęto mieszkania, sklepy, zakłady. Zmniejszenie
zatrudnienia i wprowadzenie racji żywnościowych ograniczonych dla
Polaków pociąga za sobą zubożenie i notoryczne niedożywienie
większości polskiej populacji Kalisza i innych ośrodków miejskich
powiatu. Podobnie jak w całym Kraju Warty na terenie Kalisza i
powiatu okupant prowadził bardzo rygorystyczną politykę represyjną.
Zakazano posługiwania się językiem polskim w urzędach, zniszczeniu
uległy wszelkie pomniki i tablice świadczące o polskiej tożsamości
tej ziemi. Życie kulturalne zostaje całkowicie zniesione, książki w
języku polskim i hebrajskim są masowo palone, szkoły zostają
zamknięte. Wprowadzono nawet przepisy, mające na celu ograniczenie
przyrostu naturalnego Polaków. Regulowały one kwestie zawierania
małżeństw: mężczyzna mógł ożenić się dopiero po 28 roku życia a
kobieta po 25-tym.
Jak w całej okupowanej Polsce naziści nie
tylko rządzą za pomocą terroru, ale także przystępują do realizacji
długofalowych planów zmian demograficznych z użyciem metod
eksterminacji całych grup ludności. Na przestrzeni lat 1941-1945
Niemcy dokonali w powiecie kaliskim kilkudziesięciu grupowych
egzekucji. Miejsca tych zbrodni to: Marchwacz (ze zbiorową mogiłą 75
zamordowanych tu Polaków), Las w Winiarach, w którym zamordowano
około 150 osób, lasy między Wolicą a Godzieszami, gdzie znajduje się
grób 22 zakładników polskich, Zbiersko, Kościelna Wieś, Biernatki,
Skarszewo. Najtragiczniejszy los spotkał kaliska społeczność
żydowską. Żydzi z okolic Kalisza zostają najpierw umieszczenie w
getcie utworzonym w Koźminku. W roku 1941 zostaje ono zlikwidowane, a
więźniowie trafiają do Generalnej Guberni, skąd są wywożeni do obozów
pracy lub innych gett. Stamtąd trafiają do miejsc zagłady. Z kolei
część Żydów kaliskich wywieziono już w roku 1940 do wielkiego getta w
Łodzi lub szeregu obozów pracy. Od 1941 pozostałych wywożono
sukcesywnie albo do łodzi, albo do miejsca zagłady w niedalekim
Chełmnie nad Nerem. W powiecie kaliskim przeprowadzono kilka etapów
wysiedleń Polaków. Pierwszy odbył się w grudniu 1939 roku. Druga
fala ma miejsce w lutym i marcu 1940, kiedy to zostaje wywiezionych
około 3 tys mieszkańców. Kolejny proces wysiedleń przypada na marzec
1940 do stycznia 1941: liczba wywiezionych to około 4300 osób. Od
stycznia 1941 do stycznia 1942 wysiedlonych zostaje kolejnych 6
tysięcy osób, głównie mieszkańców okolicznych wsi. Oprócz tego typu
akcji Niemcy organizowali także wywózki Polaków na przymusowe roboty
w głąb Rzeszy. W Kaliszu funkcjonował także od 1941 tzw.
„Gaukinderheim”, placówka, w której gromadzono,
przetrzymywano i przygotowywano do wysłania do Niemiec wielkopolskie
dzieci, odebrane rodzinom i przeznaczone do adopcji germanizacji.
Przeszło przez niego kilkaset dzieci, z których tylko część powróciła
po wojnie do domu.
Wszystkie wymienione wyżej czynniki
spowodowały znaczący spadek ludności miejskiej. Z około 81 tys.
mieszkańców w roku 1939 liczba ta (dodatkowo po ewakuacji Niemców)
zmniejszyła się do 41 tys. w roku 1945, co oznacza spadek o
niemal50%.
W okresie okupacji powstają na ziemi kaliskiej
komórki ruchu oporu. Do najprężniej działających organizacji
należały: Obrona Narodowa, Organizacja Jedności Narodowej,
Stronnictwo Ludowe „Roch”, Szare Szeregi, lokalne
organizacje Armii Krajowej, a także miejska kaliska komórka Polskiej
Partii Robotniczej.
W drugiej połowie stycznia 1945 zimowa
ofensywa sowiecka dociera do terenów leżących nieopodal Kalisza.
Także dzięki mobilizacji polskich mieszkańców i ich dobrej
organizacji udaje się szybko i bez większych starć opanować miasto. W
momencie odwrotu Niemcy zdołali tylko wysadzić mosty prowadzące do
Kalisza. Nie spowalnia to jednak natarcia sowieckich oddziałów,
ponieważ Polacy wskazują żołnierzom I Frontu Białoruskiego bezpieczne
przejścia przez koryto rzeki Prosny. Także dzięki współpracy Rosjan z
Kaliszanami udaje się przeciąć drogę wywozu przez Niemców zapasów
żywności. Późnym wieczorem 23.01.1945 Kalisz zostaje wyzwolony.
Miasto i okolica
od roku 1945 do dziś
W oswobodzonym
mieście administracja i przemysł zostają niemal natychmiast przejęte
przez nowa władzę. 2 lutego 1945 przybyli Lublina (ówczesnej
siedziby władz centralnych) przedstawiciele PPR i tymczasowego rządu
prowadza spotkanie organizacyjne lokalnych władz partyjnych i
wyznaczonych przez siebie kierowników administracji. PPR przejmuje
władzę w mieście, a za swoje główne zadania przyjmuje uruchomienie
fabryk, zabezpieczenie opuszczonego mienia, zaopatrzenie ludności w
żywność, uruchomienie transportu miejskiego, gazowni, wodociągów,
komunikacji z innymi ośrodkami. Przejęte przez nazistów z rąk
polskich i żydowskich właścicieli zakłady, kamienice i sklepy już nie
powracają do rąk ich prawowitych posiadaczy, do tego dochodzą te
pozostawione przez uciekających właścicieli niemieckich. W ten sposób
w Kaliszu i okolicy nacjonalizacja przemysłu i znacznej części
nieruchomości dokonuje się od ręki i bez rekwizycji wprost. Od roku
1945 Kalisz i powiat kaliski należą do odtworzonego województwa
poznańskiego. Uruchamiany w szybkim tempie przemysłowy ośrodek
kaliski potrzebuje rak do pracy. W latach 1945-1960 uwidacznia się
jest znaczny wzrost ludności: z 45 tys. do 71 tys. W ciągu następnych
15 lat dynamizm tego wzrostu zwalnia, niemniej pozostaje nadal
znaczny: do roku 1975 Kalisz liczy już 81 tys. mieszkańców. Wpływa na
to obok migracji także duży przyrost naturalny oraz zmiany granic
administracyjnych miasta. Lata 50 przynoszą ze sobą szereg nowych
inwestycji, realizowanych w ramach planu sześcioletniego (1950-1955).
Plan ten obejmuje Kalisz w mniejszym stopniu niż sąsiadujące z nim
miasta, jednak kolejne plany rozbudowy gospodarki przyczyniają się do
niewielkiego zmniejszenia dysproporcji między Kaliszem a wojewódzkim
Poznaniem. Rozwijają się zakłady przemysłu maszynowego,
elektrotechnicznego i metalowego. Od 1955 roku zaczęły się inwestycje
i modernizacje w przemyśle chemicznym i fabrykach instrumentów
muzycznych. Z biegiem lat nakłady na ich rozwój były stopniowo
zwiększane. Na kaliskim rynku bardzo szybko rozwijał się także
przemysł metalowym, w który zainwestowano duże środki. Od podstaw
została rozbudowana Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego i Zakłady
Remontu Maszyn Przemysłu Włókienniczego „Kalimet”. Kalisz
zyskuje sobie ogólnopolska markę jako miejsce wytwarzania wielu
pożądanych towarów. Najbardziej poza regionem znane ze swojej
produkcji zakłady kaliskie okresu PRL to Kaliska Fabryka Tiulu,
Firanek i Koronek „Haft”, Zakłady Przemysłu
Dziewiarskiego „Polo”, Kaliskie Zakłady Przemysłu
Jedwabniczego „Vistula”, Przetwórnia Owocowo-Warzywna
„Winiary”, Fabryka Pieczywa Cukierniczego „Kaliszanka”
oraz Fabryka Pianin i Fortepianów „Calisia”. W mieście
rozpoczęto także budowę nowoczesnego szpitala.
Obok rozwoju
przemysłu coraz bardziej widoczny staje się postęp w rozwoju oferty
edukacyjnej. Powstaje coraz więcej szkół podstawowych i zawodowych.
Wraz z nimi rozbudowywane jest zaplecze dydaktyczne: biblioteki,
świetlice, księgarnie oraz sportowe baseny, hale sportowe, boiska.
Mieszkańcy zaczynają liczniej uczęszczać do miejskiego teatru im.
Wojciecha Bogusławskiego, kin, kawiarni. Rozwija się prasa, wychodzą
m. in. gazety lokalne „Głos Kaliski” i „Gazeta
Kaliska”. Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej, którego zbiory
znacznie uszczupliła wojna, wznawia działalność wystawienniczą dzięki
pomocy miasta w roku 1960.
Ważnym momentem w najnowszej historii
miasta jest rok 1975, w którym na mocy nowego podziału
administracyjnego kraju na 49 województw Kalisz z miasta powiatowego
staje się stolicą województwa kaliskiego. Z większych miejscowości
wchodzą w jego skład
Ostrów Wielkopolski, Krotoszyn, Jarocin, Pleszew, Kępno, Ostrzeszów,
Syców, Stawiszyn, Wieruszów. Jednocześnie zostaje zlikwidowany powiat
kaliski, poszczególne urzędy gmin w swojej działalności podlegają
bezpośrednio władzom wojewódzkim. Jako stolica regionu
administracyjnego Kalisz staje się miejscem kolejnej fali inwestycji.
Powstają nowe osiedla, a liczba ludności miasta po raz pierwszy w
jego dziejach przekracza 100 tysięcy. Utworzona
zostaje Filharmonia Kaliska (1974), rozpoczyna działalność filia
poznańskiego Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza (1984, obecnie
Wydział Pedagogiczno-Artystyczny UAM), natomiast w 1985 zostaje
oddany do użytku nowoczesny 11 piętrowy szpital (Okrąglak). Z kolei w
roku 1992 miasto staje się siedzibą rzymskokatolickiej diecezji
kaliskiej.
W niedalekim Opatówku an terenie dawnej fabryki sukna
otwarto w roku 1981 Muzeum Historii Przemysłu, stopniowo zwiększające
swoją kolekcję i cieszące się rosnącym zainteresowaniem turystów. W
tej samej miejscowości umieszczono siedzibę największego polskiego
producenta słodyczy, firmy „Jutrzenka”.
Status miasta
wojewódzkiego Kalisz traci w dniem 1 stycznia 1999 na mocy reformy
administracyjnej rządu Jerzego Buzka. Samo miasto staje się osobnym
powiatem grodzkim (miejskim). Natomiast w skład powiatu ziemskiego
kaliskiego wchodzą gmina i miasto Stawiszyn, gmina Blizanów, gmina
Brzeziny, gmina Ceków, gmina Godziesze Wielkie, gmina Koźminek, gmina
Lisków, gmina Mycielin, gmina Opatówek, gmina Szczytniki, gmina
Żelazków. Powiat Kaliski ziemski (bez miasta Kalisz) liczy około 80
tys. mieszkańców i jest od 1999 jednym z 35 powiatów nowo utworzonego
Województwa Wielkopolskiego. Natomiast miasto Kalisz posiada około
70 km2
powierzchni, prawie 110 tys. mieszkańców, co w województwie
wielkopolskim plasuje go na drugim miejscu po Poznaniu. Należy
zaznaczyć, że szereg podkaliskich miejscowości, położonych na zachód
od miasta i związanych nim infrastrukturalnie, ale także
historycznie, należy aktualnie do innych powiatów (ostrowskiego i
pleszewskiego), co nieco utrudnia funkcjonowanie aglomeracji i nie
sprzyja tworzeniu regionalnej tożsamości kulturowej. Z kolei inne
dysproporcje ujawnia aktualny status miejscowości: liczący niemal
4000 ludności i przemysłowy Opatówek nie otrzymał na powrót swoich
utraconych w XIX wieku praw miejskich, a niemal trzykrotnie mniejszy
i nadal tracący ludność Stawiszyn posiada te prawa. Dzięki swojej
bogatej i zróżnicowanej historii Kalisz i jego okolice to miejsca
atrakcyjne turystycznie.
Bibliografia
:
Anders
P., 1980, Kalisz
i Okolice,
Wyd. Poznańskie, Poznań
Baranowski I., 1915, Kalisz:
zarys dziejów,
wyd. Jakowicki, Warszawa
Baranowski M., 2006,
Bitwa pod Kaliszem 13 lutego 1813,
Wyd. Infort Edition, Zabrze
Dąbrowski K., 1960, Kalisz
prastary,
Wyd. KiW, Warszawa
Dobak-Splitt K, Splitt J. A, 1988, Kalisz
poprzez wieki,
Wyd. Tow. MK/MOZK, Kalisz 1988
Fjiałkowski P., 1993, Dzieje
Żydów w Polsce. Wybór Tekstów Źródłowych XI-XVIII wiek, Wyd.
Żydowski Instytut Historyczny w Polsce, Warszawa
Gieysztor A.
(red.), 1960, 1961, Osiemnaście
wieków Kalisza. Studia i materiały do dziejów miasta Kalisza i
regionu kaliskiego, t. I. I II.,
Wyd. Poznańskie, Kalisz-Poznań
Górczak Z., 2002, Najstarsze
lokacje miejskie w Wielkopolsce (do 1314 r.), Wyd.
WBP, Poznań
Miasta
polskie w tysiącleciu, tom II, (dzieło zbiorowe),
Wyd. Ossolineum, Wrocław, 1967
Łęcki W., 2010, Kanon
Krajoznawczy Województwa Wielkopolskiego, Bogucki
Wydawnictwo Naukowe, Poznań
Łuczak Cz.,
1987, Położenie
ludności polskiej w Kraju Warty 1939 – 1945, Wyd.
Poznańskie, Poznań
Rusiński W. (red.), 1977, Dzieje
Kalisza, Wyd.
Poznańskie, Poznań
Rusiński W., 1983, Kalisz,
zarys dziejów, Wyd.
Poznańskie, Poznań
Topolski J. 1999, Wielkopolska
poprzez wieki, Wyd.
Poznańskie, Poznań
Wańka D., 2000, Koźminek
- zarys dziejów,
Wyd. Urząd Gminy Koźminek
Żebrowski R., 1993, Dzieje
Żydów w Polsce, Wyd.
Żydowski Instytut Historyczny w Polsce, Warszawa
|
