|
Zarys dziejów Grodziska Wielkopolskiego i okolic
Łukasz Funka
Najdawniejsze ślady człowieka na ziemi grodziskiej
Najwcześniejsze ślady osadnictwa w powiecie grodziskim datuje się jeszcze na epokę kamienia. Z braku miejsca zostaną tu przywołane tylko najważniejsze ze stanowisk. Ślady z okresu mezolitu (środkowej epoki kamienia) odnaleziono w Łubnicy i Trzcinicy Z neolitu, czyli okresu przechodzenia ludzi na osiadły tryb życia, znajdują się na opisywanym terenie stanowiska w Zdroju, Kotuszu, Trzcinicy, Wielichowie, Granowi i Prochach.
Z epoki brązu pochodzi natomiast cenny skarb z Granowa, złożony z 29 przedmiotów brązowych. Najliczniej z tej epoki reprezentowane są zapewne pozostałości kultury łużyckiej (ok. 1500 p. n. e.). Dla tego czasu okresu potwierdzone są zabytki między innymi z Snowidowa, Kotowa, Prochów, Trzcinicy i Wielichowa, oraz osady w Dębsku Gradowicach i Wielichowie. Z późniejszego okresu pochodzą znaleziska m. in. w Woźnikach, Ptaszkowie, Dębsku, Prochach, Trzcinicy i Wielichowie.
Najcenniejszymi zabytkami z epoki brązu są jednak unikalne w skali europejskiej kurhany w Łękach Małych. Zwane są one niekiedy wielkopolskimi piramidami. Pochodzące z początków epoki brązu, z czasów kultury unietyckiej stanowisko jest unikalne dla samej kultury unietyckiej i znaczące w skali europejskiej: tylko w Turyngii i Saksonii kurhany odgrywały w tym samym czasie ważną rolę, jednak nie były one budowane w takim skupieniu jak w Łękach. Na dzień dzisiejszy w dobrym stanie zachowały się cztery kurhany oraz nikłe ślady trzech kolejnych. Tymczasem w latach 80-tych XIX wieku Wilhelm Shwartz odnotowywał ich jeszcze 11. Niestety budowa linii kolejowej Kościan-Grodzisk i dalsze (aż do 1927 r.) zniszczenia spowodowały zmniejszenie tej liczby do ledwie czterech.
Stanowisko w Łekach Małych było badane intensywnie przez Józefa Kostrzewskiego w 1933 roku, potem w roku 1953, 1955 i w latach 1956-1958 oraz w 1970. W obecnej chwili prace prowadzi tam Muzeum Archeologiczne w Poznaniu, zaś stanowisko doczekało się licznych publikacji i światowego rozgłosu.
Średniowiecze
Z okresu wczesnego średniowiecza zachowało się w powiecie grodziskim wiele pozostałości grodów obronnych. Istniały one m. in. w Prochach, Reńsku i Trzcinicy. Do dziś można podziwiać resztki wałów grodowych także w takich miejscowościach jak Kamieniec, Konojad, Wolkowo i Łęki Wielkie. Jednak najważniejszymi na tej ziemi obiektami w czasach pierwszych Piastów były gród kasztelański w Dróżynie, oraz gród w pobliskim Modrzu.
Grodzisk Wielkopolski – mimo dawnej metryki swojej starej nazwy - powstał dopiero później. Słowo „grodzisk” pochodzi od rdzenia indoeuropejskiego (gród, hrad, gorodo, grad) oznaczającego gród właśnie. Pierwszy dokument wymieniający „Grodisze” - wtedy jeszcze wieś - wystawił w 1257 książę wielkopolski Przemysł I dla cysterskiego klasztoru w Paradyżu. Zapewne wskutek sporów terytorialnych Grodzisk był zresztą nadawany cystersom kilka razy. Tak więc na podstawie zachowanych dokumentów można określić „Grodisze” jako średniowieczną wieś. Ponieważ poza już wspomnianym grodem w Modrze istniał tuż obok gród kasztelański w Drużynie, wydaje się, że mimo swojej nazwy, sugerującej przeszłość grodową, Grodzisk rozpoczął swoje dzieje (potwierdzone w pierwszych źródłach pisanych) raczej jako wieś, będąca zapewne centrum prywatnego klucza dóbr.
W 1252 wzmiankowane po raz pierwszy w źródłach są Rakoniewice, wieś, która swoją nazwę wzięła od właściciela – komesa Raczona. Jeszcze wcześniej, bo już w 1233 roku mamy wzmiankę o Kamieńcu, zaś z 1247 roku pochodzi wzmianka o wsi Łąka. Ziemia kamieniecka należała w tym czasie najpierw do cystersów, a potem do rodu Leliwitów. Z kolei w 1298 roku w źródłach pojawia się parafia w Granowie, późniejsze gniazdo rodowe Granowskich herbu Leliwa. Z kolei rok wcześniej, bo w 1797 wzmiankowane w źródłach jest Wielichowo.
Sytuację Grodziska zmieniły przemiany zachodzące w XIII i XIV wieku, gdy nowo lokowane ośrodki miejskie zaczęły przejmować rolę dawnych kasztelanii, nieprzystosowanych gospodarczo i wskutek postępu sztuki wojennej nie pełniących już funkcji obronnej. Grodzisk, położony najpewniej na szlaku handlowym z Poznania do Gubina, został lokowany po 1280 roku, a przed 1303 rokiem, jednak dokładnej daty nie znamy. Lokacji dokonał albo komes Prandota, dziedzic Grodziska wspomniany w dokumencie z 1303 roku, albo jego ojciec Piotr. Tradycja lokalna potwierdza tę drugą wersję, utrzymując jednocześnie, że miasto lokował król Przemysł II1. Lokacja nastąpiła na prawie magdeburskim, najpewniej w miejscu zupełnie nowym w stosunku do starej zabudowy wsi.
O ile sama zabudowa rynku jest już zupełnie inna (pierwotna była zapewne drewniana i parterowa), to sam grodziski rynek nadal znajduje się dokładnie tam, gdzie był założony w momencie lokacji. Jest on centrum średniowiecznego miasta, dość przeciętnym jak na tę epokę (o boku ok. 84 m) i jest podobny do lokowanych w tym okresie niewielkich miast wielkopolskich, takich jak Krobia, Osieczna czy Wronki.
Największą budowlą w średniowiecznym mieście był gotycki kościół parafialny. W momencie, kiedy miasto było jeszcze obwarowane, jego korpus sięgał aż do murów miejskich. Zbudowano go zapewne na przełomie XIV i XV wieku, pierwszy raz jest wzmiankowany w 1426 roku. Do dzisiaj przetrwały same mury, świątynia została jednak gruntownie przebudowana o czym dalej. Dodatkowo w 1426 roku powstał szpital wraz z kościołem św Ducha, zbudowany już poza obwarowaniami miejskimi z inicjatywy Pawła Drzeńskiego (mieszanina, a potem księdza).
Właścicielami Grodziska, począwszy od wieku XIV byli Borkowie, najpierw Borek z Grodziska herbu Napiwo, kasztelan międzyrzecki, po nim Józef (1352-1382?), brat Maćka Borkowica (jednego z głównych członków konfederacji przeciw Kazimierzowi Wielkiemu, skazanego na śmierć głodową). Następnie miasto odziedziczyła prawdopodobnie jego bratanica, później zaś przeszło ono w ręce rodu Nałęczów. Byli to początkowo Niemierza z Lubosza i jego stryjeczny brat Sędziwój z Ostroroga (ok. 1375 – 1441), potem zaś synowie tego drugiego – Dobrogost (ok. 1410 – 1478) i Stanisław (ok. 1400 – 1477) ), po nim z kolei jego syn Jan (zm. 1501). On tez przekazał miasto swoim synom, Stanisławowi (zm. 1518) i Wacławowi (zm. 1527), przy czym po bezpotomnej śmierci pierwszego całe dobra rodowe przeszły w ręce Wacława. Po nim miasto z kolei odziedziczył Stanisław Ostroróg(1520 – 1568).
W okresie jednoczenia Polski pozycja Grodziska wydaje się rosnąć na znaczeniu. Kiedy w 1312 synowie Henryka Głogowskiego podzielili między siebie Wielkopolskę, Grodzisk został w dokumencie wymieniony jako siedziba dystryktu. Co prawda dystrykty przestały istnieć już w dwa lata potem po odzyskaniu przez Władysława Łokietka całej prawie Wielkopolski, ale świadczy to o rosnącym znaczeniu miasta.
W okresie bezkrólewia po śmierci Ludwika Węgierskiego doszło do wojny domowej w Wielkopolsce, przy czym w pobliżu miasta doszło do starcia oddziałów głównych antagonistów, czyli rodów Nałęczów i Grzymalitów. Jednak nie zahamowało to rozwoju miasta.
Dla określenia liczebności mieszkańców w epoce jagiellońskiej wielce pomocna jest uchwała sejmiku średzkiego z 1458 roku. Wylicza ona, ilu zbrojnych na wojnę krzyżacką maja wystawić wielkopolskie miasta. Grodzisk miał ich wystawić aż 12, tyle co Lwówek czy Szamotuły. Więcej zbrojnych musiało dostarczyć około 20 miast, takich jak Kalisz (30), Gniezno (20) czy wreszcie Poznań (60).
Z tego okresu mamy tez pierwsze potwierdzone wiadomości o wielu innych miastach i wsiach obecnego powiatu. W 1456 po raz pierwszy wzmiankowana jest Hamernia Borujsk, ośrodek wytopu żelaza, dzisiejsza Kuźnica Zbąska. W 1357 roku w dokumencie pojawia się Paweł z Ruchocic, zaś w 1432 wieś Jabłonna Nowa – obecna wieś Wioska. Z kolei przywilejem króla Władysława Jagiełły z dnia 15 lipca 1429 r St. Ciołek biskup poznański otrzymał pozwolenie na lokowanie swojej wsi stołowej – Wielichowa – pod tą samą nazwą na prawie magdeburskim. Dokument ten (pozbawiony pieczęci królewskiej) przechowywany jest obecnie w Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu.
Renesans, reformacja i druga lokacja
W wieku XVI Grodzisk Wielkopolski przeżywał swój złoty wiek. Ostrorogowie, właściciele miasta, byli drugimi obok Górków krzewicielami nowych prądów religijnych i filozoficznych w Wielkopolsce. Stanisław Ostroróg (1520-1568) którego możemy uznać za jedną z najważniejszych postaci w historii Grodziska, nie tylko pomagał szerzyć nowe idee, ale nawet oddał protestantom miejski kościół parafialny. Założył też w nim szkołę, którą poprowadził zaproszony przez niego Erazm Glinczer - jedna z najważniejszych postaci polskiej reformacji. Jan z Ostroroga, syn Stanisława, nie tylko kontynuował dzieło swojego ojca, ale też zadbał o rozwój miasta.
Nowa lokacja Grodziska Wielkopolskiego była de facto założeniem drugiego centrum miasta. Podstawą jej były dwa dokumenty lokacyjne: z 2 listopada 1593 i z 19 kwietnia 1594 roku. Nowe miasto nie miało być odrębną jednostką administracyjną, co samo w sobie było unikalnym rozwiązaniem. Dwa rynki (nowy o wymiarach 125 na 85 m) połączono ulicą Staromiejską (dziś Szeroką). Nowa lokalizacja na pewno przyczyniła się do szybszego rozwoju miasta. Mimo zniszczenia w 1615 roku przez pożar większości zabudowy miasta już w 1633 roku miało ono 333 domy.
Do miasta jako do jednego z głównych ośrodków Reformacji przybywało wielu cudzoziemców. Wpłynęło to też na stosunki etniczne w szerokiej okolicy, gdyż przybywali nie tylko ludzie pióra, ale też całkiem spora ilość rzemieślników z Czech i Niemiec.
Kontrreformacja
U schyłku XVI wieku reformacja zaczęła się załamywać, wraz z przejściem Jana Ostroroga w szeregi katolików. Jego syn Mikołaj, kasztelan nakielski był ostatnim właścicielem miasta ze swojej rodziny. W roku 1626, zaabsorbowany polityką na szczeblu krajowym, sprzedał miasto Janowi z Bnina Opalińskiemu. Opalińscy pozostali właścicielami miasta niemal do rozbiorów. Po śmierci Jana (1637), miasto przejął jego starszy syn Aleksander (zmarły w 1647 lub 1648), a potem młodszy Jan Leopold (wojewoda poznański). Po nim właścicielem Grodziska został Jan Franciszek (jeden z jego 5 synów, zmarły w 1715) a po nim miasto przejął z kolei jego syn Karol. Ostatnim z rodu, pochowanym zresztą w kościele bernardynów był prawnuk Jana – Wojciech Leon, wojewoda poznański (1708-1775).
Mimo kolejnej zmiany wyznania przez właścicieli, a potem zmiany ich samych, rozwój miasta nie ucierpiał, a wręcz postępował. To właśnie Jan Opaliński sprowadził do Grodziska Krzysztofa Bonadurę Starszego, autora przebudowy najcenniejszego zabytku miasta - kościoła św Jadwigi , któremu nadał on barokową postać. Po okresie lat 1563-93 (kiedy służył on protestantom), najpewniej około 1615 roku rozpoczęto jego przebudowę, która ukończono zasadniczo w 1648, aczkolwiek ostatecznie dopiero w 1672 roku. Obiekt to wyjątkowy bo reprezentuje barok wczesny. Kiedy rozpoczynała się jego budowa, pierwszy barokowy kościół w Rzeczpospolitej (kościół św Piotra i Pawła w Krakowie) nie był ukończony. Kościół farny w swoim obecnym kształcie jest budowlą jednonawową z kopułą nad prezbiterium i podwójnymi małymi kopułami nad kaplicami bocznymi. Wiele z wystroju wnętrza powstało w czasach Wazów, zaś szczególnie cenny jest ołtarz boczny z obrazem madonny autorstwa Bartłomieja Strobla, nadwornego malarza Władysława IV.
Nie tylko kościół farny pochodzi z tego okresu. Poza niezachowanym kościołem św. Anny, który znajdował się poza obrębem murów, a którego pochodzenie może być reformacyjne, reszta ważniejszych fundacji sakralnych przetrwała do dnia dzisiejszego. W 1662 roku Jan Leopold Opaliński ufundował klasztor i kościół bernardynów, wzniesiony niezwłocznie po fundacji. Do dzisiaj nie przetrwały niestety zabudowania klasztoru.
W 1663 roku na miejscu pochodzącego z początków XV wieku kościoła św Ducha ks Jan Wolsztyński postawił zachowany do dzisiaj drewniany przyszpitalny kościółek. Także w wielu miejscowościach dzisiejszego powiatu można podziwiać zabytkowe budowle sakralne z tego okresu ( w Ruchocicach, Granowie, Wielichowie, Zielęcinie) Woźnikach, co świadczy o dobrobycie pod rządami Opalińskich i o bujnym rozwoju okolicy. m. in. w 1660 roku rozpoczęto budowę zespołu franciszkańskiego w Woźnikach. Po tym jak zespół ten spłonął w 1706, odbudowano go według planów Jana Catenazziego. Był on aż do kasacji w 1836 roku ważnym ośrodkiem religijnym, którego świetna biblioteka różnymi kolejami losów trafiła w znacznej części do zbiorów Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauki. Z tego okresu budowy i dynamicznego rozwoju zachowały się też liczne przywileje kilku królów Polski.
Nie tylko Grodzisk się rozwijał. 24 lutego 1662 r. właściciel wsi Rakoniewice, kasztelan poznański i starosta wolsztyński, Krzysztof Grzymułtowski otrzymuje od króla Jana Kazimierza przywilej na założenie miasta Polski Freystadt. Król nadaje też miastu herb – biały pień przebity mieczem na niebieskim tle. Praw miejskich doczekało się także Rostarzewo. Obok wsi, wzmiankowanej już w 1379, na mocy przywileju królewskiego wystawionego dla Macieja Mielżyńskiego założono w r. 1752 nowe miasto. Jednak w 1934 roku utraciło ono prawa miejskie, choć do dziś zachowało dawny układ lokacyjny i ratusz z 1768 roku. To właśnie z Rostarzewa pochodzi spopularyzowany przez „Potop” Sienkiewicza, Krzysztof Żegocki (1618-1673) „pierwszy polski partyzant” - starosta babimojski, podkanclerz kaliski, wojewoda inowrocławski, a w końcu biskup chełmski.. Był on od roku 1655 organizatorem masowego, a co ważniejsze – nadzwyczaj skutecznego - zbrojnego ruchu oporu przeciw Szwedom na terenie znacznej części Wielkopolski.
Wiek XVII i początek XVIII to także okres osadnictwa olęderskiego. Oprócz nowo lokowanych Rakoniewic w jego ramach założono lub odnowiono wiele innych osad. W 1729 roku powstała wieś olęderska Podgradowice, w tym samym czasie osada olęderska powstaje w Kuźnicy Zbąskiej. Osadnictwo to skupiało się w tej części Wielkopolski zasadniczo wokół Rakoniewic, Wolsztyna, Opalenicy i Nowego Tomyśla.
Okres rozbiorów i Księstwa Warszawskiego
Pod koniec istnienia Rzeczpospolitej Obojga Narodów znaczenie Grodziska spadło. W 1775 roku, kiedy konstytucja sejmowa wprowadziła podział miast na cztery kategorie, Grodzisk znalazł się w trzeciej, licząc sobie 320 dymów (domów), obok takich miast jak Ostrów, Swarzędz, Wałcz czy Rogoźno. Miasto podupadło w stosunku do czasu swojej świetności z pierwszej połowy wieku XVII, stając się kolejnym ośrodkiem prowincjonalnym o niedużym znaczeniu.
Wskutek drugiego rozbioru Polski, oficjalnie potwierdzonego traktatem rozbiorowym podpisanym w Petersburgu 23 stycznia 1793 roku, Grodzisk znalazł się w granicach Prus. Nowa administracja terenów zwanych Prusami Południowymi dość szybko wzięła się do pracy, rozpoczynając od dokładnego spisu ludności i nieruchomości. Dzięki pruskiej dokładności wiadomo dokładniej, jak tuż po drugim zaborze wyglądał Grodzisk. Miasto nie miało już wówczas murów miejskich ani bram, ale za to posiadało solidnie brukowane ulice. Liczyło sobie 320 domów, zwykle drewnianych i krytych gontem, z tego 156 w śródmieściu (choć nie wiemy dokładnie, co pod tym pojęciem rozumiano). Mieszkańców było 2483, z tego 1114 katolików, 1146 Żydów i 218 luteran. W mieście były 2 kościoły (i 11 duchownych), klasztor bernardynów (z 11 mnichami i 5 braćmi zakonnymi) i 3 szkoły – gminna, katolicka i luterańska.
Dzięki temu spisowi można bez trudu określić także stan gospodarki miasta. Istniało w nim wówczas 13 cechów, ale liczni mieszczanie wykonywali swoją prace poza ich strukturą. Najzyskowniejszą działalnością była dla miasta produkcja alkoholu: dwa tutejsze browary i 20 gorzelni produkowały rocznie 3192 beczki piwa i 130 beczek gorzałki. Zachowane dane pozwalają określić też masą innych drobnych szczegółów; warto wspomnieć m. in. o 19 wiatrakach i odbywających się w mieście corocznie 11 targach i jarmarkach. Władza miejska dysponowała nawet (lichym) drewnianym więzieniem i katem.
Wydarzenia związane z insurekcją kościuszkowską miały miejsce w Grodzisku dość późno, bo dopiero 21 sierpnia 1794 roku. Uzbrojono kilkuset mieszkańców, a około 40- osobowy oddział ruszył w kierunku Poznania. Walk w okolicy Grodziska nie było, natomiast jeszcze w listopadzie ukrywali się w okolicy ostatni powstańcy.
Po trzecim rozbiorze zmieniono podział administracyjny kraju. Wraz z przyłączeniem Warszawy, przeniesiono tam stolicę prowincji, zaś ją samą podzielono na 3 dystrykty – warszawski, kaliski i poznański – a ten na 17 powiatów. Wprowadzono także pruski Landrecht (prawo krajowe).
14 października 1806 roku pruska armia została rozbita pod Jeną przez Napoleona. Ledwo w trzy tygodnie później generał J.H. Dąbrowski wkroczył do Poznania, rozpoczynając tam powstanie. Wkrótce powołano w Wielkopolsce polską administrację, nadal pozostawiając pruski system administracyjny. W lipcu 1807 roku, na mocy traktatów tylżyckich, powstało Księstwo Warszawskie, w skład którego wszedł departament poznański a Grodziskiem. Księstwo było niewielkie i zależne od Napoleona, niemniej stanowiło namiastkę państwa polskiego. Niestety po klęsce w Rosji w pamiętnym roku 1812, zostało ono w roku następnym zajęte przez Rosjan. Na mocy postanowień Kongresu Wiedeńskiego Grodzisk wraz z całą prawie Wielkopolską wrócił pod pruskie panowanie. W tym okresie Grodzisk należał najpierw do żony ostatniego właściciela – Teresy Opalińskiej (zmarłej 30. X. 1778 r.), a potem przeszedł w zastaw, po czym jego właścicielem został generał Kazimierz Radoński. W roku 1809 Grodzisk Wielkopolski dwukrotnie spustoszył pożar, wskutek czego rozebrano kościół św. Anny. W trakcie odbudowy poszerzono główną arterię komunikacyjną – dzisiejszą ul Szeroką. Zaczęły się także pojawiać domy piętrowe. W 1811 roku miasto liczyło 2353 mieszkańców i 291 domów.
W Wielkim Księstwie Poznańskim i Cesarstwie Niemieckim
Po Kongresie Wiedeńskim Wielkopolska stała się wielkim Księstwem Poznańskim w ramach Królestwa Prus. Fryderyk Wilhelm III nadał Polakom patentem z 15 maja 1815 pewien zakres autonomii. Okres ten dla Grodziska był ważny, gdyż w 1818 roku uruchomiono szlak pocztowy ze Śląska do Poznania, przebiegający przez miasto. Jednak względna autonomia nie trwała długo. Wraz z objęciem w 1830 roku stanowiska naczelnika prowincji przez Edwarda Flottwella rozpoczął się okres zarówno wzmożonego nacisku germanizacyjnego, jak też nowy etap rozwoju gospodarczego. Jednym z powodów tego ruchu była sytuacja w zaborze rosyjskim. Wielu Wielkopolan uczestniczyło w powstaniu listopadowym, w tym co najmniej kilku spod Grodziska.
W latach 30-tych Grodzisk nadal się rozwijał. Liczba mieszkańców wzrosła do około 3400 (w roku 1837), samo zaś miasto zaczęło się rozbudowywać. Po kasacie klasztoru bernardynów rozpoczęto lokalizację nowych okazałych budynków publicznych (sądu, i szkół). Zbudowano nowy ratusz. W tym okresie miasto należało do Szolca i Łubieńskiego. Jednak wydana 25 czerwca 1836 roku nowa pruska ordynacja miejska zniosła zależność od właścicieli, likwidując resztę pozostałości feudalnych. Miasto było wówczas już dość zaawansowane w rozwoju kapitalistycznym, z garbarniami i browarami. Powoli ograniczano tu też uprawnienia cechów, które kontrolowane były także ze względu na odbywającą się w ramach ich struktury polską działalność polityczno-patriotyczną.
Grodzisk odegrał ważną rolę w wielkopolskich wydarzeniach Wiosny Ludów 1848 roku. 18 marca doszło do wydarzeń rewolucyjnych w Berlinie, a już 21 marca usunięto pruską administrację w Grodzisku. Miasto, uznające zwierzchność polskiego Komitetu Narodowego, stało się jednym z ośrodków mobilizacyjnych organizowanego polskiego wojska. Wypadki toczyły się bardzo szybko, usuwano pruską administrację i rekrutowano żołnierzy, gromadząc broń i zaopatrzenie. Lokalny komitet działał w Grodzisku aż do 28 kwietnia, najdłużej w powiecie. W tym dniu do miasta podszedł pruski oddział ekspedycyjny wysłany z Nowego Tomyśla i złożony z kilkudziesięciu żołnierzy i setki huzarów, wsparty dodatkowo dwoma armatami. Na przedmieściu Doktorowo, w odległości pół kilometra od centrum miasta rozegrała się bitwa. Polacy, dowodzeni przez dr Mossego, byli uzbrojeni głównie w kosy, liczebność polskiego oddziału jest trudna do ustalenia, ale zapewne oscylowała w granicach kilkuset (pruskie raporty mówią nawet o 700, ale realna liczba to ok. 200-300). Walka była właściwie szeregiem potyczek, przy czym obrońcy najpierw wskutek ostrzału armatniego swojego zaplecza wycofali się na teren Starego Miasta, a potem próbowali wydostać się z okrążenia. Zginęło 31 powstańców, a kolejne 20 osób miało zginąć w wyniku pacyfikacji miasta. Mniejszą potyczkę stoczono także 10 kwietnia w Wielichowie.
W wyniku wydarzeń 1848 roku stolicę powiatu bukowskiego przeniesiono z Buku do Nowego Tomyśla – najbardziej niemieckiego miasta w jego granicach. Rozwój Grodziska Wielkopolskiego także zahamował. W 1867 roku miasto liczyło 3775 mieszkańców, czyli niewielu więcej niż 30 lat wcześniej, zaś z relacji ówczesnego proboszcza ks Prusinowskiego przebija zgoła mało chwalebny obraz miasta zaniedbanego i prowincjonalnego. Z postacią tego autora wiąże się też „Tygodnik Katolicki” (wydawany przez niego od 1866 do 1866 i potem kontynuowany), którego był redaktorem. Jednak ze względu na jego bezkompromisowe poglądy społeczne tygodnik nie wywarł większego wpływu na dzieje powiatu.
Powstanie styczniowe, które wybuchło w odległym Królestwie Polskim w 1863 roku, także zasiliła liczna grupa mieszkańców Grodziska i okolicy. Znamy dość dokładnie dzieje niektórych z nich, jak Jana Szymkowiaka, który w potyczce pod Kaliszem utracił nogę, albo jego towarzysza Józefa Chociszewskiego, czy też Jana Jurgowskiego.
Po powstaniu w 1871 roku Cesarstwa Niemieckiego sytuacja ludności polskiej w Wielkopolsce uległa pogorszeniu. Polityce germanizacji ludność polska przeciwstawiała coraz lepiej zorganizowaną sieć organizacji pomocowych i kulturalnych. Jeszcze w 1873 roku powstał w Grodzisku Bank Ludowy, od mniej więcej 1890 roku działało Towarzystwo Czytelni Ludowych (mające już w 1906 roku aż 24 czytelnie na terenie powiatu), zaś od 1886 roku „Towarzystwo Śpiewu Polskiego”. Organizowano kółka rolnicze, w 1897 roku powołano Towarzystwo Przemysłowe. W 1901 powstało w Grodzisku Towarzystwo kołowników grodziskich (czyli kolarzy), zaś od 1903 działało w mieście także Towarzystwo Gimnastyczne Sokół.
Najbardziej znana postacią-symbolem oporu wobec germanizacji w regionie stał się jednak chłop, Michał Dzymała, urodzony w Zdroju. Mieszkał on w założonej w 1729 roku wsi olęderskiej Podgradowice (którą w 1939 roku, na jego cześć przemianowano na Drzymałowo). Potem w latach 1910-1928 mieszkał w Cegielsku koło Rostarzewa, gdzie zastało go powstanie wielkopolskie, zaś ostatnie lata życia spędził w Grabównie, gdzie w 1937 roku zmarł (jest pochowany w Miasteczku Krajeńskim). Dzieje grodziskiego chłopa, Michała Drzymały i jego sporu z władzą pruską o prawo zamieszkania na własnej ziemi wielokrotnie opisywano w literaturze fachowej i pięknej, znają je także polscy uczniowie z podręczników historii.
W tym czasie w Rakoniewicach (w latach 1869-1872) odbywał swoją pierwszą praktykę lekarską urodzony w Clausthal Robert Koch, późniejszy odkrywca prątków gruźlicy i laureat Nagrody Nobla.
Nowa sytuacja przyniosła też zmiany organizacyjne, gdyż w 1887 roku powiat bukowski podzielono na dwa nowe – grodziski i nowotomyski. Tym samym Grodzisk stał się stolica powiatu, co przyczyniło się do nowego okresu rozwoju miasta. Jednak aż do końca I wojny światowej miasto nie przekroczyło progu 4 tys. mieszkańców, a pod koniec wieku nastąpiło wręcz jego częściowe wyludnienie wskutek wyjazdów do pracy w niemieckich ośrodkach przemysłowych.
Gospodarka Grodziska nadal opierała się na produkcji piwa – z dwoma browarami (przez krótki okres nawet trzema). Równocześnie rozwój miasta doprowadził do otwarcia w 1885 szkoły średniej, utworzenia w 1893 roku straży pożarnej (ochotniczej) i Szpitala Miejskiego (1894). Kulminacją było otwarcie 1 listopada 1898 roku elektrowni, trzeciego zakładu tego typu w Wielkopolsce (po Poznaniu i Bydgoszczy). Szczytowym rokiem rozbudowy był 1905, kiedy ukończono kościół ewangelicki, w stylu neogotyckim, postawiony na środku nowego rynku (czyli w miejscu lokacji z 1593 r.). W tym samym roku oddano do użytku cały kompleks budynków użyteczności publicznej – neogotyckie starostwo, neobarokowy sąd i budynek więzienia. Równocześnie od 1881 do 1909 wybudowano linie kolejowe łączące Grodzisk najpierw z Kościanem i Opalenicą, a wkrótce z Wolsztynem i Poznaniem. W tym samym czasie uruchomiono także kolejkę wąskotorową w Wielichowie.
I wojna światowa i Powstanie Wielkopolskie
Wybuch I wojny światowej wpłynął na wzmożenie nastrojów patriotycznych w powiecie. Wiosną 1915 roku powołano w Grodzisku Wielkopolskim drużynę skautów im Tadeusza Kościuszki, która od razu rozpoczęła wyjątkowo intensywną działalność. Obok niej funkcjonowały nadal inne polskie organizacje. Pod koniec wojny powstała tu także komórka Polskiej Organizacji Wojskowej (POW), która najpewniej zaczęła działać po 6 sierpnia 1918 roku.
Rewolucja, która wybuchła w Berlinie na początku listopada 1918, jak również zakończenie wojny wskutek rozejmu w Compiegne znacznie przyspieszyły tempo wydarzeń w powiecie. Już 22 listopada sformowano w Grodzisku pierwszy, niewielki oddział POW.
Powiat grodziski był zasadniczo zamieszkany przez ludność polską, która stanowiła ponad 83% ludności powiatu i ponad 73% mieszkańców jego stolicy. Nic też dziwnego, że Rada Żołnierska w Grodzisku została utworzona przez samych Polaków. Podobne rady powstały także w niedalekich Buku i Opalenicy. Prowadzono rekrutację i zbierano broń. W końcu z inicjatywy ppor. Skrzydlewskiego powołano kompanię Służby Straży i Bezpieczeństwa, która szybko rozrosła się do około 200 ludzi.
Wybuch powstania w Poznaniu 27 grudnia 1918 roku nie zastał więc Grodziska nieprzygotowanego. W dniu tym zginął w Poznaniu – jako pierwszy poległy uczestnik powstania - pochodzący ze Śniat w ziemi grodziskiej Franciszek Ratajczak. Już 28 grudnia jeden z plutonów z Grodziska rozkręcił i zabezpieczył szyny na linii Poznań – Zbąszyń, zaś reszta oddziału zabezpieczała Grodzisk. Już od pierwszych dni powstania działał w Grodzisku ppor. Zenkteler, organizujący dowództwo powstańczego frontu zachodniego. 7 stycznia 1919 roku rozkazem dziennym nr 2 Dowództwo Główne powołało okręgi wojskowe, w tym Okręg IV, obejmujący Międzyrzecz, Nowy Tomyśl, Grodzisk, Babimost, Śmigiel, Kościan, Wschowę i Leszno. Jego dowódcą został Kaimierz Zenkteler, wcześniej przewodniczący Grodziskiej Rady Ludowej, weteran I wojny, który (jak napisano we wniosku o przyznanie mu Orderu Virtuti Militari) mimo niezaleczonych ran prowadził swoje oddziały do boju osobiście. Jego dowództwo, początkowo zlokalizowane w budynku grodziskiego starostwa, potem mieściło się w dworku, obecnej Izbie Pamięci.
Grodzisk szybko stał się jednym z najważniejszych centrów powstańczych. Już w pierwszych dniach powstania oddziały grodziskie rozrastają się z 200 do 400 żołnierzy. Pierwszymi posunięciami zaczepnymi było zajęcie Nowego Tomyśla rankiem 3 stycznia, oraz nieudanego ataku na Zbąszyń 5 stycznia. Polegli w nim dwaj grodziszczanie – Otto Kutschenreiter (robotnik, ojciec 8 dzieci) i Wiktor Rysman. Równocześnie ppor. Siuda, zastępując chorego ppor. Skrzydlewskiego ruszył 4 stycznia do Rakoniewic, które jeszcze tego samego dnia obronił przed niemieckim kontratakiem. Następnego dnia nastąpił atak na Wolsztyn. Była to jedna z najskuteczniejszych akcji powstańczych w trakcie całego powstania, gdyż dzięki niej zdobyto silny punkt niemieckiego oporu, wraz z bardzo dużymi zapasami broni i 4 armatami. 10 stycznia zajęto Kopanicę, zaś 25-go - bez walki - Babimost. Kontratak niemiecki rozpoczęty 12 lutego doprowadził do utraty Babimostu i Kargowej, ale mimo wsparcia 2 pociągów pancernych oddziały niemieckie nie zdołały odbić Wolsztyna. Powstańcy ponawiali też próby zdobycia Zbąszynia (10/11.I.), jednak bezskutecznie.
W Grodzisku sformowano ostatecznie aż trzy kompanie, z których druga została 26 stycznia na rynku grodziskim uroczyście zaprzysiężona. Ostatnią akcją ofensywną był atak na Miedzichowo, przeprowadzony przez ostatnią z kompanii grodziskich (trzecią, ale oznaczoną numerem 5-tym) w dniu 10 lutego, zakończony wszakże niepowodzeniem.
Rozejm zawarty 16 lutego w Trewirze zakończył oficjalnie działania zbrojne, ale sporadyczne walki nadal wybuchały przez jakiś czas. W tym czasie Grodzisk został miejscem pobytu sztabu II Okręgu Wojskowego.
W czasie wojny bolszewickiej wielu byłych powstańców walczyło w 1 Dywizji Strzelców Wielkopolskich. Wśród nich był ppor. Skrzydlewski, dwukrotnie odznaczony Krzyżem Walecznych. Walczył także sformowany z wojsk II Okręgu Wojskowego 155 pułk piechoty wielkopolskiej pod dowództwem K. Zenktelera. W czasie bitwy warszawskiej broniła ona Zegrza.
W II Rzeczpospolitej
Włączenie do Polski terenów uzyskanych dzięki Powstaniu Wielkopolskiemu, a potem traktatom pokojowym regulowała ustawa sejmowa o organizacji byłej dzielnicy pruskiej z 1 sierpnia 1919 roku. Powiat grodziski został utrzymany i wchodził w skład województwa poznańskiego. Wg spisu powszechnego z 1921 roku zamieszkiwało go ponad 35 tys osób, w tym 82 % Polaków (w 1931 roku było ich już 95%). Powiat przetrwał do 1 sierpnia 1932 roku, gdy połączono go z powiatem nowotomyskim, ustanawiając jego siedzibę w Nowym Tomyślu. Decyzja ta spowodowała wiele oporów w Grodzisku, gdzie już wcześniej, bo w 1926 roku, powołano Komitet Obywatelski, jako odpowiedź na pierwsze próby przeniesienia stolicy powiatu. Pozbawienie Grodziska funkcji siedziby władz powiatowych na korzyść mniejszego wtedy Nowego Tomyśla oddziałało niekorzystnie na rozwój miasta. Miasto liczące w 1931 roku 6234 mieszkańców (przy 2576 mieszkańcach Nowego Tomyśla) stało się na powrót ośrodkiem o znaczeniu lokalnym. W roku 1934 w wyniku reformy miejskiej swój status miasta utraciło Rostarzewo.
W mieście nadal działały organizacje powołane w czasie zaborów, jak Towarzystwo Czytelni Ludowych czy „Sokół” - ogółem było ich w omawianym okresie co najmniej 50. Działalność rozpoczęło m. in. harcerstwo, Związek Strzelecki czy Stowarzyszenie Kombatantów. W mieście rozwijało się tez amatorskie życie kulturalne.
W tym okresie ważną rolę zaczyna odgrywać zorganizowany sport, a pamiątką tego okresu jest zabytkowa trybuna na stadionie Dyskobolii, pochodząca z roku 1926.
W dziedzinie gospodarki Grodzisk był miastem z 4 niewielkimi fabrykami i co najmniej 10 drobnymi zakładami. Jednak najwięcej zatrudnionych było w handlu i rzemiośle, które dominowały w krajobrazie gospodarki.
Wraz z narastającym zagrożeniem wojną w 1939 roku powołano w Grodzisku Batalion Obrony Narodowej „Opalenica”, w skład którego weszła kompania ON „Grodzisk”.
II wojna światowa
Po wybuchu wojny, na początku września 1939 roku, zgodnie z przyjętym planem obronnym, oddziały polskie wycofały się bez walki z zachodniej Wielkopolski. Jednak odziały Obrony Narodowej z Grodziska, oraz 10 ochotników z harcerstwa, którzy dołączyli do 71 samodzielnej kompanii czołgów rozpoznawczych walczyli podczas kampanii wrześniowej wraz z oddziałami Armii Poznań. Cześć z nich po walkach nad Bzurą zdołała nawet przedostać się do Warszawy i walczyć nadal w jej obronie.
Sam Grodzisk został zajęty dość późno, bo około 9 września, zaś wobec wycofania administracji na wschód przed pojawieniem się oddziałów niemieckich w mieście tymczasowo porządku pilnowała polska Straż Bezpieczeństwa.
Okres okupacji rozpoczął się od sprowadzenia niemieckich urzędników (co było konieczne, bo Niemcy stanowili w Grodzisku i okolicy ledwo kilka procent ludności). Wraz z powołaniem przez Hitlera tak zwanego Kraju Warty, Grodzisk wraz z byłym powiatem nowotomyskim wszedł w skład nowo utworzonej rejencji poznańskiej, zaś siedzibę władz powiatowych, czyli landrata przeniesiono z modelowego miasta niemieckiego- jakim miał się stać Nowy Tomyśl - do Grodziska. W mieście działały liczne urzędy okupacyjne, ale także żandarmeria i Schupo (policja ochronna), zaś w siedzibie landrata urzędował przedstawiciel Gestapo.
Niemcy zniszczyli pomnik polskich kosynierów z !848 roku przy kościele św Ducha i liczne inne pomniki oraz rozebrali synagogę i zrównali z ziemią cmentarz żydowski. Zamknięto szkoły polskie i rozpoczęto akcję przesiedleńczą. Wysiedlono prawie połowę przedwojennych mieszkańców miasta, równocześnie przesiedlając tu Niemców (ich liczba w mieście wzrosła z 96 w 1939 do 1000 w 1944). W Młyniewie istniał obóz przejściowy dla Polaków, Żydów i jeńców wojennych, w 1944 roku zamieniony na obóz pracy. Równocześnie w ramach realizacji przyjętych przez władze hitlerowskie planów zastraszenia ludności polskiej za pomocą terroru podczas okupacji wielu mieszkańców powiatu skazano na wieloletnie więzienie, a sporą grupę na pobyt w obozie koncentracyjnym, niektórych na karę śmierci – w większości za aktywność narodową, określana na mocy nazistowskiego prawa jako sabotaż lub konspiracja.
Ruch oporu w Wielkopolsce zachodniej, wobec bardzo silnej obecności niemieckiej był ograniczony. W Grodzisku najpierw działalność podjęli działacze SN, jednak wskutek rozbicia tzw grupy Wolniewicza, zostali aresztowani i wywiezieni do obozów koncentracyjnych. Potem w mieście istniały tylko niewielkie komórki harcerstwa oraz ZWZ – z czasem AK.
W związku z rozpoczętą 14 stycznia przez Armię Czerwoną ofensywą, już 21 stycznia władze niemieckie ewakuowały się z Grodziska. Do 25 stycznia w mieście pozostawały oddziały niemieckie. W trakcie wyzwalania powiatu doszło do walk o Ptaszkowo, a 26 stycznia o sam Grodzisk. Po całodziennej potyczce Niemcy wycofali się. Straty strony radzieckiej przy wyzwalaniu tej okolicy zamknęły się liczbą 68 poległych, pochowanych potem w Nowym Tomyślu.
Od 1945 roku do dziś
Niemal natychmiast po wycofaniu się wojsk niemieckich rozpoczęto organizowanie nowej polskiej administracji. Miejska Rada Narodowa powstała w marcu 1945. Mimo prób reaktywacji starostwa grodziskiego, przedsięwzięcia tego zaniechano w niejasnych okolicznościach i powrócono do przedwojennej organizacji powiatu ze stolicą w Nowym Tomyślu. Sprawa powiatu była tematem częstym, a próby ponownego przeniesienia jego stolicy do Grodziska Wielkopolskiego były podejmowane aż do 1975 roku, kiedy to powiaty zostały zlikwidowane. Grodzisk Wielkopolski stał się wtedy samodzielną gminą w województwie poznańskim.
W okresie PRL Grodzisk - tak jak i cały teren obecnego powiatu - przeżywał znowu okres rozwoju. Liczba mieszkańców miasta wzrosła dwukrotnie, powstały też lub zostały rozbudowane tak znane zakłady przemysłowe jak Browary Grodziskie i Rozlewnia Wód Mineralnych czy Grodziska Fabryka Wyposażenia Wagonów. Po przemianach kapitalistycznych i odzyskaniu przez kraj pełnej niezależności, część z nich przeszła bolesne zmiany. Słynące z dobrej jakości piwa w całej Wielkopolsce browary, które były od dłuższego czasu symbolem Grodziska zamknięto. Powstały jednak także nowe firmy, wśród nich największa: Inter Groclin Auto. Jest ona najważniejszym pracodawcą mikroregionu i sponsorem kompleksu sportowego ze stadionem o międzynarodowym standardzie, a przez kilka lat także drużyny piłkarskiej, przez kilka lat grającej w polskiej ekstraklasie, która rozsławiła Grodzisk.
Reformy po roku 1989, najpierw doprowadziły do stworzenia urzędu rejonowego, a w dniem 1 stycznia 1999 roku do utworzenia powiatu grodziskiego. W jego skład weszły gminy miejsko-wiejskie Grodzisk, Rakoniewice i Wielichowo oraz gminy wiejskie Granowo i Kamieniec. Na zlokalizowaniu siedziby powiatowej zyskał Grodzisk, powiększając liczbę instytucji publicznych i związanych z nimi miejsc pracy, odnotowano także wzrost liczby i aktywności organizacji społecznych. Grodzisk nadal rozrasta się powierzchniowo, w roku 2000 powiększając się do 18 km2. Jednak korzystne zmiany zachodzą w jednak także w pozostałych gminach powiatu, który gospodarczo rozwija się dosyć dynamicznie. Wiele wskazuje na to, że ziemi grodziska ma przed sobą kolejny korzystny okres.
Literatura:
1. Anders Paweł, Szlakiem Powstania Wielkopolskiego, Poznań 1993;
2. Chróst Andrzej, Towarzystwo Czytelni Ludowych w Grodzisku
wielkopolskim, Grodzisk Wielkopolski 2009;
3. Czubiński Antoni, Powstanie wielkopolskie 1918-1919, Poznań 2002;
4. Dzierżykraj Badurski Jerzy, Grodzisk Wielkopolski mojego dzieciństwa, Grodzisk Wielkopolski 2001;
5. Kaletka Adam, Z przeszłości miasta Wielichowa, Wielichowo 1929,
6. Kowiańska – Piaszykowa Mieczysława, Cmentarzysko kurhanowe z wczesnej epoki brązu w Łekach Małych w
Wielkopolsce, Poznań 2008;
7. Matelski Dariusz, Grodzisk Wielkopolski. Dzieje powiatu i starania o jego
restytucje, Grodzisk Wielkopolski 1998;
8. Polak Bogusław (red.) Dzieje Nowego Tomyśla, Nowy Tomyśl 1998;
9. Polak Bogusław (red.) Grodzisk Wielkopolski. Zarys dziejów, Grodzisk Wielkopolski 1990;
10. Rożek Michał, Blaski i cienie baroku, Kraków 1992;
11. Słownik biograficzny powstańców wielkopolskich
1918-1919, Poznań 2002;
12. Strzelczyk Jerzy, Od Prasłowian do Polaków, Kraków 1987;
13. Smukała Wiesława, Towarzystwo gimnastyczne „Sokół” w Grodzisku
Wielkopolskim, Grodzisk Wielkopolski 2010;
14. Topolski Jerzy, Wielkopolska poprzez wieki, Poznań 1999;
15. Urban Wacław, Epizod reformacyjny, Kraków 1988;
16. Wojskowe aspekty Powstania wielkopolskiego. Wybór materiałów źródłowych, Poznań 1985;
|
