Główna :  Dla autorów :  Archiwum :  Publikacje :  turystykakulturowa.ORG

 

Data wydania 29 kwietnia 2011, redaktor prowadzący numeru: Armin Mikos v. Rohrscheidt

Numer 5/2011 (maj 2011)

 

Historia

 

Zarys dziejów Ziemi Ostrzeszowskiej

Alina Trepińska 

1. Czasy najdawniejsze 
Pierwsze ślady bytności człowieka na terenie regionu ostrzeszowskiego pochodzą z późnego paleolitu i datują się na okres około 12 – 11 tys. lat p.n.e. Dwa decydujące czynniki wpływającym na rozwój cywilizacji na tym terenie to zalegające blisko powierzchni ziemi złoża rud darniowych, które były podstawą do powstania ośrodków prymitywnego hutnictwa żelaza oraz przebiegający prawdopodobnie wzdłuż Prosny szlak bursztynowy [Wedzki 1990, s. 27]. O tym fakcie świadczą liczne znaleziska archeologiczne w postaci rzymskich monet i wyrobów rzemieślniczych.
Kolejny etap migracyjny ma miejsce w czasie przemieszczania się ludności rolniczej z terenów naddunajskich na ziemie środkowej Europy. Ta grupa osadnicza przynosi ze sobą umiejętność wyrobu ceramiki i nowsze techniki produkcji narzędzi. O bytności tych kultur w regionie ostrzeszowskim świadczy fakt odnalezienia w Zmyślonej Ligockiej siekierki wykonanej z półszlachetnego kamienia chloro-metanitu a także siekierka wykonana z krzemienia pasiastego (w Bierzowie), okrzeski krzemowe znalezione w osadzie Gęstwa i narzędzia krzemowe w Mostkach [Smoczyńska 1952, s. 64,72]. Znalezienie licznych odłamków ceramiki w Grabowie nad Prosną oraz w Budach pod Ostrzeszowem świadczy o bytności i asymilacji obcych kultur z tutejszą ludnością. Zaliczana do nich była min. kultura pucharów lejkowatych i kultura amfor kulistych. Wraz z pojawieniem się tych kultur na omawianym terenie następuje stopniowy wzrost w formach zbieractwa, łowiectwa i rybołówstwa. Zaczyna się osiadły tryb życia.
W okresie ok. 1500 – 1200 p.n.e. w okolicach Ostrzeszowa dominowała tzw. kultura mogiłowa, przeważająca w okolicy w II i III okresie epoki brązu, co poświadczają znalezione w pobliżu Grabowa fragmenty ceramiki [Gedl 1975, s. 100].
Ważną rolę w rozwoju tej okolicy, jak zresztą większości ziem polskich odegrało pojawienie się kultury łużyckiej. Znaleziska z tego okresu, zaliczane do grupy górnośląsko – małopolskiej, reprezentowane są tutaj głównie przez kilka cmentarzysk. Jednym z nich jest m. in. cmentarzysko odkryte w Godziętowach, pochodzące prawdopodobnie z wczesnej epoki żelaza, na którym znaleziono i rozkopano 19 grobów ciałopalnych obłożonych kamieniami. Z kolei w Kobylej Górze odkryto fragmenty przedmiotów brązowych pochodzących z wczesnej epoki żelaza z których to zachowały się min. dwa naszyjniki skośnie żłobkowane [Durczewski 1948, s. 245].
Położenie Ostrzeszowa na terenie bogato występujących złóż darniowych i późniejsze ich wykorzystywanie w uzyskaniu żelaza odegrało duże znaczenie szczególnie w okresie wpływów rzymskich (od wieku II n.e. do ok. 500 n.e.). Odkrycie reliktów pieców hutniczych pochodzących prawdopodobnie z tego okresu m. in w Rojowie (5), Ostrzeszowie (4), Siedlikowie (4), Królewskiem (2), w pobliżu Antonina (2), w Marszałkach (1) i Mikstacie (1) może wskazywać na występowanie na tym obszarze sporego ośrodka hutniczego. O związkach handlowych tutejszych wytwórców z Rzymem świadczy skarb odnaleziony w jednym z nieczynnych pieców w Siedlikowie, na który składało się ok. 400 monet srebrnych (denarów cesarzy rzymskich z I i II w n.e.), biżuterii srebrnej (agrafy, zapinki) oraz naczyń glinianych [Wielowiejski 1981, s. 455]. znalezisko może być mocnym argumentam na potwierdzenie hipotezy, lokalizującej z tą okolicą przebieg słynnego traktu handlowego z okolicy Adriatyku po południowe wybrzeże Bałtyku , zwanego szlakiem bursztynowym. Była to jedna z najważniejszych przestrzeni wymiany ówczesnej Europy. Na obszarze granicznym między dzisiejszym Dolnym Śląskiem a Wielkopolską kupcy rzymscy poruszali się najczęściej od strony Wzgórz Trzebnickich i dalej przez Bramę Sycowską , po czym wkraczali w rejon Wzgórz Ostrzeszowskich i podążali dalej w stronę Kujaw [Kwiatek, Lijewski 1998 s. 33-34]. Po bursztyn (ceniony przez mieszkańców krajów południowych), kupcy podążali głównie przez tereny wyżynne. Zatrzymywano się w miejscowościach wzdłuż tej trasy, dokonując tam wymian handlowych. Jedną z takich stacji była okolica dzisiejszego miasteczka Mikstat.

2. Okolice Ostrzeszowa w okresie średniowiecza
W okresie tworzenia się państwa polskiego obszar ziemi ostrzeszowskiej wchodził prawdopodobnie w zasięg politycznego i gospodarczego oddziaływania Śląska. Faktem pośrednio potwierdzającym tę hipotezę była przynależność tych ziem do biskupstwa wrocławskiego, utworzonego w roku 1000.
Ośrodkiem wiodącym na tym terenie była wtedy osada Kotłów. To tutaj – jak podaje Jan Długosz - w roku 1108 wojewoda śląski Piotr Włostowic ufundował kościół zbudowany na wzgórzu w miejscu dawnej świątyni pogańskiej. Był to jeden z podobno 77 kościołów ufundowanych przez palatyna na trasie szlaku handlowego.
Przełom XII i XIII w. to czas powstawania wielu osad w tym regionie, z których większość pod tą samą nazwą istnieje po dzień dzisiejszy. Były to m. in: Bukownica - jedna z najstarszych wsi (założono tu parafię i kościół drewniany, później murowany), doruchów, Myślniew, Zwierzyniec, Książenice, Tokarzew, Siedlików, Chlewo, Rogaszyce, Zajączki, Godziętowy, Myślniew, Rojów i Ostrzeszów, który jako pierwszy nabył prawa miejskie prawdopodobnie przed rokiem 1283. Data dokładna nie jest znana. Jednak najstarsza wzmianka o Ostrzeszowie jako mieście pochodzi z 1283 roku. W tym czasie Ostrzeszów wchodził w skład tzw. ziemi rudzkiej (z ośrodkiem w okolicach dzisiejszego Wielunia) i znajdował się we władaniu wielu kolejnych zarządzających nią książąt śląskich i wielkopolskich, m. in: Henryka Brodatego, Władysława Odonica, Władysława, syna Kazimierza opolskiego, Przemysła I i Przemysła II. W dokumencie z dnia 2.X.1283 r. w Kodeksie Dyplomatycznym Wielkopolskim pod numerem 528 – Ostrzeszów występuje jako „civitas nostra” (nasze miasto). Było więc to miasto książęce [Nawrocki 199, s.31]. W tym samym dokumencie mowa jest również o kilku innych miejscowościach, położonych na tej ziemi: Myślniewie, Doruchowie, Zwierzyńcu.
Nazwa miasta Ostrzeszów ma genezę patronimiczną i pochodzi prawdopodobnie od imienia jednego z pierwszych osadników na tym terenie. Imię lub przydomek „Ostrzesz” mógł nosić dawny właściciel okolicznych ziem, pierwszy osadnik, możnowładca lub rycerz obdarowany przez księcia. Własność jego zwano Ostrzeszów-dwór lub Ostrzeszów-gród. Poprzez późniejsze skrócenie nazwy pozostał tylko Ostrzeszów. Równocześnie w użyciu była niemiecka nazwa miasta Schildberg [Rzepecka 2007, s. 7-11]. W najstarszym etapie dziejów miasta miała miejsce także zmiana lokalizacji. Stary Ostrzeszów położony był na miejscu zwanym dziś Ostrą Górą. W trakcie lokacji przeniesiono osadę na niższy teren w kotlinę otoczona wzgórzami i bagnami, korzystniejsze miejsce pod względem obronnym [Siuchniński 1967, s. 275nn].
Liczne dokumenty książąt wielkopolskich min. z r. 1253 czy też 1280 potwierdzają fakt przynależności ziemi ostrzeszowskiej do Wielkopolski. W tym czasie nazwa Ostrzeszów pojawia jako „oppidum” (przejściowa, prawna jednostka osadnicza między miastem a wsią). Z kolei w roku 1337 miasto należało do powiatu kaliskiego i na mocy porozumienia między królem Kazimierzem Wielkim a Janem królem czeskim tu właśnie miano wydawać sobie wzajemnie zbiegłych zbrodniarzy [Perliński 2010, s. 79].
Wiek XIV i XV przynosi nowe zagęszczenie sieci osadniczej. Powstają osady w Grabowie, Kobylej Górze, Kuźnicy Myślniewskiej. Do r. 1523 liczba miejscowości w ówczesnym powiecie wynosiła 62. Z nich miejscowość Grabów była w średniowieczu zarazem grodem i wsią królewską. Pierwsza wzmianka o tej miejscowości pochodzi z dokumentu z roku 1264. W r. 1366 prawa miejskie nabywa Mikstat, którego historyczne początki sięgają już X wieku. W okolicach Doruchowa jest również mowa o miejscowościach: Bobrowniki, Plugawice, Slarydzew.
W życiu i rozwoju gospodarczym tego okresu zasadnicza rolę odgrywało rolnictwo, ale również wydobycie rud darniowych. Licznie występowały w okolicy młyny wodne oraz niewielkie kuźnice, w których wytapiano rudy żelaza . Tak było min. w Doruchowie, która to miejscowość powstała właśnie dzięki okolicznemu bogactwu darni. W XV w. Ostrzeszów był już ważnym ośrodkiem gospodarczym i kulturowym dla stosunkowo gęsto zaludnionej okolicy. Utworzono tu lokalny rynek handlowy, nastawiony na obsługę okolicznych wsi, a także komorę celną do obsługi pobliskiego szlaku pomorsko-śląskiego.
Ważne zmiany dla miasta następują za czasów panowania Kazimierza Wielkiego. Władca ten poprzez budowę zamku obronnego – murowanego i nadania przywilejów królewskich czyni z Ostrzeszowa jedno z zasobniejszych miast Wielkopolski. Fakt ten podkreśla również umieszczenie tu siedziby starosty grodowego oraz wytyczenie szlaku handlowego z Wrocławia przez Ostrzeszów do Kalisza i dalej na Pomorze. Kazimierz Wielki staje się również fundatorem ostrzeszowskiego kościoła farnego, wybudowanego ok. 1337 roku [Barełkowscy 2008, s. 45].
W r. 1383 Ostrzeszów przystępuje do związku miast śląskich, którego celem jest wzajemna pomoc w przeciwdziałaniu plądrowania okolicy przez licznych bandytów [Perliński 2010, s. 149]
Druga połowa XIV w. to okres, w którym miasto należało przez pewien czas do Władysława, księcia opolskiego. Ustanawia on m. in w Ostrzeszowie wójtostwo (1386) i nadaje mu prawo wyłącznej sprzedaży soli na cały powiat. Jednak już w roku 1396 miasto odzyskuje Władysław Jagiełło. Tenże król w r. 1416 nadaje prawa miejskie Grabowowi oraz ustanawia tam jarmark, przypadający w dzień św. Franciszka i targ w każdą sobotę roku. Prawa te podtrzymywali kolejni władcy aż do XVII wieku. Za panowania Jagiełły przyłączono również do Wielkopolski miasto Mikstat, które w latach 1382 – 1482 należało do Śląska. W roku 1460 powołane zostaje starostwo grabowskie, obejmujące wschodnią część dzisiejszej ziemi ostrzeszowskiej.
Wiek XV i początek XVI przynoszą w miasteczkach regionu liczne pożary, które pochłaniają większość ich drewnianej zabudowy i trawią cały dorobek mieszkańców. Według źródeł pożary te miały miejsce głównie w Ostrzeszowie (1456 i 1538), w Grabowie (1501 i 1577) i w Mikstacie (1391 i 1478).
Ostrzeszów szybko podniósł się ze zniszczeń wywołanych pożarami, dzięki handlowi następował stosunkowo szybki rozwój miasta. Na przełomie XV i XVI wieku istniały tu m. in. warsztaty piwowarskie, szewskie, kowalskie, krawieckie i rzeźnickie. Pojedynczo reprezentowali się kuśnierze, kołodzieje, garncarze i piekarze. Organizowano jarmarki, a kupcom zapewniano noclegi i wyżywienie [Wędzki 1990, s.55]. W 1416 r. król Władysław Jagiełło nadał miastu prawo organizowania dwóch jarmarków całotygodniowych w ciągu roku (na św. Wita ok. 15 czerwca i w dniu Podwyższenia Krzyża – 14 września). Później rozszerzono przywilej do 6 jarmarków w ciągu roku. Miasto szybko bogaciło się dzięki dekretowi królewskiemu który nakazywał pobieranie cła od kupców podążających szlakiem handlowym na którego trasie leżało. Osiedlało się tu wówczas wielu cudzoziemców.

3. Od początku XVI wieku do drugiego rozbioru Polski
Okres XVI i pierwsza połowa kolejnego wieku to czas intensywnego rozkwitu ziemi ostrzeszowskiej. Po dużej fali pożarów jaka nawiedziła większość miast w poprzednim okresie i zwolnieniu z podatków mającemu służyć odbudowie miasta szybko na nowo podniosły się ekonomicznie. Na poziom życia gospodarczego wpływał w tym okresie decydująco rozwój rzemiosła, handlu oraz przywilej pobierania cła mostowego (z przeznaczeniem na utrzymanie dróg i mostów). Dochodzi do tego także możliwość odbywania jarmarków i handel solą. Z kolei do rozwoju kulturalnego przyczyniło się sprowadzenie do Ostrzeszowa zakonu Bernardynów. Decyzję tę podjęto w lipcu 1629r. w trakcie zjazdu szlachty. Cztery lata później Sejm koronacyjny potwierdził tę decyzję oficjalna uchwałą [Perliński 2010, s. 74].
W XVI w. utworzono na terenie Ostrzeszowa dekanat. Na terenie całego powiatu rozwija się gospodarka folwarczno-pańszczyźniana. Szlachta masowo zaczyna przejmować grunty chłopskie i przyłączać je do folwarków. Zmniejsza się drastycznie liczba łanów chłopskich, która w latach 1564 – 1590 w powiecie ostrzeszowskim zmalała z 252 do 180 [Boras 1990, s. 76n].
Duże zniszczenia miały miejsce w Ostrzeszowie i okolicy w trakcie najazdu szwedzkiego w roku 1655. Zburzony został m. in zamek w Ostrzeszowie, spalono tam dach kościoła farnego oraz budynki klasztorne. W 1659r. na zjeździe szlachty zdecydowano o budowie kościoła i klasztoru murowanego, co jednak miało trwać aż około 90 lat. Także w Grabowie wojska szwedzkie zburzyły zamek i zniszczyły większość miasta.
Liczne wojny, pożary, epidemie powietrza morowego głównie w roku 1660 oraz w latach 1710 – 1711 zdziesiątkowały liczbę mieszkańców na opisywanym terenie. I tak w roku 1711 pozostaje ich w Ostrzeszowie zaledwie 786 (podczas gdy jeszcze w roku 1703 mieszkańców było 1164). Wielu rabunków i gwałtów dokonano również w okolicznych wsiach: Kotłowie, Komorowie, Kaliszkowicach, Obłockim i Siedlikowie. W samym Ostrzeszowie wojska polskie spaliły zamek, aby nie mógł stać się schronieniem dla wroga. Wojska moskiewskie natomiast, podążając na pomoc Austrii w walkach przeciw królowi pruskiemu, spaliły niedawno dopiero odbudowany klasztor bernardyński i uszkodziły parafialny kościół. Zarekwirowano prócz tego wszystkie wozy i konie, a wśród mieszkańców chroniących swych dobytków dokonano kilkunastu mordów [Perliński 2010, s. 153n]. Następne lata pogłębiły gospodarczą ruinę. Mieszkańcy - mimo iż mocno zdziesiątkowani - nie poddają się, odbudowują większość zniszczeń aby ponownie mogły służyć swoim celom. W całym powiecie rozwija się wyrób piwa, spirytusu a także bartnictwo. Obok nich nadal wykorzystuje się pradawne na tej ziemi źródła utrzymania: na przykład w Kraszewicach od XV do początku XIX w. istniała także huta żelaza, wytapianego z rudy darniowej.
W połowie XVII wieku w Ostrzeszowie znajdowało się ok. 190 domów, w Mikstacie było ich około 65. Zamieszkiwała je głównie ludność pochodzenia polskiego wyznania katolickiego, podobnie jak całą okolicę. W latach 1785 – 1790 na terenie powiatu nie było jeszcze niemal w ogóle właścicieli ziemskich niemieckiego, żydowskiego i innego pochodzenia. Sama siedziba powiatu podzielona była wówczas na trzy części administracyjne, z których każda znajdowała się pod innym zarządem. W Ostrzeszowie – mieście głową był prezydent, w przedmieściu Borek – wójt, a w przedmieściu św. Mikołaja – sołtys. Oba te przedmieścia połączono z miastem dopiero za rządów pruskich. W XVIII wieku w Ostrzeszowie dobrze rozwinięte było rzeźnictwo, szewstwo, garncarstwo, krawiectwo i kuśnierstwo. Istniały też młyny oraz browar. Na mocy postanowień królewskich zwiększono w tym czasie liczbę odbywających się w Ostrzeszowie jarmarków tak iż w drugiej połowie XVIII w. odbywało się ich tutaj dwanaście. W powiecie funkcjonowały wówczas m. in. huty żelaza, szkła oraz papiernia (w Olszynie).
W r. 1740 na ziemi ostrzeszowskiej miało miejsce wydarzenie, które na wiele lat okryło ten region złą sławą. Były to procesy czarownic. Największy wątpliwy rozgłos przyniosła egzekucja 14 kobiet oskarżonych o czary w Doruchowie w roku 1775. Doruchowski proces okazał się ostatnim w dziejach Polski. W wyniku tej głośnej sprawy sejm w 1776 r. zniósł karę śmierci za oskarżenia o czary.

4. Lata pod zaborem pruskim (1793-1918)
W roku 1793 w wyniku II rozbioru Polski następuje przejęcie Ostrzeszowa, starostwa grabowskiego i doruchowskiego oraz pobliskich okolic wraz z całą Wielkopolską włączenie ich do Prus. Ostrzeszów w chwili przyłączenia do prowincji Prusy Południowe liczył 93 domy, w których zamieszkiwało 1240 osób. 20 marca tego samego roku ma miejsce kolejne nieszczęście: ogromny pożar w mieście, który trawi większą jego część. Dwa miesiące później w wyniku wybuchu epidemii cholery ginie kolejnych ponad 600 osób.[Perliński 2010, s. 155]. 22 sierpnia proklamowano na terenie zagarniętych terenów powstanie narodowe. Okazało się ono tylko jednak krótkotrwałym, lokalnym buntem. Wkrótce pruska władza wprowadziła nowy nadzór nad samorządami, a Kobylą Górę pozbawiono praw miejskich.
Wiosną 1794 wieści o wybuchu powstania kościuszkowskiego w Małopolsce doprowadziły do utworzenia w Ostrzeszowie lokalnych władz powstańczych i zbrojnego oddziału. Ruch ten jednak po klęsce maciejowickiej zaczął stopniowo wygasać. Ludność okoliczna wielokrotnie później na miarę swoich możliwości wspierała zarówno powstańców podczas zrywów wielkopolskich, jak też Powstania Styczniowego. Ponowną próbę walki podjęto tu po zwycięstwie wojsk napoleońskich nad Prusami. 13 listopada 1806 r. władza dostała się w polskie ręce, a krótko po tym Ziemia Ostrzeszowska znalazła się w granicach Księstwa Warszawskiego. W latach 1813 -1814 przez większość miejscowości na ziemi ostrzeszowskiej trzykrotnie przechodziły wojska francuskie i rosyjskie, każdorazowo z dłuższym lub krótszym postojem [Nawrocki 1990, s. 118].
Po roku 1815 większość miejscowości powiatu ponownie wraca pod panowanie pruskie i pozostaje pod tym zaborem aż do roku 1918. Dzieje się to na mocy postanowień Kongresu Wiedeńskiego, który podzielił ziemię ostrzeszowską wzdłuż Prosny, przydzielając jej wschodnią część do imperium rosyjskiego. Grabów w latach 1815-1818 było miastem granicznym od strony pruskiej, po stronie rosyjskiej natomiast znalazły się m. in. Czajków i Kraszewice.
Od 1831r. do końca zaborów odbywają się w Ostrzeszowie tylko 4 jarmarki rocznie cieszące się jednak dużym zainteresowaniem. Co tydzień w czwartki odbywają się też targi głównie rzemieślnicze i spożywcze a późniejszym okresie dochodzi również handel bydłem.
W pierwszej połowie XIX wieku ma miejsce zwiększony napływ ludności niemieckiej i żydowskiej do licznych miejscowości powiatu, zwłaszcza miast, gdzie nowoprzybyli otrzymali ułatwienia w nabywaniu domów i gruntów. Stopniowo język niemiecki wkracza także do szkół i urzędów [Perliński 2010, s. 155]. Po upadku powstania listopadowego w 1831 roku nasilają się także antypolskie działania zaborczych władz pruskich, czego zauważalnym elementem jest m. in. zmiana polskiej nazwy miasta Ostrzeszów na Schildberg a powiatu na „Schildberger Kreis”. Podobnie się ma rzecz z innymi miejscowościami. Władze proponują również wybitniejszym obywatelom zmiany nazwisk na niemieckie. Pruskie władze likwidują dawną pieczęć miejską i dokonują zamiany herbu ostrzeszowskiego zastępując polskiego orła czarnym orłem pruskim [Nawrocki 1990, s. 132]. W powiecie powstają niemieckie stowarzyszenia i organizacje których w roku 1913 funkcjonuje w sumie 19 [Nawrocki 1990, s. 153].
Dla napływowej ludności niemieckiej budowane są coraz liczniejsze piętrowe kamienice z cegły, zastępując w ten sposób dotychczasowe drewniane, Niemczy przejmują również w większej części handel i przemysł. W latach 1831 – 1832 po raz kolejny zaraza (tzw. azjatycka cholera) dziesiątkuje kilka miejscowości, następnie na ospę umiera ponad 1500 mieszkańców. Rząd pruski dokonuje kasaty klasztoru w Ostrzeszowie i ostatecznie w roku 1838 wydala z niego ostatnich zakonników i przejmuje wszystkie dobra zakonne. Jednak 7 lat później dzięki licznym prośbom parafian zezwala się na odprawianie mszy św. w kościele klasztornym przez księży diecezjalnych. Rozwój gospodarczy przebiega w tym okresie dość wolno. Nadal większość ludności trudni się rolnictwem, ale również rzemiosłem ceramicznym i młynarstwem. Tak było min. w rejonie Kobylej Góry, gdzie na rzece Meresznicy usytuowanych było 7 młynów. W r. 1860 otwarto szosę łączącą min. Ostrzeszów z Kobylą Górą a następnie przez Syców z Wrocławiem. W połowie XIX w. Ostrzeszów jest siedzibą powiatu obejmującego swym zasięgiem 5 miast (Ostrzeszów, Kępno, Grabów, Baranów i Mikstat) oraz 33 wsie usytuowane w pięciu obwodach wójtowskich (ostrzeszowski, grabowski, podzameczny, kobylogórski i opatowski). W mieście powiatowym działa też sąd ziemsko-miejski, który od 1849r. staje się powiatowym a od 1879 sądem obwodowym. Siedzibę swoją miał on w budynku, w którym również mieściło się rejonowe więzienie. Na mocy ustawy z dnia 1 października 1887r. Dotychczasowy rozległy powiat ostrzeszowski podzielono na dwa powiaty: ostrzeszowski i kępiński.
W r.1838 nowe pomieszczenia szkolne (pierwszą szkołę publiczną założono w roku 1802) uruchomiono na terenie klasztoru bernardyńskiego. Trzy lata później uruchomiono również szkołę żydowską w budynku należącym do gminy wyznaniowej. Pod koniec XIX w. wszystkie trzy szkoły przeniesiono do jednego budynku na obrzeżach miasta. Obok szkoły elementarnej w mieście istniała też szkoła przemysłowa, niedzielna oraz trzy prywatne dla dziewcząt i chłopców, które na początku wieku XX połączono w jedną szkołę miejską, realizującą jednak także politykę prowadzącą do stopniowej germanizacji młodzieży.
W roku 1870 następuje połączenie stolicy powiatu z Poznaniem i za pomocą linii kolejowej. W roku 1875 następuje połączenie także z Górnym Śląskiem. Przed rokiem 1910 uruchomiona zostaje również boczna linia kolejowa do Grabowa [Nawrocki 1990, s. 126n].
W obliczu wzmożonego nacisku germanizacyjnego po zjednoczeniu Niemiec (1871) dla obrony polskiego stanu posiadania lokalne środowiska zakładają m. in. banki ludowe w Mikstacie, Grabowie i Ostrzeszowie - ich głównym celem jest uniezależnienie się od kapitału niemieckiego. Banki te udzielały pożyczek i pełniły rolę kas oszczędnościowych. W r. 1871 powstaje też Towarzystwo Przemysłowe oraz w tym samym roku Spółdzielnia Rolniczo-Handlowa „Rolnik”. Dla podtrzymania wrażliwości kulturalnej tworzy się w r. 1880 Towarzystwo Czytelni Ludowych, w latach 1872-1878 działa też Towarzystwo Oświaty Ludowej, w r. 1897 powstaje powiatowy oddział Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” (założone pod hasłem „Razem młodzi przyjaciele”). W r. 1896 powstaje w Ostrzeszowie Towarzystwo Śpiewacze im. Stanisława Moniuszki – krzewiące m.in. znajomość pieśni polskiej. W 1907r. powstaje również Stowarzyszenie Samopomoc Naukowa powołana w celu dokształcania młodzieży oraz trzy lata później Komitet Oświaty Ludowej „Oświata”.
Koniec XIX w. to także okres rozwój kapitalizmu, a co za tym idzie – nowoczesnego przemysłu. Wskutek dużego zapotrzebowania na cegły w Ostrzeszowie około roku 1890 powstaje cegielnia, a parę lat później dwie następne w okolicznych miejscowościach. Na początku XX wieku otwarta zostaje duża mleczarnia parowa oraz przemysłowy browar. Powstaje także tartak, fabryka korków oraz fabryka płatków ziemniaczanych [Nawrocki 1990, s. 141-142]. W latach 1910-1911 dochodzi do założenia w powiecie sieci kanalizacyjnej oraz dwa lata później sieci wodociągowej.
W latach przed I wojną światową przedwojennych Ostrzeszów zamieszkuje 5,5 tys. mieszkańców. Wśród ludności nadal przeważa wyznanie katolickie (co wskazuje na dominację liczbową żywiołu etnicznego polskiego), kolejne pod względem liczby jest ewangelickie (w większości są to Niemcy), potem mojżeszowe. Nieco inaczej było natomiast w Kobylej Górze, gdzie najliczniejsza była ludność żydowska, stanowiąca już od połowy XIX w. ponad 45% ogółu mieszkańców. Jedna z czasem stan ten ulega zmianie wskutek wzmożonej emigracji ludności żydowskiej do zachodnich Niemiec i Ameryki. Ponownie zaczyna dominować wyznanie katolickie a dalej ewangelickie [Perliński 2010, s. 216n]. Ewangelicy z całej okolicy na swoje nabożeństwa udawali się do zboru w Kobylej Górze, na którego otwarciu w 1894r. obecna była córka cesarza Niemiec Wilhelma II pozostawiając tu w darze Biblię (zachowaną do dziś). W Mikstacie w tym czasie zamieszkuje ok. 1300 mieszkańców w ponad 140 domach mieszkalnych, w Komorowie ponad 400 a w Kotłowie ok. 370 mieszkańców w 40 domach.
Na mocy zarządzenia z 11 października 1895r. ma miejsce przyłączenie do Ostrzeszowa wsi Borek, co spowodowało zażegnanie wieloletnich sporów o granice między obu miejscowościami. Dzięki temu poszerzył się obszar Ostrzeszowa oraz wzrosła liczba mieszkańców miasta. Dzieje się tak również dzięki zwiększonemu rozwojowi gospodarczemu miasta. Ratusz miejski w r. 1840 zostaje przebudowany z drewnianego na murowany. Powstaje także wiele nowych murowanych budynków z przeznaczeniem zarówno gospodarczym jak i mieszkalnym. Otarta zostaje m. in. fabryka garnków Karola Niera. W mieście skanalizowano też rzekę Strzegowę i Cisówkę, wybrukowano ulice i plac targowy a w 1901r. założono trzy nowe studnie publiczne. Utworzono także ochotniczą straż pożarną (1876), a porządku w nocy strzegło dwóch stróżów nocnych. W 1896 r. założono nawet Towarzystwo Upiększania Miasta, którego działalność w przeciągu kilku lat przyniosło również znaczne dochody.
W roku 1907 dochodzi w w szkołach powiatu - jak w licznych innych obszarach Wielkopolski - do strajku szkolnego, który kończy się wydaleniem starszych uczniów. Rozwija się w związku z tym tajne nauczanie. Władzę wykonawczą w mieście pełnił w tym czasie magistrat składający się z przedstawicieli wyższych grup społecznych. Magistrat realizował min. uchwały ustanawiane przez Radę Miejską.
Wybuch I wojny światowej ożywił wśród ludności polskiej nadzieje w odrodzenie własnego państwa, które rosły wraz z niekorzystnym dla Niemiec przebiegiem konfliktu. Już 10 listopada 1918r. W Ostrzeszowie powstaje Tajny Komitet Polski z Antonim Władysławem Wodniakowskim na czele. 4 grudnia 1918r powołuje się do życia w Grabowie, Mikstacie i Ostrzeszowie Rady Robotniczo-Obywatelsko -Żołnierskie a także Radę Ludową i Straż Ludową.

5. Dwudziestolecie międzywojenne na ziemi ostrzeszowskiej
Krótko po wybuchu Powstania Wielkopolskiego, na początku stycznia 1919 roku zawiązuje się lokalny ostrzeszowski oddział powstańczy, który pod dowództwem ppor. Stanisława Thiela z Doruchowa prowadzi szereg zwycięskich potyczek. 15 stycznia 1919 ma m, in. miejsce znaczniejsza zwycięska bitwa pod Ligotą. W Doruchowie walkę stacza z kolei 11 Pułk Strzelców Wielkopolskich również pod dowództwem S. Thiela. Poświęcenie powstańców zostanie później upamiętnione w Pomniku Powstańców Wielkopolskich (odsłoniętym w 1925r. przez gen. Józefa Hallera).
Długi okres zaborów przyniósł skutki w postaci wielu trwałych problemów. Z kolei znacznym problemem w nowej sytuacji okazało się zerwanie współpracy gospodarczej ze Śląskiem, pozostającym w granicach Niemiec. Wiele miejscowych zakładów przemysłowych przeżyło kryzys, nie doszło do zmiany struktury zatrudnienia okolicznej ludności, której większość trudni się nadal głównie rolnictwem. Działające w powiecie młyny, gorzelnie a także zakłady ceramiczne i drzewne zatrudniają tylko niewielki ułamek zdolnych do pracy. Już po niedługim czasie problemy zwielokrotniają skutki powszechnego kryzysu gospodarczego, jaki nastąpił w l. 1929 – 1935. W tym czasie dochodzi też do likwidacji powiatu ostrzeszowskiego, co ma skutki w postaci likwidacji wielu miejsc pracy w mieście. Ma to miejsce 1 kwietnia 1932 r. Siedzibę starostwa przeniesiono do Kępna, a w Ostrzeszowie tworzy się siedziba inspektoratu na obwód szkolny powiatów: kępińskiego, ostrowskiego i krotoszyńskiego.
Na początku lat 30-tych w Ostrzeszowie osiedla się grupa księży Salezjanów, którzy w 1932r. przejmują a następnie doprowadzają do świetności miejskie gimnazjum. Dzięki tej szkole, a także seminarium nauczycielskiemu oraz powstałemu w 1934 – 1935 r. gimnazjum żeńskiemu ss. Nazaretanek, miasto staje się znaczącym ośrodkiem szkolnym w południowej Wielkopolsce. W r. 1931 dyrektor tutejszego gimnazjum miejskiego, S. Czernik postanowił zgromadzić w jedno miejsce pamiątki z miasta i okolicznych miejscowości i umieścić je w jednym miejscu. Ideę tę kontynuował dalej W. Golus, który dołączył również prywatne pamiątki historyczne z regionu. W ostatnich latach przed wybuchem II wojny światowej miasto Ostrzeszów liczy około 6 tys. mieszkańców.

6. Ziemia Ostrzeszowska w czasie okupacji hitlerowskiej
Już 1 września 1939 r. ziemia ostrzeszowska w wyniku wybuchu II wojny światowej staje się terenem okupowanym przez najeźdźcę, wkrótce zostaje włączona do Rzeszy w ramach Kraju Warty (Reichsgau Wartheland).
Od początku Ostrzeszowianie próbują stawiać czynny opór. Ziemi swojej bronią min. trzy kompanie Obrony Narodowej: ostrzeszowska, mikstacka i doruchowsko-grabowska, wspomagane w dużej mierze przez mieszkańców i harcerzy ostrzeszowskich. Po inkorporacji powiatu do Niemiec dochodzi do wysiedleń mieszkańców, licznych aresztowań oraz wywozu setek młodych ludzi na roboty do Rzeszy. W krótkim czasie zniemczone zostają polskie nazwy miejscowości i ulic, niszczy się polskie symbole, zamyka większość katolickich kościołów. Tylko dwa kościoły: w Mikstacie i Doruchowie pozostawia okupant dla polskiej ludności. W gminach władzę obejmują przysłani niemieccy urzędnicy, choć ich pracownikami często pozostają Polacy (tak było np. w Kraszewicach).
Krótko po rozpoczęciu wojny, jeszcze późną jesienią 1939 r. zostaje założony w Ostrzeszowie obóz jeniecki. Powstaje tu najpierw Stalag XXI A Schildberg oraz w późniejszym czasie Oflag XXI C Schildberg. Mieścił się on na terenie dzisiejszego ZSO, LO i w budynku Prokuratury. W przeciągu całej wojny przeszło przez niego ok. 125 tys. jeńców, w tym przeszło 100 tys. żołnierzy i oficerów polskich oraz ok. 25 tys. żołnierzy alianckich, wśród których byli m. in. Francuzi, Włosi, Holendrzy, Rosjanie, Anglicy i ponad 1100 oficerów norweskich.
Obóz od początku był źle zorganizowany, dochodziło do fizycznego i psychicznego znęcania się nad osadzonymi tam jeńcami. Dużą pomoc świadczyli im polscy mieszkańcy Ostrzeszowa, często narażając przy tym życie. Przez pewien czas przebywała w obozie również grupa 36 zakonników z Niepokalanowa. Wśród nich znalazł się również o. Maksymilian Kolbe: to stąd został on po kilku dniach wywieziony do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu.
Mieszkańcy Ostrzeszowa nie pozostają bierni w stosunku do działań wojennych. Oprócz wspomnianej już pomocy jeńcom tworzą również tajne komplety w nauczania: działają one m. in. w Mikstacie, Kraszewicach i Grabowie. Odbywa się też nielegalny handel żywnością. Bohaterskie karty w dziejach wali o Polskę zapisało wielu mieszkańców niemal wszystkich miejscowości z terenu powiatu, biorąc udział w bezpośrednich walkach m. in. pod Monte Casino, w Powstaniu Warszawskim, pod Arnhem – kilu mieszkańców ziemi ostrzeszowskiej zginęło także w Katyniu i innych miejscach zbrodni sowieckich na polskich oficerach.
20 stycznia 1945 roku, w przeddzień wyzwolenia, dochodzi do rozstrzelania na ulicach miasta Ostrzeszowa 14 mieszkańców. Zamiar rozstrzelania następnych 80 zatrzymanych powstrzymał tylko fakt wkroczenia w dniu następnym tj. 21 stycznia 1945 r. do miasta oddziałów Armii Radzieckiej. Dzień 20 stycznia został określony mianem „krwawej soboty”. W dniach 20 – 22 stycznia 1945 r. następuje niemal całkowite wyzwolenie Ziemi Ostrzeszowskiej spod hitlerowskiej okupacji.

7. Po roku 1945
Początkowe lata po wojnie to głównie czas usuwania jej skutków. Na nowo organizowano szkolnictwo, uruchamiano zakłady pracy, rozbudowano przemysł – zwłaszcza maszynowy. W pierwszej kolejności odbudowano głównie drogi, linie energetyczne, reaktywowano służbę zdrowia. Stopniowo zaczyna rozwijać się gospodarka, rozbudowują się stare i otwierane są nowe fabryki m. in. w dziedzinie przetwórstwa spożywczego, produkcji ceramicznej, chemii gospodarczej czy w przemyśle budowlano-montażowym.
Nadal jednak toczy się walka polityczna ale również i zbrojna – tym razem z władzą ludową. W wyniku tych walk życie w Ostrzeszowie i okolicach do 1948 r. traci ok. 123 osób.
Z dniem 1 stycznia 1955 r. władze państwowe przywracają powiat Ostrzeszowski, a Ostrzeszów staje się ponownie siedzibą jego władz. Dość dynamicznie wzrasta liczba mieszkańców miasta: z 5 400 w r. 1946 do 7 561 w 1961 r.
W kolejnych latach powstają nowe zakłady przemysłowe, rzemieślnicze. Są to min. Fabryka Urządzeń Mechanicznych „Ponar – Ostrzeszów”, przedsiębiorstwo „Techma” i fabryka części zamiennych do maszyn rolniczych „Agromet”. W związku z nowymi miejscami pracy dochodzi także do rozszerzenia terytorium miasta i wzrostu liczby mieszkańców. Powstają nowe osiedla mieszkaniowe, dochodzi do migracji mieszkańców mniejszych miejscowości do tych ośrodków, w których rozkwita przemysł. Ważną rolę w życiu regionu odgrywa dogodne położenie komunikacyjne: posiada on połączenia kolejowe i drogowe z Poznaniem i Katowicami
Rozkwita również edukacja i życie kulturalne. Powstają nowe szkoły min. w Grabowie, Marszałkach, Kraszewicach i Ostrzeszowie, tworzy się Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Ostrzeszowskiej. Od r. 1958 niestrudzony zbieracz pamiątek, Władysław Golus zaczął udostępniać mieszkańcom Ostrzeszowa i okolic kolekcję jaką udało mu się zgromadzić wraz z jego poprzednikiem S. Czernikiem: urządza on między innymi szereg wystaw o ziemi ostrzeszowskiej. W roku 1965 Golus przekazał te zbiory miastu. Dzięki licznym staraniom m. in. członków Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Ostrzeszowskiej utworzono i otwarto w dniu 23.05.1965r. Izbę Pamiątek Historycznych. Niedługo po tym pamiątki te przeniesiono na II piętro Ratusza, gdzie od 28.06 1969r. rozpoczęło oficjalnie swą działalność Muzeum Regionalne. Od r. 1995 r. uruchomiono również w ramach muzeum działalność wydawniczą.
Dzięki wielu walorom przyrodniczym całego mikroregionu powstało wiele na tym terenie gospodarstw agroturystycznych. Obecnie jest ich ponad 40 w całym powiecie i większość z nich zrzeszona jest w Agroturystycznym Stowarzyszeniu Ziemi Ostrzeszowskiej.
Do 1975 r. Ostrzeszów znajdował się w województwie poznańskim. W wyniku reformy z roku 1975 powiat został zlikwidowany, a gminy wchodzące jego skład znalazły się w nowo utworzonym województwie kaliskim. Kolejna reforma z 1 stycznia 1999 reaktywuje powiat ostrzeszowski i włącza go do województwa wielkopolskiego Powiat ostrzeszowski w swym aktualnym kształcie zajmuje powierzchnię 772,37 km kwadratowych i zamieszkuje go ok. 56 tys. osób. W jego skład wchodzą gminy miejskie: Ostrzeszów, Doruchów, Grabów nad Prosną i Mikstat oraz gminy wiejskie: Czajków, Kobyla Góra i Kraszewice. Od południa graniczy z powiatem kępińskim, od północy z ostrowskim i kaliskim, od wschodu z regionem wieruszowskim i sieradzkim (województwo łódzkie) a od zachodu z powiatem oleśnickim i milickim (województwo dolnośląskie).


Wykorzystana literatura:
Barełkowscy R. i K.(red., 2008, Ekspertyza dotycząca perspektyw rozwoju mechanizmów aktywizacyjnych wraz z elementami analizy ekonomicznej, [w:] Tło historyczne obszaru, ARMAGEDDON Biuro Projektowe
Boras Z., 1990, Ostrzeszów w okresie od XVI do XVIII w., [w:] S. Nawrocki (red.), Dzieje Ostrzeszowa, Wyd. Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Kalisz
Durczewski Z., 1948, Grupa górnośląsko – małopolska kultury łużyckiej w Polsce cz. II, PAU - Wydawnictwo Śląskie, Kraków, s.245
Gedl M., 1975, Kultura przedłużycka, Wrocław, s. 100
Kwiatek J. Lijewski T., 1998, Leksykon Miast Polskich, Wyd. Sport i Turystyka -„Muza” S.A, Warszawa
Nawrocki S.,1990, Pod zaborem pruskim 1793 – 1918, [w:] S. Nawrocki (red.), Dzieje Ostrzeszowa, Wyd. Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Kalisz
Perliński M., 2010, Wspomnienia o mieście Ostrzeszowie bliższej jego i dalszej okolicy, Oficyna Wydawnicza KULAWIAK, Ostrzeszów 2010
Rzepecka M., 2007, Ostrzeszów - dawniej i dziś, [w:]Ostrzeszów. Historia i współczesność, Wyd. Urząd Miasta i gminy Ostrzeszów
Siuchniński M. (red.), 1967, Miasta polskie w Tysiącleciu, t.II, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław- Warszawa- Kraków
Smoczyńska Ł., Kultura ceramiki wstęgowej w Wielkopolsce, Fontes Prechistorici 1952, s.63,74
Wędzki A., 1990, Ostrzeszów w okresie starożytności i średniowiecza, [w:] S. Nawrocki (red.), Dzieje Ostrzeszowa, Wyd. Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Kalisz, s. 27
Wielowiejski J., 1981, Prahistoria ziem polskich T.5 Późny okres lateński i okres rzymski, Wyd. PAN Instytut Historii Materialnej, Wrocław

 

 

Nasi Partnerzy

 

Copyright ©  Turystyka Kulturowa 2008-2025


Ta strona internetowa używa pliki cookies w celu dostosowania serwisu do potrzeb użytkowników i w celach statystycznych. W przeglądarce internetowej można zmienić ustawienia dotyczące cookies. Brak zmiany tych ustawień oznacza akceptację dla cookies stosowanych przez nasz serwis.
Zamknij