Zarys dziejów Ziemi Ostrzeszowskiej
Alina Trepińska
1. Czasy najdawniejsze
Pierwsze
ślady bytności człowieka na terenie regionu ostrzeszowskiego pochodzą
z późnego paleolitu i datują się na okres około 12 – 11 tys.
lat p.n.e. Dwa decydujące czynniki wpływającym na rozwój cywilizacji
na tym terenie to zalegające blisko powierzchni ziemi złoża rud
darniowych, które były podstawą do powstania ośrodków prymitywnego
hutnictwa żelaza oraz przebiegający prawdopodobnie wzdłuż Prosny
szlak bursztynowy [Wedzki 1990, s. 27]. O tym fakcie świadczą liczne
znaleziska archeologiczne w postaci rzymskich monet i wyrobów
rzemieślniczych. Kolejny etap migracyjny ma miejsce w czasie
przemieszczania się ludności rolniczej z terenów naddunajskich na
ziemie środkowej Europy. Ta grupa osadnicza przynosi ze sobą
umiejętność wyrobu ceramiki i nowsze techniki produkcji narzędzi. O
bytności tych kultur w regionie ostrzeszowskim świadczy fakt
odnalezienia w Zmyślonej Ligockiej siekierki wykonanej z
półszlachetnego kamienia chloro-metanitu a także siekierka wykonana z
krzemienia pasiastego (w Bierzowie), okrzeski krzemowe znalezione w
osadzie Gęstwa i narzędzia krzemowe w Mostkach [Smoczyńska 1952, s.
64,72]. Znalezienie licznych odłamków ceramiki w Grabowie nad Prosną
oraz w Budach pod Ostrzeszowem świadczy o bytności i asymilacji
obcych kultur z tutejszą ludnością. Zaliczana do nich była min.
kultura pucharów lejkowatych i kultura amfor kulistych. Wraz z
pojawieniem się tych kultur na omawianym terenie następuje stopniowy
wzrost w formach zbieractwa, łowiectwa i rybołówstwa. Zaczyna się
osiadły tryb życia. W okresie ok. 1500 – 1200 p.n.e. w
okolicach Ostrzeszowa dominowała tzw. kultura mogiłowa, przeważająca
w okolicy w II i III okresie epoki brązu, co poświadczają znalezione
w pobliżu Grabowa fragmenty ceramiki [Gedl 1975, s. 100]. Ważną
rolę w rozwoju tej okolicy, jak zresztą większości ziem polskich
odegrało pojawienie się kultury łużyckiej. Znaleziska z tego okresu,
zaliczane do grupy górnośląsko – małopolskiej, reprezentowane
są tutaj głównie przez kilka cmentarzysk. Jednym z nich jest m. in.
cmentarzysko odkryte w Godziętowach, pochodzące prawdopodobnie z
wczesnej epoki żelaza, na którym znaleziono i rozkopano 19 grobów
ciałopalnych obłożonych kamieniami. Z kolei w Kobylej Górze odkryto
fragmenty przedmiotów brązowych pochodzących z wczesnej epoki żelaza
z których to zachowały się min. dwa naszyjniki skośnie żłobkowane [Durczewski 1948, s. 245]. Położenie Ostrzeszowa na terenie
bogato występujących złóż darniowych i późniejsze ich wykorzystywanie
w uzyskaniu żelaza odegrało duże znaczenie szczególnie w okresie
wpływów rzymskich (od wieku II n.e. do ok. 500 n.e.). Odkrycie
reliktów pieców hutniczych pochodzących prawdopodobnie z tego okresu
m. in w Rojowie (5), Ostrzeszowie (4), Siedlikowie (4), Królewskiem
(2), w pobliżu Antonina (2), w Marszałkach (1) i Mikstacie (1) może
wskazywać na występowanie na tym obszarze sporego ośrodka hutniczego.
O związkach handlowych tutejszych wytwórców z Rzymem świadczy skarb
odnaleziony w jednym z nieczynnych pieców w Siedlikowie, na który
składało się ok. 400 monet srebrnych (denarów cesarzy rzymskich z I i
II w n.e.), biżuterii srebrnej (agrafy, zapinki) oraz naczyń
glinianych [Wielowiejski 1981, s. 455]. znalezisko może być mocnym
argumentam na potwierdzenie hipotezy, lokalizującej z tą okolicą
przebieg słynnego traktu handlowego z okolicy Adriatyku po południowe
wybrzeże Bałtyku , zwanego szlakiem bursztynowym. Była to jedna z
najważniejszych przestrzeni wymiany ówczesnej Europy. Na obszarze
granicznym między dzisiejszym Dolnym Śląskiem a Wielkopolską kupcy
rzymscy poruszali się najczęściej od strony Wzgórz Trzebnickich i
dalej przez Bramę Sycowską , po czym wkraczali w rejon Wzgórz
Ostrzeszowskich i podążali dalej w stronę Kujaw [Kwiatek, Lijewski
1998 s. 33-34]. Po bursztyn (ceniony przez mieszkańców krajów
południowych), kupcy podążali głównie przez tereny wyżynne.
Zatrzymywano się w miejscowościach wzdłuż tej trasy, dokonując tam
wymian handlowych. Jedną z takich stacji była okolica dzisiejszego
miasteczka Mikstat.
2.
Okolice Ostrzeszowa w okresie średniowiecza
W
okresie tworzenia się państwa polskiego obszar ziemi ostrzeszowskiej
wchodził prawdopodobnie w zasięg politycznego i gospodarczego
oddziaływania Śląska. Faktem pośrednio potwierdzającym tę hipotezę
była przynależność tych ziem do biskupstwa wrocławskiego, utworzonego
w roku 1000. Ośrodkiem wiodącym na tym terenie była wtedy osada
Kotłów. To tutaj – jak podaje Jan Długosz - w roku 1108
wojewoda śląski Piotr Włostowic ufundował kościół zbudowany na
wzgórzu w miejscu dawnej świątyni pogańskiej. Był to jeden z podobno
77 kościołów ufundowanych przez palatyna na trasie szlaku
handlowego. Przełom XII i XIII w. to czas powstawania wielu osad
w tym regionie, z których większość pod tą samą nazwą istnieje po
dzień dzisiejszy. Były to m. in: Bukownica - jedna z najstarszych wsi
(założono tu parafię i kościół drewniany, później murowany),
doruchów, Myślniew, Zwierzyniec, Książenice, Tokarzew, Siedlików, Chlewo,
Rogaszyce, Zajączki, Godziętowy, Myślniew, Rojów i
Ostrzeszów, który jako pierwszy nabył prawa miejskie prawdopodobnie
przed rokiem 1283. Data dokładna nie jest znana. Jednak najstarsza
wzmianka o Ostrzeszowie jako mieście pochodzi z 1283 roku. W tym
czasie Ostrzeszów wchodził w skład tzw. ziemi rudzkiej (z ośrodkiem w
okolicach dzisiejszego Wielunia) i znajdował się we władaniu wielu
kolejnych zarządzających nią książąt śląskich i wielkopolskich, m. in: Henryka Brodatego, Władysława
Odonica, Władysława, syna
Kazimierza opolskiego, Przemysła I i Przemysła II. W dokumencie z
dnia 2.X.1283 r. w Kodeksie Dyplomatycznym Wielkopolskim pod numerem
528 – Ostrzeszów występuje jako „civitas
nostra” (nasze miasto). Było więc to
miasto książęce [Nawrocki 199, s.31]. W tym samym dokumencie mowa
jest również o kilku innych miejscowościach, położonych na tej ziemi:
Myślniewie, Doruchowie, Zwierzyńcu. Nazwa miasta Ostrzeszów ma
genezę patronimiczną i pochodzi prawdopodobnie od imienia jednego z
pierwszych osadników na tym terenie. Imię lub przydomek „Ostrzesz”
mógł nosić dawny właściciel okolicznych ziem, pierwszy osadnik,
możnowładca lub rycerz obdarowany przez księcia. Własność jego zwano
Ostrzeszów-dwór lub Ostrzeszów-gród. Poprzez późniejsze skrócenie
nazwy pozostał tylko Ostrzeszów. Równocześnie w użyciu była niemiecka
nazwa miasta Schildberg [Rzepecka 2007, s. 7-11]. W najstarszym
etapie dziejów miasta miała miejsce także zmiana lokalizacji. Stary
Ostrzeszów położony był na miejscu zwanym dziś Ostrą Górą. W trakcie
lokacji przeniesiono osadę na niższy teren w kotlinę otoczona
wzgórzami i bagnami, korzystniejsze miejsce pod względem obronnym
[Siuchniński 1967, s. 275nn]. Liczne dokumenty książąt
wielkopolskich min. z r. 1253 czy też 1280 potwierdzają fakt
przynależności ziemi ostrzeszowskiej do Wielkopolski. W tym czasie
nazwa Ostrzeszów pojawia jako „oppidum” (przejściowa,
prawna jednostka osadnicza między miastem a wsią). Z kolei w roku
1337 miasto należało do powiatu kaliskiego i na mocy porozumienia
między królem Kazimierzem Wielkim a Janem królem czeskim tu właśnie
miano wydawać sobie wzajemnie zbiegłych zbrodniarzy [Perliński 2010,
s. 79]. Wiek XIV i XV przynosi nowe zagęszczenie sieci
osadniczej. Powstają osady w Grabowie, Kobylej Górze, Kuźnicy
Myślniewskiej. Do r. 1523 liczba miejscowości w ówczesnym powiecie
wynosiła 62. Z nich miejscowość Grabów była w średniowieczu zarazem
grodem i wsią królewską. Pierwsza wzmianka o tej miejscowości
pochodzi z dokumentu z roku 1264. W r. 1366 prawa miejskie nabywa
Mikstat, którego historyczne początki sięgają już X wieku. W
okolicach Doruchowa jest również mowa o miejscowościach: Bobrowniki,
Plugawice, Slarydzew. W życiu i rozwoju gospodarczym tego okresu
zasadnicza rolę odgrywało rolnictwo, ale również wydobycie rud
darniowych. Licznie występowały w okolicy młyny wodne oraz niewielkie
kuźnice, w których wytapiano rudy żelaza . Tak było min. w
Doruchowie, która to miejscowość powstała właśnie dzięki okolicznemu
bogactwu darni. W XV w. Ostrzeszów był już ważnym ośrodkiem
gospodarczym i kulturowym dla stosunkowo gęsto zaludnionej okolicy.
Utworzono tu lokalny rynek handlowy, nastawiony na obsługę
okolicznych wsi, a także komorę celną do obsługi pobliskiego szlaku
pomorsko-śląskiego. Ważne zmiany dla miasta następują za czasów
panowania Kazimierza Wielkiego. Władca ten poprzez budowę zamku
obronnego – murowanego i nadania przywilejów królewskich czyni
z Ostrzeszowa jedno z zasobniejszych miast Wielkopolski. Fakt ten
podkreśla również umieszczenie tu siedziby starosty grodowego oraz
wytyczenie szlaku handlowego z Wrocławia przez Ostrzeszów do Kalisza
i dalej na Pomorze. Kazimierz Wielki staje się również fundatorem
ostrzeszowskiego kościoła farnego, wybudowanego ok. 1337 roku [Barełkowscy 2008, s. 45]. W r. 1383 Ostrzeszów przystępuje do
związku miast śląskich, którego celem jest wzajemna pomoc w
przeciwdziałaniu plądrowania okolicy przez licznych bandytów
[Perliński 2010, s. 149] Druga połowa XIV w. to okres, w którym
miasto należało przez pewien czas do Władysława, księcia opolskiego.
Ustanawia on m. in w Ostrzeszowie wójtostwo (1386) i nadaje mu prawo
wyłącznej sprzedaży soli na cały powiat. Jednak już w roku 1396
miasto odzyskuje Władysław Jagiełło. Tenże król w r. 1416 nadaje
prawa miejskie Grabowowi oraz ustanawia tam jarmark, przypadający w
dzień św. Franciszka i targ w każdą sobotę roku. Prawa te
podtrzymywali kolejni władcy aż do XVII wieku. Za panowania Jagiełły
przyłączono również do Wielkopolski miasto Mikstat, które w latach
1382 – 1482 należało do Śląska. W roku 1460 powołane zostaje
starostwo grabowskie, obejmujące wschodnią część dzisiejszej ziemi
ostrzeszowskiej. Wiek XV i początek XVI przynoszą w miasteczkach
regionu liczne pożary, które pochłaniają większość ich drewnianej
zabudowy i trawią cały dorobek mieszkańców. Według źródeł pożary te
miały miejsce głównie w Ostrzeszowie (1456 i 1538), w Grabowie (1501
i 1577) i w Mikstacie (1391 i 1478). Ostrzeszów szybko podniósł
się ze zniszczeń wywołanych pożarami, dzięki handlowi następował
stosunkowo szybki rozwój miasta. Na przełomie XV i XVI wieku istniały
tu m. in. warsztaty piwowarskie, szewskie, kowalskie, krawieckie i
rzeźnickie. Pojedynczo reprezentowali się kuśnierze, kołodzieje,
garncarze i piekarze. Organizowano jarmarki, a kupcom zapewniano
noclegi i wyżywienie [Wędzki 1990, s.55]. W 1416 r. król Władysław
Jagiełło nadał miastu prawo organizowania dwóch jarmarków
całotygodniowych w ciągu roku (na św. Wita ok. 15 czerwca i w dniu
Podwyższenia Krzyża – 14 września). Później rozszerzono
przywilej do 6 jarmarków w ciągu roku. Miasto szybko bogaciło się
dzięki dekretowi królewskiemu który nakazywał pobieranie cła od
kupców podążających szlakiem handlowym na którego trasie leżało.
Osiedlało się tu wówczas wielu cudzoziemców.
3.
Od początku XVI wieku do drugiego rozbioru Polski
Okres
XVI i pierwsza połowa kolejnego wieku to czas intensywnego rozkwitu
ziemi ostrzeszowskiej. Po dużej fali pożarów jaka nawiedziła
większość miast w poprzednim okresie i zwolnieniu z podatków mającemu
służyć odbudowie miasta szybko na nowo podniosły się ekonomicznie. Na
poziom życia gospodarczego wpływał w tym okresie decydująco rozwój
rzemiosła, handlu oraz przywilej pobierania cła mostowego (z
przeznaczeniem na utrzymanie dróg i mostów). Dochodzi do tego także
możliwość odbywania jarmarków i handel solą. Z kolei do rozwoju
kulturalnego przyczyniło się sprowadzenie do Ostrzeszowa zakonu
Bernardynów. Decyzję tę podjęto w lipcu 1629r. w trakcie zjazdu
szlachty. Cztery lata później Sejm koronacyjny potwierdził tę decyzję
oficjalna uchwałą [Perliński 2010, s. 74]. W XVI w. utworzono na
terenie Ostrzeszowa dekanat. Na terenie całego powiatu rozwija się
gospodarka folwarczno-pańszczyźniana. Szlachta masowo zaczyna
przejmować grunty chłopskie i przyłączać je do folwarków. Zmniejsza
się drastycznie liczba łanów chłopskich, która w latach 1564 –
1590 w powiecie ostrzeszowskim zmalała z 252 do 180 [Boras 1990, s.
76n]. Duże zniszczenia miały miejsce w Ostrzeszowie i okolicy w
trakcie najazdu szwedzkiego w roku 1655. Zburzony został m. in zamek
w Ostrzeszowie, spalono tam dach kościoła farnego oraz budynki
klasztorne. W 1659r. na zjeździe szlachty zdecydowano o budowie
kościoła i klasztoru murowanego, co jednak miało trwać aż około 90
lat. Także w Grabowie wojska szwedzkie zburzyły zamek i zniszczyły
większość miasta. Liczne wojny, pożary, epidemie powietrza
morowego głównie w roku 1660 oraz w latach 1710 – 1711
zdziesiątkowały liczbę mieszkańców na opisywanym terenie. I tak w
roku 1711 pozostaje ich w Ostrzeszowie zaledwie 786 (podczas gdy
jeszcze w roku 1703 mieszkańców było 1164). Wielu rabunków i gwałtów
dokonano również w okolicznych wsiach: Kotłowie, Komorowie, Kaliszkowicach, Obłockim i Siedlikowie. W samym Ostrzeszowie wojska
polskie spaliły zamek, aby nie mógł stać się schronieniem dla wroga.
Wojska moskiewskie natomiast, podążając na pomoc Austrii w walkach
przeciw królowi pruskiemu, spaliły niedawno dopiero odbudowany
klasztor bernardyński i uszkodziły parafialny kościół. Zarekwirowano
prócz tego wszystkie wozy i konie, a wśród mieszkańców chroniących
swych dobytków dokonano kilkunastu mordów [Perliński 2010, s. 153n].
Następne lata pogłębiły gospodarczą ruinę. Mieszkańcy - mimo iż mocno
zdziesiątkowani - nie poddają się, odbudowują większość zniszczeń aby
ponownie mogły służyć swoim celom. W całym powiecie rozwija się wyrób
piwa, spirytusu a także bartnictwo. Obok nich nadal wykorzystuje się
pradawne na tej ziemi źródła utrzymania: na przykład w Kraszewicach
od XV do początku XIX w. istniała także huta żelaza, wytapianego z
rudy darniowej. W połowie XVII wieku w Ostrzeszowie znajdowało
się ok. 190 domów, w Mikstacie było ich około 65. Zamieszkiwała je
głównie ludność pochodzenia polskiego wyznania katolickiego, podobnie
jak całą okolicę. W latach 1785 – 1790 na terenie powiatu nie
było jeszcze niemal w ogóle właścicieli ziemskich niemieckiego,
żydowskiego i innego pochodzenia. Sama siedziba powiatu podzielona
była wówczas na trzy części administracyjne, z których każda
znajdowała się pod innym zarządem. W Ostrzeszowie – mieście
głową był prezydent, w przedmieściu Borek – wójt, a w
przedmieściu św. Mikołaja – sołtys. Oba te przedmieścia
połączono z miastem dopiero za rządów pruskich. W XVIII wieku w
Ostrzeszowie dobrze rozwinięte było rzeźnictwo, szewstwo,
garncarstwo, krawiectwo i kuśnierstwo. Istniały też młyny oraz
browar. Na mocy postanowień królewskich zwiększono w tym czasie
liczbę odbywających się w Ostrzeszowie jarmarków tak iż w drugiej
połowie XVIII w. odbywało się ich tutaj dwanaście. W powiecie
funkcjonowały wówczas m. in. huty żelaza, szkła oraz papiernia (w
Olszynie). W r. 1740 na ziemi ostrzeszowskiej miało miejsce
wydarzenie, które na wiele lat okryło ten region złą sławą. Były to
procesy czarownic. Największy wątpliwy rozgłos przyniosła egzekucja
14 kobiet oskarżonych o czary w Doruchowie w roku 1775. Doruchowski
proces okazał się ostatnim w dziejach Polski. W wyniku tej głośnej
sprawy sejm w 1776 r. zniósł karę śmierci za oskarżenia o czary.
4.
Lata pod zaborem pruskim (1793-1918)
W
roku 1793 w wyniku II rozbioru Polski następuje przejęcie
Ostrzeszowa, starostwa grabowskiego i doruchowskiego oraz pobliskich
okolic wraz z całą Wielkopolską włączenie ich do Prus. Ostrzeszów w
chwili przyłączenia do prowincji Prusy Południowe liczył 93 domy, w
których zamieszkiwało 1240 osób. 20 marca tego samego roku ma miejsce
kolejne nieszczęście: ogromny pożar w mieście, który trawi większą
jego część. Dwa miesiące później w wyniku wybuchu epidemii cholery
ginie kolejnych ponad 600 osób.[Perliński 2010, s. 155]. 22 sierpnia
proklamowano na terenie zagarniętych terenów powstanie narodowe.
Okazało się ono tylko jednak krótkotrwałym, lokalnym buntem. Wkrótce
pruska władza wprowadziła nowy nadzór nad samorządami, a Kobylą Górę
pozbawiono praw miejskich. Wiosną 1794 wieści o wybuchu powstania
kościuszkowskiego w Małopolsce doprowadziły do utworzenia w
Ostrzeszowie lokalnych władz powstańczych i zbrojnego oddziału. Ruch
ten jednak po klęsce maciejowickiej zaczął stopniowo wygasać. Ludność
okoliczna wielokrotnie później na miarę swoich możliwości wspierała
zarówno powstańców podczas zrywów wielkopolskich, jak też Powstania
Styczniowego. Ponowną próbę walki podjęto tu po zwycięstwie wojsk
napoleońskich nad Prusami. 13 listopada 1806 r. władza dostała się w
polskie ręce, a krótko po tym Ziemia Ostrzeszowska znalazła się w
granicach Księstwa Warszawskiego. W latach 1813 -1814 przez większość
miejscowości na ziemi ostrzeszowskiej trzykrotnie przechodziły wojska
francuskie i rosyjskie, każdorazowo z dłuższym lub krótszym postojem
[Nawrocki 1990, s. 118]. Po roku 1815 większość miejscowości
powiatu ponownie wraca pod panowanie pruskie i pozostaje pod tym
zaborem aż do roku 1918. Dzieje się to na mocy postanowień Kongresu
Wiedeńskiego, który podzielił ziemię ostrzeszowską wzdłuż Prosny,
przydzielając jej wschodnią część do imperium rosyjskiego. Grabów w
latach 1815-1818 było miastem granicznym od strony pruskiej, po
stronie rosyjskiej natomiast znalazły się m. in. Czajków i
Kraszewice. Od 1831r. do końca zaborów odbywają się w
Ostrzeszowie tylko 4 jarmarki rocznie cieszące się jednak dużym
zainteresowaniem. Co tydzień w czwartki odbywają się też targi
głównie rzemieślnicze i spożywcze a późniejszym okresie dochodzi
również handel bydłem. W pierwszej połowie XIX wieku ma miejsce
zwiększony napływ ludności niemieckiej i żydowskiej do licznych
miejscowości powiatu, zwłaszcza miast, gdzie nowoprzybyli otrzymali
ułatwienia w nabywaniu domów i gruntów. Stopniowo język niemiecki
wkracza także do szkół i urzędów [Perliński 2010, s. 155]. Po
upadku powstania listopadowego w 1831 roku nasilają się także
antypolskie działania zaborczych władz pruskich, czego zauważalnym
elementem jest m. in. zmiana polskiej nazwy miasta Ostrzeszów na
Schildberg a powiatu na „Schildberger Kreis”. Podobnie
się ma rzecz z innymi miejscowościami. Władze proponują również
wybitniejszym obywatelom zmiany nazwisk na niemieckie. Pruskie władze
likwidują dawną pieczęć miejską i dokonują zamiany herbu
ostrzeszowskiego zastępując polskiego orła czarnym orłem pruskim
[Nawrocki 1990, s. 132]. W powiecie powstają niemieckie
stowarzyszenia i organizacje których w roku 1913 funkcjonuje w sumie
19 [Nawrocki 1990, s. 153]. Dla napływowej ludności niemieckiej
budowane są coraz liczniejsze piętrowe kamienice z cegły, zastępując
w ten sposób dotychczasowe drewniane, Niemczy przejmują również w
większej części handel i przemysł. W latach 1831 – 1832 po raz
kolejny zaraza (tzw. azjatycka cholera) dziesiątkuje kilka
miejscowości, następnie na ospę umiera ponad 1500 mieszkańców. Rząd
pruski dokonuje kasaty klasztoru w Ostrzeszowie i ostatecznie w roku
1838 wydala z niego ostatnich zakonników i przejmuje wszystkie dobra
zakonne. Jednak 7 lat później dzięki licznym prośbom parafian zezwala
się na odprawianie mszy św. w kościele klasztornym przez księży
diecezjalnych. Rozwój gospodarczy przebiega w tym okresie dość wolno.
Nadal większość ludności trudni się rolnictwem, ale również
rzemiosłem ceramicznym i młynarstwem. Tak było min. w rejonie Kobylej
Góry, gdzie na rzece Meresznicy usytuowanych było 7 młynów. W r. 1860
otwarto szosę łączącą min. Ostrzeszów z Kobylą Górą a następnie przez
Syców z Wrocławiem. W połowie XIX w. Ostrzeszów jest siedzibą powiatu
obejmującego swym zasięgiem 5 miast (Ostrzeszów, Kępno, Grabów,
Baranów i Mikstat) oraz 33 wsie usytuowane w pięciu obwodach
wójtowskich (ostrzeszowski, grabowski, podzameczny, kobylogórski i
opatowski). W mieście powiatowym działa też sąd ziemsko-miejski,
który od 1849r. staje się powiatowym a od 1879 sądem obwodowym.
Siedzibę swoją miał on w budynku, w którym również mieściło się
rejonowe więzienie. Na mocy ustawy z dnia 1 października 1887r.
Dotychczasowy rozległy powiat ostrzeszowski podzielono na dwa
powiaty: ostrzeszowski i kępiński. W r.1838 nowe pomieszczenia
szkolne (pierwszą szkołę publiczną założono w roku 1802) uruchomiono
na terenie klasztoru bernardyńskiego. Trzy lata później uruchomiono
również szkołę żydowską w budynku należącym do gminy wyznaniowej. Pod
koniec XIX w. wszystkie trzy szkoły przeniesiono do jednego budynku
na obrzeżach miasta. Obok szkoły elementarnej w mieście istniała też
szkoła przemysłowa, niedzielna oraz trzy prywatne dla dziewcząt i
chłopców, które na początku wieku XX połączono w jedną szkołę
miejską, realizującą jednak także politykę prowadzącą do stopniowej
germanizacji młodzieży. W roku 1870 następuje połączenie stolicy
powiatu z Poznaniem i za pomocą linii kolejowej. W roku 1875
następuje połączenie także z Górnym Śląskiem. Przed rokiem 1910
uruchomiona zostaje również boczna linia kolejowa do Grabowa
[Nawrocki 1990, s. 126n]. W obliczu wzmożonego nacisku
germanizacyjnego po zjednoczeniu Niemiec (1871) dla obrony polskiego
stanu posiadania lokalne środowiska zakładają m. in. banki ludowe w
Mikstacie, Grabowie i Ostrzeszowie - ich głównym celem jest
uniezależnienie się od kapitału niemieckiego. Banki te udzielały
pożyczek i pełniły rolę kas oszczędnościowych. W r. 1871 powstaje też
Towarzystwo Przemysłowe oraz w tym samym roku Spółdzielnia
Rolniczo-Handlowa „Rolnik”. Dla podtrzymania wrażliwości
kulturalnej tworzy się w r. 1880 Towarzystwo Czytelni Ludowych, w
latach 1872-1878 działa też Towarzystwo Oświaty Ludowej, w r. 1897
powstaje powiatowy oddział Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”
(założone pod hasłem „Razem młodzi przyjaciele”). W r.
1896 powstaje w Ostrzeszowie Towarzystwo Śpiewacze im. Stanisława
Moniuszki – krzewiące m.in. znajomość pieśni polskiej. W 1907r.
powstaje również Stowarzyszenie Samopomoc Naukowa powołana w celu
dokształcania młodzieży oraz trzy lata później Komitet Oświaty
Ludowej „Oświata”. Koniec XIX w. to także okres
rozwój kapitalizmu, a co za tym idzie – nowoczesnego przemysłu.
Wskutek dużego zapotrzebowania na cegły w Ostrzeszowie około roku
1890 powstaje cegielnia, a parę lat później dwie następne w
okolicznych miejscowościach. Na początku XX wieku otwarta zostaje
duża mleczarnia parowa oraz przemysłowy browar. Powstaje także
tartak, fabryka korków oraz fabryka płatków ziemniaczanych [Nawrocki
1990, s. 141-142]. W latach 1910-1911 dochodzi do założenia w
powiecie sieci kanalizacyjnej oraz dwa lata później sieci
wodociągowej. W latach przed I wojną światową przedwojennych
Ostrzeszów zamieszkuje 5,5 tys. mieszkańców. Wśród ludności nadal
przeważa wyznanie katolickie (co wskazuje na dominację liczbową
żywiołu etnicznego polskiego), kolejne pod względem liczby jest
ewangelickie (w większości są to Niemcy), potem mojżeszowe. Nieco
inaczej było natomiast w Kobylej Górze, gdzie najliczniejsza była
ludność żydowska, stanowiąca już od połowy XIX w. ponad 45% ogółu
mieszkańców. Jedna z czasem stan ten ulega zmianie wskutek wzmożonej
emigracji ludności żydowskiej do zachodnich Niemiec i Ameryki.
Ponownie zaczyna dominować wyznanie katolickie a dalej ewangelickie
[Perliński 2010, s. 216n]. Ewangelicy z całej okolicy na swoje
nabożeństwa udawali się do zboru w Kobylej Górze, na którego otwarciu
w 1894r. obecna była córka cesarza Niemiec Wilhelma II pozostawiając
tu w darze Biblię (zachowaną do dziś). W Mikstacie w tym czasie
zamieszkuje ok. 1300 mieszkańców w ponad 140 domach mieszkalnych, w
Komorowie ponad 400 a w Kotłowie ok. 370 mieszkańców w 40 domach. Na
mocy zarządzenia z 11 października 1895r. ma miejsce przyłączenie do
Ostrzeszowa wsi Borek, co spowodowało zażegnanie wieloletnich sporów
o granice między obu miejscowościami. Dzięki temu poszerzył się
obszar Ostrzeszowa oraz wzrosła liczba mieszkańców miasta. Dzieje się
tak również dzięki zwiększonemu rozwojowi gospodarczemu miasta.
Ratusz miejski w r. 1840 zostaje przebudowany z drewnianego na
murowany. Powstaje także wiele nowych murowanych budynków z
przeznaczeniem zarówno gospodarczym jak i mieszkalnym. Otarta zostaje
m. in. fabryka garnków Karola Niera. W mieście skanalizowano też
rzekę Strzegowę i Cisówkę, wybrukowano ulice i plac targowy a w
1901r. założono trzy nowe studnie publiczne. Utworzono także
ochotniczą straż pożarną (1876), a porządku w nocy strzegło dwóch
stróżów nocnych. W 1896 r. założono nawet Towarzystwo Upiększania
Miasta, którego działalność w przeciągu kilku lat przyniosło również
znaczne dochody. W roku 1907 dochodzi w w szkołach powiatu - jak
w licznych innych obszarach Wielkopolski - do strajku szkolnego,
który kończy się wydaleniem starszych uczniów. Rozwija się w związku
z tym tajne nauczanie. Władzę wykonawczą w mieście pełnił w tym
czasie magistrat składający się z przedstawicieli wyższych grup
społecznych. Magistrat realizował min. uchwały ustanawiane przez Radę
Miejską. Wybuch I wojny światowej ożywił wśród ludności polskiej
nadzieje w odrodzenie własnego państwa, które rosły wraz z
niekorzystnym dla Niemiec przebiegiem konfliktu. Już 10 listopada
1918r. W Ostrzeszowie powstaje Tajny Komitet Polski z Antonim
Władysławem Wodniakowskim na czele. 4 grudnia 1918r powołuje się do
życia w Grabowie, Mikstacie i Ostrzeszowie Rady Robotniczo-Obywatelsko -Żołnierskie a także Radę Ludową i Straż Ludową.
5.
Dwudziestolecie międzywojenne na ziemi ostrzeszowskiej
Krótko
po wybuchu Powstania Wielkopolskiego, na początku stycznia 1919 roku
zawiązuje się lokalny ostrzeszowski oddział powstańczy, który pod
dowództwem ppor. Stanisława Thiela z Doruchowa prowadzi szereg
zwycięskich potyczek. 15 stycznia 1919 ma m, in. miejsce znaczniejsza
zwycięska bitwa pod Ligotą. W Doruchowie walkę stacza z kolei 11 Pułk
Strzelców Wielkopolskich również pod dowództwem S. Thiela.
Poświęcenie powstańców zostanie później upamiętnione w Pomniku
Powstańców Wielkopolskich (odsłoniętym w 1925r. przez gen. Józefa
Hallera). Długi okres zaborów przyniósł skutki w postaci wielu
trwałych problemów. Z kolei znacznym problemem w nowej sytuacji
okazało się zerwanie współpracy gospodarczej ze Śląskiem,
pozostającym w granicach Niemiec. Wiele miejscowych zakładów
przemysłowych przeżyło kryzys, nie doszło do zmiany struktury
zatrudnienia okolicznej ludności, której większość trudni się nadal
głównie rolnictwem. Działające w powiecie młyny, gorzelnie a także
zakłady ceramiczne i drzewne zatrudniają tylko niewielki ułamek
zdolnych do pracy. Już po niedługim czasie problemy zwielokrotniają
skutki powszechnego kryzysu gospodarczego, jaki nastąpił w l. 1929 –
1935. W tym czasie dochodzi też do likwidacji powiatu
ostrzeszowskiego, co ma skutki w postaci likwidacji wielu miejsc
pracy w mieście. Ma to miejsce 1 kwietnia 1932 r. Siedzibę starostwa
przeniesiono do Kępna, a w Ostrzeszowie tworzy
się siedziba inspektoratu na obwód szkolny powiatów: kępińskiego,
ostrowskiego i krotoszyńskiego. Na początku lat 30-tych w
Ostrzeszowie osiedla się grupa księży Salezjanów, którzy w 1932r.
przejmują a następnie doprowadzają do świetności miejskie gimnazjum.
Dzięki tej szkole, a także seminarium nauczycielskiemu oraz
powstałemu w 1934 – 1935 r. gimnazjum żeńskiemu ss.
Nazaretanek, miasto staje się znaczącym ośrodkiem szkolnym w
południowej Wielkopolsce. W r. 1931 dyrektor tutejszego gimnazjum
miejskiego, S. Czernik postanowił zgromadzić w jedno miejsce pamiątki
z miasta i okolicznych miejscowości i umieścić je w jednym miejscu.
Ideę tę kontynuował dalej W. Golus, który dołączył również prywatne
pamiątki historyczne z regionu. W ostatnich latach przed wybuchem II
wojny światowej miasto Ostrzeszów liczy około 6 tys. mieszkańców.
6.
Ziemia Ostrzeszowska w czasie okupacji hitlerowskiej
Już
1 września 1939 r. ziemia ostrzeszowska w wyniku wybuchu II wojny
światowej staje się terenem okupowanym przez najeźdźcę, wkrótce
zostaje włączona do Rzeszy w ramach Kraju Warty (Reichsgau Wartheland). Od początku Ostrzeszowianie próbują stawiać czynny
opór. Ziemi swojej bronią min. trzy kompanie Obrony Narodowej:
ostrzeszowska, mikstacka i doruchowsko-grabowska, wspomagane w dużej
mierze przez mieszkańców i harcerzy ostrzeszowskich. Po inkorporacji
powiatu do Niemiec dochodzi do wysiedleń mieszkańców, licznych
aresztowań oraz wywozu setek młodych ludzi na roboty do Rzeszy. W
krótkim czasie zniemczone zostają polskie nazwy miejscowości i ulic,
niszczy się polskie symbole, zamyka większość katolickich kościołów.
Tylko dwa kościoły: w Mikstacie i Doruchowie pozostawia okupant dla
polskiej ludności. W gminach władzę obejmują przysłani niemieccy
urzędnicy, choć ich pracownikami często pozostają Polacy (tak było np. w Kraszewicach).
Krótko
po rozpoczęciu wojny, jeszcze późną jesienią 1939 r. zostaje założony
w Ostrzeszowie obóz jeniecki. Powstaje tu najpierw Stalag XXI A
Schildberg oraz w późniejszym czasie Oflag XXI C Schildberg. Mieścił
się on na terenie dzisiejszego ZSO, LO i w budynku Prokuratury. W
przeciągu całej wojny przeszło przez niego ok. 125 tys. jeńców, w tym
przeszło 100 tys. żołnierzy i oficerów polskich oraz ok. 25 tys.
żołnierzy alianckich, wśród których byli m. in. Francuzi, Włosi,
Holendrzy, Rosjanie, Anglicy i ponad 1100 oficerów norweskich. Obóz
od początku był źle zorganizowany, dochodziło do fizycznego i
psychicznego znęcania się nad osadzonymi tam jeńcami. Dużą pomoc
świadczyli im polscy mieszkańcy Ostrzeszowa, często narażając przy
tym życie. Przez pewien czas przebywała w obozie również grupa 36
zakonników z Niepokalanowa. Wśród nich znalazł się również o.
Maksymilian Kolbe: to stąd został on po kilku dniach wywieziony do
obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu. Mieszkańcy Ostrzeszowa nie
pozostają bierni w stosunku do działań wojennych. Oprócz wspomnianej
już pomocy jeńcom tworzą również tajne komplety w nauczania: działają
one m. in. w Mikstacie, Kraszewicach i Grabowie. Odbywa się też
nielegalny handel żywnością. Bohaterskie karty w dziejach wali o
Polskę zapisało wielu mieszkańców niemal wszystkich miejscowości z
terenu powiatu, biorąc udział w bezpośrednich walkach m. in. pod
Monte Casino, w Powstaniu Warszawskim, pod Arnhem – kilu
mieszkańców ziemi ostrzeszowskiej zginęło także w Katyniu i innych
miejscach zbrodni sowieckich na polskich oficerach. 20 stycznia
1945 roku, w przeddzień wyzwolenia, dochodzi do rozstrzelania na
ulicach miasta Ostrzeszowa 14 mieszkańców. Zamiar rozstrzelania
następnych 80 zatrzymanych powstrzymał tylko fakt wkroczenia w dniu
następnym tj. 21 stycznia 1945 r. do miasta oddziałów Armii
Radzieckiej. Dzień 20 stycznia został określony mianem „krwawej
soboty”. W dniach 20 – 22 stycznia 1945 r. następuje
niemal całkowite wyzwolenie Ziemi Ostrzeszowskiej spod hitlerowskiej
okupacji.
7.
Po roku 1945
Początkowe
lata po wojnie to głównie czas usuwania jej skutków. Na nowo
organizowano szkolnictwo, uruchamiano zakłady pracy, rozbudowano
przemysł – zwłaszcza maszynowy. W pierwszej kolejności
odbudowano głównie drogi, linie energetyczne, reaktywowano służbę
zdrowia. Stopniowo zaczyna rozwijać się gospodarka, rozbudowują się
stare i otwierane są nowe fabryki m. in. w dziedzinie przetwórstwa
spożywczego, produkcji ceramicznej, chemii gospodarczej czy w
przemyśle budowlano-montażowym.
Nadal
jednak toczy się walka polityczna ale również i zbrojna – tym
razem z władzą ludową. W wyniku tych walk życie w Ostrzeszowie i
okolicach do 1948 r. traci ok. 123 osób. Z dniem 1 stycznia 1955
r. władze państwowe przywracają powiat Ostrzeszowski, a Ostrzeszów
staje się ponownie siedzibą jego władz. Dość dynamicznie wzrasta
liczba mieszkańców miasta: z 5 400 w r. 1946 do 7 561 w 1961 r. W
kolejnych latach powstają nowe zakłady przemysłowe, rzemieślnicze. Są
to min. Fabryka Urządzeń Mechanicznych „Ponar –
Ostrzeszów”, przedsiębiorstwo „Techma” i fabryka
części zamiennych do maszyn rolniczych „Agromet”. W
związku z nowymi miejscami pracy dochodzi także do rozszerzenia
terytorium miasta i wzrostu liczby mieszkańców. Powstają nowe osiedla
mieszkaniowe, dochodzi do migracji mieszkańców mniejszych
miejscowości do tych ośrodków, w których rozkwita przemysł. Ważną
rolę w życiu regionu odgrywa dogodne położenie komunikacyjne: posiada
on połączenia kolejowe i drogowe z Poznaniem i Katowicami Rozkwita
również edukacja i życie kulturalne. Powstają nowe szkoły min. w
Grabowie, Marszałkach, Kraszewicach i Ostrzeszowie, tworzy się
Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Ostrzeszowskiej. Od r. 1958 niestrudzony
zbieracz pamiątek, Władysław Golus zaczął udostępniać mieszkańcom
Ostrzeszowa i okolic kolekcję jaką udało mu się zgromadzić wraz z
jego poprzednikiem S. Czernikiem: urządza on między innymi szereg
wystaw o ziemi ostrzeszowskiej. W roku 1965 Golus przekazał te zbiory
miastu. Dzięki licznym staraniom m. in. członków Towarzystwa
Przyjaciół Ziemi Ostrzeszowskiej utworzono i otwarto w dniu
23.05.1965r. Izbę Pamiątek Historycznych. Niedługo po tym pamiątki te
przeniesiono na II piętro Ratusza, gdzie od 28.06 1969r. rozpoczęło
oficjalnie swą działalność Muzeum Regionalne.
Od r. 1995 r. uruchomiono również w ramach muzeum działalność
wydawniczą. Dzięki wielu walorom przyrodniczym całego
mikroregionu powstało wiele na tym terenie gospodarstw
agroturystycznych. Obecnie jest ich ponad 40 w całym powiecie i
większość z nich zrzeszona jest w Agroturystycznym Stowarzyszeniu
Ziemi Ostrzeszowskiej. Do
1975 r. Ostrzeszów znajdował się w województwie poznańskim. W wyniku
reformy z roku 1975 powiat został zlikwidowany, a gminy wchodzące
jego skład znalazły się w nowo utworzonym województwie kaliskim.
Kolejna reforma z 1 stycznia 1999 reaktywuje powiat ostrzeszowski i
włącza go do województwa wielkopolskiego Powiat ostrzeszowski w swym
aktualnym kształcie zajmuje powierzchnię 772,37 km kwadratowych i
zamieszkuje go ok. 56 tys. osób. W jego skład wchodzą gminy miejskie:
Ostrzeszów, Doruchów, Grabów nad Prosną i Mikstat oraz gminy
wiejskie: Czajków, Kobyla Góra i Kraszewice. Od południa graniczy z
powiatem kępińskim, od północy z ostrowskim i kaliskim, od wschodu z
regionem wieruszowskim i sieradzkim (województwo łódzkie) a od
zachodu z powiatem oleśnickim i milickim (województwo dolnośląskie).
Wykorzystana
literatura:
Barełkowscy
R. i K.(red., 2008, Ekspertyza
dotycząca perspektyw rozwoju mechanizmów aktywizacyjnych wraz z
elementami analizy ekonomicznej,
[w:] Tło historyczne obszaru, ARMAGEDDON Biuro Projektowe Boras
Z., 1990, Ostrzeszów
w okresie od XVI do XVIII w.,
[w:] S. Nawrocki (red.), Dzieje
Ostrzeszowa,
Wyd. Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Kalisz Durczewski Z.,
1948, Grupa
górnośląsko – małopolska kultury łużyckiej w Polsce
cz. II, PAU - Wydawnictwo Śląskie, Kraków, s.245 Gedl M., 1975,
Kultura
przedłużycka, Wrocław,
s. 100 Kwiatek
J. Lijewski T., 1998,
Leksykon Miast Polskich, Wyd. Sport i Turystyka -„Muza”
S.A, Warszawa Nawrocki
S.,1990, Pod
zaborem pruskim 1793 – 1918, [w:]
S. Nawrocki (red.),
Dzieje Ostrzeszowa, Wyd.
Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Kalisz Perliński M., 2010,
Wspomnienia
o mieście Ostrzeszowie bliższej jego i dalszej okolicy, Oficyna
Wydawnicza KULAWIAK, Ostrzeszów 2010 Rzepecka M., 2007, Ostrzeszów
- dawniej i dziś, [w:]Ostrzeszów. Historia i współczesność, Wyd.
Urząd Miasta i gminy Ostrzeszów Siuchniński
M. (red.), 1967, Miasta
polskie w Tysiącleciu, t.II, Zakład
Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław- Warszawa- Kraków Smoczyńska
Ł., Kultura ceramiki wstęgowej w Wielkopolsce,
Fontes Prechistorici 1952, s.63,74 Wędzki A., 1990, Ostrzeszów
w okresie starożytności i średniowiecza, [w:]
S. Nawrocki (red.), Dzieje Ostrzeszowa,
Wyd. Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Kalisz, s. 27 Wielowiejski
J., 1981, Prahistoria ziem polskich T.5 Późny okres
lateński i okres rzymski, Wyd. PAN Instytut Historii Materialnej,
Wrocław
|