|
Zarys dziejów Koła i regionu
Agnieszka Główczyńska
Początki i rozwój do roku 1793
W okresie kształtowania się pierwszego podziału administracyjnego państwa polskiego, to jest w czasach panowania Bolesława Chrobrego, większość dzisiejszego powiatu kolskiego wraz z terenem, gdzie dziś leży miasto Koło, należała do kasztelanii lądzkiej i wchodziła w skład Wielkopolski. Północna część mikroregionu, w tym Lubotyń, Brdów i Przedecz należały z kolei do Kujaw, zaś cześć wschodnia, w tym Dąbie i Kłodawa - do kasztelanii łęczyckiej.
Nazwa Koło wywodzi się prawdopodobnie od położenia w zakolu rzeki Warty, która w tym miejscu zmienia kierunek z północnego na zachodni i tworząc szeroki łuk oblewa dwiema odnogami przestrzeń, gdzie usadowiła się wieś królewska, znana już sprzed lokacji miejskiej. Miłośnicy tradycji przypisują jednak powstanie tej nazwy raczej czynnikom historycznym niż geograficznym, utrzymując, że jest etymologiczną pozostałością wieców starszyzny rodowej, tzw. „kół”. Mogłyby one zatem stanowić prehistoryczny wzór sławnych później sejmików kolskich. Istnieje także legenda, jakoby Kazimierz Wielki (który faktycznie lokował tu miasto) przejeżdżając tędy skorzystał z pomocy mieszkańców, gdy od powozu, którym miał podróżować, odpadło koło. Zdarzenie to miał król uwiecznić w nazwie nowego miasta i w jego herbie. Fakty jednak dowodzą, że miasto powstało na miejscu istniejącej tu już wcześniej wsi o tej samej nazwie: Koło. W czasach wczesnego średniowiecza rozpoczęło się osadnictwo na terenie dzisiejszej kolskiej starówki. W okresie późniejszym wieś straciła jednak na znaczeniu na korzyść niedalekiego Kościelca. W wieku XIII przez okolicę dzisiejszego miasta przebiegał trakt handlowy, łączący Konin z ważnym wówczas królewskim miastem Łęczycą. Dlatego już przed uzyskaniem praw miejskich Koło było znaczną osadą, w której znajdował się zamek obronny i tzw. „dwór królewski”. Miasto zostało założone w 1362 roku, lokował je zaś na prawie magdeburskim wójt Henryk z Warty. Uczynił to na mocy przywileju Kazimierza Wielkiego na gruntach starszej wsi, w dokumentach wymienianej w łacińskiej pisowni „Colo”. Z racji swego położenia w miejscu łatwym do obrony - na wyspie pomiędzy ramionami Warty, w pobliżu królewskiego zamku strzegącego przeprawy przez rzekę - miasto nie posiadało murów obronnych i innych fortyfikacji prócz dwóch bram miejskich: Toruńskiej i Kaliskiej. Ich nazwy wyznaczają jednocześnie główne kierunki handlu i komunikacji miejscowości. Koło należało administracyjnie do powiatu konińskiego w dawnym województwie kaliskim. Zawsze było miastem królewskim, zaś w wiekach XV-XVIII znajdowała się tu siedziba starostwa niegrodowego. W 1410 roku w Kole miała miejsce koncentracja rycerstwa wielkopolskiego, wyruszającego na wojnę z Zakonem Krzyżackim. Z kolei w 1452 roku na zamku kolskim Kazimierz Jagiellończyk przyjął przedstawicieli szlachty i miast zjednoczonych w Związku Pruskim. Fakt ten (jak i inne porozumienia Polski z pruskimi stanami) doprowadził ostatecznie do wybuchu wojny trzynastoletniej i w efekcie powrotu Pomorza Gdańskiego do Polski. Już od początku XV wieku Koło było miejscem obrad Sejmików Generalnych dla prowincji wielkopolskiej, gdzie decydowano o najważniejszych sprawach, dotyczących wojen i czasu pokoju. Ostatni taki sejmik odbył się w roku 1716. Miasto rozwijało się jako ośrodek rzemiosła (zwłaszcza metalowego i sukiennictwa) oraz handlu. Znaczącą dziedziną wytwórczości było w Kole także garncarstwo. W połowie XVI wieku na prawym brzegu Warty powstała osada Zduny, skupiająca głównie garncarzy, która w 1559 roku otrzymała od Zygmunta Augusta prawo wyboru własnego samorządu. W 1622 roku miasto zostało spalone przez lisowczyków, a w 1655 roku znowu zniszczone przez Szwedów. Dopiero pod koniec XVII wieku Koło osiągnęło poziom rozwoju sprzed tej katastrofy.
Koło i Ziemia Kolska w okresie zaborów (1793-1918)
Po drugim rozbiorze Polski (1793) ziemia kolska została wraz z resztą Wielkopolski włączona do tzw. Prus Południowych. Powstańcy kościuszkowscy przejściowo opanowali miasto i region w roku 1794, po ich wycofaniu się powróciła tu władza pruska. Z kolei po krótkim okresie Księstwa Warszawskiego (1807-1813) na mocy decyzji Kongresu Wiedeńskiego z 1815 r. ziemie te stanowiły część zaboru rosyjskiego w ramach Królestwa Polskiego. W wyniku dokonanego podziału administracyjnego Królestwa w 1837 r. Ziemia Kolska znalazła się w granicach guberni mazowieckiej. Począwszy od początku wieku XIX Koło zanotowało znaczny napływ kolonistów niemieckich. Głównie dzięki nim miasto przekształciło się w znaczący ośrodek sukienniczy, ceramiczny i handlowy. W latach 1832-1833 pracowały w mieście 22 przędzalnie i 43 warsztaty tkackie, zaś w 1842 roku Józef Freudenreich założył tu pierwszą fabrykę fajansu.
Podczas Powstania Styczniowego na terenie Ziemi Kolskiej doszło do sporadycznych walk z oddziałami rosyjskimi, największa z tych potyczek została stoczona 14 kwietnia 1864 pod Dąbiem.
Ważnym wydarzeniem w dziejach Ziemi Kolskiej stało się jej wydzielenie jako jednolitego administracyjnie powiatu. Dokonało się to na mocy „ukazu” cara Aleksandra II z 13 grudnia 1866 r. o nowym podziale administracyjnym Królestwa Polskiego. Powiat kolski powstał z części dotychczasowych powiatów: konińskiego (miasta Koło i Brudzew oraz 7 gmin wiejskich), łęczyckiego (miasta Dąbie, Grzegorzew i Kłodawa oraz 5 gmin wiejskich) i włocławskiego (miasta Babiak, Brdów, Izbica Kujawska i Sompolno oraz 2 gminy wiejskie). W skład powiatu nie weszły wówczas Przedecz (powiat włocławski) oraz Dzierzbice i Chodów (powiat kutnowski). Ogółem wg danych za rok 1869 powiat kolski obejmował 9 miast, 14 gmin wiejskich i 470 wsi, liczył 1250 km2 i zamieszkiwało go blisko 80 tysięcy osób. W roku 1870, mocą kolejnego ukazu carskiego, kilka małych miast powiatu zdeklasowanych zostało do rangi wsi i przyłączonych do gmin wiejskich. Prawa miejskie utrzymały wówczas tylko Koło i Dąbie. Podczas I wojny światowej ciężkie walki na froncie niemiecko-rosyjskim toczyły się w okolicach Dąbia, miasto to zostało w znacznym stopniu zniszczone.
Okres międzywojenny i II Wojna Światowa
Dopiero w okresie międzywojennym Koło i jego okolice uzyskały komunikację kolejową. Było to połączenie kolejowe z Warszawą i Poznaniem (1921), dzięki któremu region znalazł się od razu na jednym z najważniejszych szlaków komunikacyjnych ówczesnej Polski. Miasto Koło pozostało nadal ośrodkiem wyrobu fajansu, znajdowały się tu także fabryki maszyn rolniczych, młyny, tartaki oraz cegielnia. W okresie międzywojennym dokonuje się także częściowa elektryfikacja regionu (m. in. miast Koło i Kłodawa) oracz częściowa regulacja miejscowych rzek, co zabezpiecza wiele miejscowości przed ich wylewami. W tym okresie powiat kolski wchodzi najpierw w skład województwa łódzkiego (1919 – 1938) a od 1 kwietnia 1938 w skład województwa poznańskiego. Dane z roku 1921 wykazują dla powiatu liczbę około 112 tysięcy mieszkańców, w tym 86,5% Polaków, 7,71% Żydów oraz 5,75% Niemców.
Po kampanii wrześniowej w 1939 Koło wraz powiatem i całą Wielkopolską zostało włączone do Rzeszy Niemieckiej w ramach tzw. Reichsgau Wartheland („Warthegau”). Od roku 1940 miały miejsca wysiedlenia znacznych grup ludności polskiej, utworzono także getto dla Żydów. Na terenie Ziemi Kolskiej naziści utworzyli w grudniu 1941 ośrodek eksterminacji Żydów w Chełmnie nad Nerem (Kulmhof), pierwsze i największe miejsce masowej zagłady w Kraju Warty. Początkowo (do kwietnia 1943 mordowano tu Żydów z okolic Koła, w roku 1944 i nawet w pierwszych dniach roku 1945 Żydów łódzkich. W sumie straciło tu życie między 250 a 310 tysięcy polskich Żydów, w większości pochodzących z getta łódzkiego. Miasto zostało zdobyte przez wojska sowieckiego I Frontu Białoruskiego marszałka Żukowa po zaciętej walce w dniu 20 stycznia 1945 roku, tego samego i następnego dnia oswobodzono także całe terytorium powiatu, przy czym szczególnie ciężkie boje toczyły się w okolicy Kłodawy i w samym mieście.
Ziemia Kolska od 1945 do dziś
Po wojnie powiat kolski w niezmienionym kształcie funkcjonował do roku 1975 r., kiedy to w ramach nowego podziału administracyjnego zlikwidowano powiaty i utworzono 49 województw. Większą część dawnego powiatu kolskiego przyłączono wówczas do województwa konińskiego, zaś okolice Izbicy Kujawskiej znalazły się w województwie włocławskim. Dzięki rozbudowie przemysłu w okresie powojennym Koło należało do szybko rozwijających się miast Wielkopolski. W latach 1954 i powtórnie w 1970 przyłączono do Koła części sąsiednich wsi. W roku 1949 rozpoczęto budowę, zaś w 1956 rozpoczęto produkcję w kopalni soli w Kłodawie. W 1974 roku uruchomiono w Kole jedne z największych w kraju zakładów mięsnych, obejmujące rzeźnię, przetwórnię mięsa, wytwórnię wędlin i konserw. W roku 1962 powstało przedsiębiorstwo państwowe Zakłady Wyrobów Sanitarnych. Ta właśnie firma później w roku 1993, po wejściu do grupy Sanitec, największego producenta ceramiki łazienkowej w Europie, stała się jako ZWS „Koło” prawdziwą wizytówką przemysłu miasta i regionu oraz najskuteczniejszym kołem zamachowym jego promocji w kraju i za granicą.
Na mocy nowego podziału administracyjnego z dnia 1 stycznia 1999 powiat kolski został odtworzony i włączony do województwa wielkopolskiego. W jego skład wchodzi dziś 1 gmina miejska (Koło), 3 gminy miejsko-wiejskie (Kłodawa, Dąbie i Przedecz) oraz 7 gmin wiejskich (Babiak, Chodów, Grzegorzew, Koło, Kościelec, Olszówka i Osiek Mały).W sumie dzisiejszy powiat zamieszkuje 88 tysięcy osób. Tym samym historyczne związki poszczególnych miejscowości ziemi kolskiej zostały utrwalone w aktualnym podziale administracyjnym i mają szanse być wzmacniane przez integracyjne i promocyjne działania wspólnego samorządu.
Literatura:
1. Anders P., Gostyński W., Kucharski B., Łęcki W., Maluśkiewicz P., Sobczak J., Szmidt Z.,. 155x Wielkopolska. Poznań 2000,
2. Maluśkiewicz P., Ziemia Konińska, Konin 1997,
3. Mujta J.S, 635 lat miasta Koła, Koło 1997,
4. Mujta J.S., Koło w dokumentach, Konin-Koło 1998
5. Mujta J.S., Monografia Powiatu Kolskiego – przeszłość i teraźniejszość, Koło 2007,
6. Topolski J., Wielkopolska poprzez wieki, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1973
|
