|
Zarys dziejów Ziemi Rawickiej
Damian Kołodziejczyk, Łukasz Funka
1. Prehistoria ziemi rawickiej
Pierwsze ślady pobytu człowieka znalezione na terenie dzisiejszego powiatu rawickiego pochodzą z mezolitu,
czyli średniej epoki kamienia. Stanowiska z tego okresu (zawierające zasadniczo narzędzia i broń) odkryto
na terenach obecnych miast i wsi Krystynki, Dębno Polskie, w samym Rawiczu, w Szymanowie, Foluszu, Sarnowie
i Miejskiej Górce.
Wraz z tak zwaną rewolucją neolityczną, człowiek przeszedł na bardziej osiadły tryb życia. Z tego okresu
mamy zdecydowanie większa liczbę stanowisk archeologicznych. Trzeba przede wszystkim wymienić 24 stanowiska,
na których znaleziono zabytki z okresu tak zwanej kultury pucharów lejkowych. Znajdują się one między
innymi na terenie: Dębna Polskiego, Domaradzic, Golejewka, Goliny Wielkiej, Góreczek Małych, Kowalików,
Krystynek, Łaszczyna, Osieka, Sarnowa, Szymanowa, Zawad oraz Żołędnic.
Z okresu kultury łużyckiej, kojarzonej przez wszystkich ze świetnie zachowanym grodem w Biskupinie, na
interesującym nas terenie pozostały cmentarzyska w Łaszczynie i Poborowie, oraz znaleziska w Chojnie
i Golejewie. Natomiast z okresu brązu pochodzą między innymi cmentarze i pozostałości osad - na terenie
Łaszczyna, Osieka i Sarnowa.
Z młodszego okresu epoki brązu, który bezpośrednio poprzedzał przybycie Słowian na teren Wielkopolski,
zachowało się między innymi cmentarzysko w Domaradzicach z okresu późno lateńskiego lub rzymskiego, przebadane
przez B. Kostrzewskiego.
2. Okolice Rawicza w średniowieczu
Dla okresu wczesnego średniowiecza nadal podstawowym źródłem, jakim dysponują badacze pozostają zabytki
archeologiczne. Pierwsze i to nieliczne zapiski pochodzą dopiero z XI wieku. Tymczasem na terenie powiatu
rawickiego zidentyfikowano co najmniej dziewięć grodów i kilka osad otwartych (czyli otoczonych co najwyżej
palisadą). Grody, co zwyczajne w tamtych czasach, były położone zasadniczo w pobliżu lub rzek lub bezpośrednio
nad rzekami. Tak więc nad Orlą znajdowały się grody w Dubinie, Grąbkowie, Jutrosinie i Śląskowie. Nad
Dądroczną zlokalizowano grody w Sarnowie i Kołaczkowie, a wzdłuż starej Orli - w Czestremie-Golejewkach
i w Konarach. Był jeszcze gród w Waszkowie postawiony na wydmie leśnej, w rozwidleniu dopływu Rowu Polskiego.
Należące bez wątpienia do państwa wczesnych Piastów ziemie stanowiące dziś terytorium powiatu bywały
terenem granicznym w okresach, gdy sąsiedni Dolny Śląsk wchodził w skład innych organizmów politycznych.
W okresie rozbicia dzielnicowego w II połowie XII i w XIII wieku ta ziemia często zmieniała właścicieli.
Początkowo znalazła się pod panowaniem Władysława II - jako cześć dzielnicy senioralnej, potem włączona
została przez Mieszka Starego do jego dzielnicy dziedzicznej. Po jego śmierci (1202) przejściowo należała
do Władysława Laskonogiego, następnie do Władysława Odonica. W latach 30-tych XIII wieku terytorium wokół
późniejszego Rawicza znalazło się w posiadaniu dwóch kolejnych wybitnych władców z linii śląskiej - Henryka
Brodatego i Henryka Pobożnego, po którego śmierci, już w drugiej połowie XII wieku przejął je władający
wschodnią i południową Wielkopolską Bolesław Pobożny (Kaliski), a potem Przemysł II, który koło 1294
roku nadał tu znaczne włości Stefanowi Awdańcowi z Dubina. W tym czasie tereny te podlegały administracyjnie
kasztelanii w Czestramiu, z czasem połączonej z Golejewkiem, a od XII wieku zastąpionej przez kasztelanię
dubińską.
Po śmierci Przemysła II (1296) ziemia rawicka na krótko znalazła się na powrót pod panowaniem książąt
śląskich. W tym czasie Henryk opolski, ustanawiając dystrykt poniecki włączył ja do niego. Podział ten
nie utrzymał się jednak długo, bo już wkrótce tereny te włączył do odbudowywanego państwa polskiego Władysław
Łokietek. Od tego czasu ziemia rawicka już nieprzerwanie aż do okresu rozbiorów stanowiła część Królestwa
Polskiego.
Okres panowania ostatnich Piastów jest czasem szybkiego rozwoju tego regionu. O ile do końca XIII wieku
są tu potwierdzone 24 osady, o tyle już w następnym stuleciu pojawia się na ziemi rawickiej kolejne 28
osiedli. Stabilizacja polityczna i związany z nią rozwój gospodarczy w XV wieku doprowadził do dalszego
wzrostu skali osadnictwa. W połowie tego stulecia liczba osad z 52 wzrosła do 70 (z których dziś pozostało
około 60).
Pierwszym miastem na opisywanym terenie, które otrzymało przywilej lokacyjny był Dubin. Jego dokument
lokacyjny jest datowany na 28 listopada 1284 roku, wydał go zaś władca wielkopolski Przemysł II. Dopiero
około 1534 roku lokowano Jutrosin, choć data nadania jego praw miejskich, ze względu na niezachowanie
się przywileju, jest przedmiotem sporu (podawany jest też rok 1473 czy 1533).
Z tego okresu mamy też pierwsze wzmianki pisemne o innych osiedlach. W 1281 roku dokumenty wymieniają
Jutrosinin. Miejska Górka (wtedy Górka) wymieniona jest w dokumencie z 1294 roku, zaś Gołaszyn w 1310
roku. Wiek XV przynosi pisemne wzmianki o: Golejewku, Sowinach i Górce Gunczlewej (1400), Dłoni (1404),
Gostkowie (1405), Góreczkach (1412), Górze Sądkowej (1412), Goli (1415), Weselu (1416),
Ostrobudkach,
Szymonkach, i Szymanowie (1419), a w końcu Dąbrówce, Jałacinie (1423), Sarnówce oraz Tablinach (1424),
i Wałkowie (1447). Cześć z tych osad powstała w oparciu o dawne grody (jak Dubin, Jutrosin i Sarnówko)
- z kolei Miejska Górka - choć z długą historią osadnictwa - była od początku osadą otwartą.
3. W Rzeczypospolitej Obojga Narodów
Najważniejszy dziś ośrodek miejski ziemi rawickiej, czyli Rawicz, zaczęto budować jako miasto prywatne
w 1638 na surowym korzeniu, niedaleko wsi Sierakowo. Nastąpiło to po wydaniu przywileju królewskiego
Władysława IV, pozwalającego na lokację miasta. Fundator miasta, Adam Olbracht
Przyjemski, zatrudnił
do jego rozplanowania i zbudowania wrocławskiego architekta Michaela Flandrina. Przywilej lokacyjny Rawicza
nadano 23 marca 1639 roku, potwierdził on wytyczenie jego terenu oraz wyznaczył miejsce na kościół, cmentarz,
plebanię, a nawet przyszłą akademię. Już pod koniec tego roku istniał w mieście ratusz, zbór ewangelicki
oraz więzienie i pręgierz, jednak były to budynki drewniane. Nazwa Rawicz pochodzi od herbu lokatora,
który pierwotnie zwany był Rawa, lecz wskutek zmian był potem zapisywany jako Rawic aby w końcu stać
się Rawiczem. Miasto, dziś uznawane za najznaczniejszą i najbardziej reprezentacyjną lokację w Wielkopolsce
po 1500 roku, rozrastało się bardzo szybko. Już w 1643 zabrakło w nim działek budowlanych. O tempie rozwoju
świadczy fakt, że w 1658 roku w mieście było 385 domów, ilość porównywalna na przykład z Grodziskiem
czy innymi najznaczniejszymi miastami Wielkopolski tego czasu.
Po chwilowym zahamowaniu rozwoju w latach pięćdziesiątych XVII wieku, wskutek wojny ze Szwecją znanej
bardziej jako potop szwedzki, Rawicz rozwijał się nadal. Po nieudanej lokacji nowego miasta obok już
istniejącego, ówczesny jego właściciel Opaliński sprzedał ów zaczątek mieszczanom. W efekcie w 1665 roku
poszerzono Rawicz o nowy rynek (dzisiejszy plac Wolności), zaś dziedzic darował świetnie rozwijającemu
się ośrodkowi swoją cegielnię wraz z szopami, domami, ogrodem i placami. Warto wspomnieć, że w owym czasie
glinę wydobywano na terenie Sierakowa. Ostatnie dwie dekady XVII wieku są zapewne najlepszym okresem
w dziejach miasta, które rozwijało się wtedy nad wyraz dynamicznie. W 1663 roku Bogusław Bojanowski,
po otrzymaniu zgody od króla Jana Kazimierza, obok Bojanowa założył drugie, bliźniacze miasto nazwane
do jego imienia Bogusławem. Początek wieku XVIII okazał się dla całego regionu bardzo niekorzystny. Wskutek
działań wojennych oraz serii epidemii ludność regionu zmniejszyła się w tym czasie co najmniej o 7%.
Szczególnie niszcząca była wojna północna, ale prawdziwie wielkie szkody wyrządziła zaraza w latach 1710
- 1712, która objęła cała Wielkopolskę (między innymi prawie wyludniając Poznań). Dodatkowo takie miasta
jak Dubin, Jutrosin, Miejska Górka, Sarnowo i Bojanowo z Bogusławem doświadczyły zastoju gospodarczego
wskutek rozwoju nowych ośrodków z konkurencyjna oferta rzemiosła i handlu.
W owym czasie ziemia rawicka rozwija się jednak także w chyba najważniejszy ośrodek włókienniczy Wielkopolski,
znany nawet poza granicami kraju. O pewnym rozwoju handlu świadczą przywileje dla kupców w Rawiczu (z
1737 roku - założenie cechu) i Bojanowie; ważnym ośrodkiem handlu lokalnego było także Sarnowo.
Dla Rawicza nowy wiek zaczął się od pożaru w 1701 roku. Ledwie w trzy lata później miasto zajmują wojska
szwedzkie. 25 listopada 1704 roku przybył do niego król Karol XII ze swoim dworem i pozostał tu wyjątkowo
długo, bo aż do 8 sierpnia 1705 roku. O ile można uznać, że król raczej nie zatrzymałby się w jakimś
podrzędnym mieście, to z owego okresu niewiele do dziś przetrwało bo już w 1707 roku wojska rosyjskie
(oddział pod dowództwem pułkownika Schultza) nie tylko zajęły i splądrowały, ale także spaliły zarówno
Rawicz jak i Bojanowo. Kiedy około 1710 roku miasto częściowo odbudowano, zaczęła się wspomniana epidemia.
Dzieje wojenne nie skończyły się na III wojnie północnej. 14 sierpnia 1719 roku miasto, w związku z zatargiem
Sapiehy z Hatzfeldem, zajęły wojska austriackie, niszcząc je i żądając wysokiej kontrybucji. W 1733 roku
wkroczyły do Rawicza wojska saskie w sile 1400 żołnierzy. Jednak nie zahamowało to całkiem rozwoju miasta.
W 1737 roku właściciele budują w nim swój pałac, zaś w latach 1753-56 powstaje obecny barokowy i dosyć
wystawny ratusz. W latach 70-tych XVIII wieku w mieście były 482 domy, aż 65 wiatraków, 3 farbiarnie,
2 winnice i drukarnia. W tym czasie Bojanowo z Bogusławem liczyły 355 zabudowań, zaś według spisu z 31
maja 1791 roku, tuż przed połączeniem ich (w drugiej połowie 1792 roku) w jeden organizm miejski, stały
tam już 412 domy. Wstępem do połączenia był kontrakt z 20 czerwca 1791 roku, regulujący kwestię odstąpienia
przez dotychczasowego właściciela dochodów z obu ośrodków.
Jednak znowu dały o sobie znać wydarzenia na arenie światowej i ogólnopolskiej. Obecność w regionie wojsk,
najpierw w 1768 roku w związku z konfederacją barską, a potem przybycie oddziałów pruskich w marcu 1771
roku, znowu spowodowały częściowe zniszczenie miasta.
4. W okresie zaborów (1793-1918)
Ziemię rawicką, tak jak całą Wielkopolskę zajęły w 1793 roku oddziały pruskie. Już w lutym wkroczyła
tu pierwsza z sześciu kolumn pod dowództwem generała Pollitza. Stan ten usankcjonował we wrześniu tego
roku II rozbiór Polski. W dniu 17 października 1793 roku do Rawicza przybył sam król Fryderyk Wilhelm
II, wizytując świeżo przyłączone ziemie. Przy okazji przyjął od burmistrzów miast oraz właścicieli ziemskich
przysięgę wierności. Ziemię rawicką w ramach nowego - już pruskiego - podziału administracyjnego włączono
do kamery poznańskiej, choć niektóre sprawy administracyjne początkowo (w latach 1793-96) podlegały także
kamerze wrocławskiej. Na siedzibę powiatu wyznaczono miasto Rawicz.
Z przeprowadzonych w tym okresie spisów możemy wywnioskować, że tereny te były stosunkowo dobrze zaludnione
i posiadały silną gospodarkę. W 1793 roku Rawicz liczył 7200 mieszkańców (w tym 5403
luteran, 793 katolików,
8 reformowanych i 1087 Żydów), liczba ta zasadniczo nie zmieniała się przez następne lata. Było to w
owym okresie drugie najludniejsze miasto wielkopolskie. Warto tu zaznaczyć, iż dane jasno wskazują, że
w większości protestancki w momencie lokacji Rawicz, pozostał takim nadal przez kolejne stulecia. Z innych
ośrodków mamy podobnie dokładne dane - Bojanowo w 1793 roku liczyło 2576 mieszkańców, zaś w Sarnowie
w 1796 roku było 1285 mieszczan, a Jutrosin w tym samym roku miał ich 1259.
Rozwój Rawicza zahamował w tym czasie wielki pożar z 29 kwietnia 1801 roku, który strawił prawie 1/3
miasta. Objął on 400 domów, z tego według danych inspektora podatkowego spłonęło doszczętnie 192 i 5
na przedmieściu, zaś 392 rodziny zostały bez dachu nad głową. Na pomoc i odbudowę król pruski przeznaczył
100 tys. talarów. Dzięki powyżej wspomnianemu raportowi wiadomo też, że przed pożarem miasto miało 996
domów drewnianych, ale tylko 38 z cegły, kamienia lub z tzw. "muru pruskiego" (szachulca). W mieście
były trzy kościoły - luterański, reformowany i katolicki, synagoga, dwie szkoły wyznaniowe, koszary oraz
oczywiście ratusz.
Produkcja włókiennicza była nadal głównym kołem zamachowym rozwoju regionu: na 1171 mistrzów rzemiosła
w całym powiecie aż 338 było z nim związanych, prawie tylu, ilu było tych zajmujących się wszelkiego
rodzaju produkcją spożywczą (376). Sukiennictwo dominowało zatem w lokalnym rzemiośle: w samym Rawiczu
w 1793 roku było 345 tkaczy.
Wskutek zrywu narodowego rozpoczętego w 1806 roku w Poznaniu na fali entuzjazmu po wkroczeniu do Wielkopolski
Napoleona, powstało Księstwo Warszawskie, oficjalnie utworzone na mocy pokoju w Tylży w 1807 roku. Ziemia
rawicka stała się w jego ramach częścią departamentu poznańskiego. Prawie od razu, bo już 29 i 30 grudnia
1807 roku przeprowadzono też nowe wybory do magistratury. Nowym burmistrzem Rawicza został kupiec
Halwig,
zaś w Miejskiej Górce niejaki Tańculski.
Wskutek zmian administracyjnych z dawnego powiatu krobskiego utworzono podprefekturę o tej samej nazwie,
jednak z siedzibą w Rawiczu. Zarządzał nią najpierw podprefekt (Różnowski, potem od 1810 Pomorski) razem
z radą powiatową. Z podprefektury wyłączono wszakże Jutrosin wraz z wsiami Pawłowo, Bielawy, Zmysłowo,
Nadstawem, Szymonki, Sielec Stary, Bartoszyce, Rogożewo, Zdziętawy i Płaczkowo - obszar ten wszedł w
skład powiatu krotoszyńskiego.
W okresie Księstwa Warszawskiego na ziemi rawickiej odżył częściowo przemysł, wspomagany uzyskaniem zezwoleń
na wywóz bez cła sukien bojanowskich i rawickich. Zniesiono też poddaństwo chłopów, wprowadzając tym
samym tutejsze rolnictwo na drogę nowoczesnej gospodarki kapitalistycznej.
Dnia 11 kwietnia 1812 roku przez Rawicz przemaszerowały ciągnące na kampanię rosyjską wojska króla Westfalii,
a brata Napoleona, Hieronima. Jednak już w początkach 1813 przez miasto w odwrotnym kierunku przeszły
tedy niedobitki wracającej spod Moskwy armii francuskiej.
Na mocy postanowień Kongresu Wiedeńskiego ziemia rawicka znowu wróciła pod berło króla pruskiego. Aktem
z 15 maja 1815 roku wprowadził on nowy stan prawny, kreując Wielkie Księstwo Poznańskie. Zagwarantowano
w nim Polakom używanie własnego języka i ograniczony zakres autonomii. Co prawda armia pruska weszła
do Rawicza już 24 maja 1815 roku, lecz do czasu wycofania wojsk rosyjskich Prusacy nie przejęli tu faktycznej
władzy.
W Wielkim Księstwie Poznańskim utrzymano początkowo powiat krobski, przy czym 16 października 1817 roku
znowu włączono do niego Jutrosin z 10 okolicznymi wsiami. W latach 1815-1870 Rawicz należał do pierwszej
grupy największych miast Księstwa.
Wraz z ponownym przejęciem tych terenów przez Prusy przeprowadzono też reformę rolną. W samych Prusach
została ona zapoczątkowana w 1811, na terenach przejętych w wyniku Kongresu Wiedeńskiego dopiero około
1823. Zakładała ona uwłaszczenie chłopów za odszkodowaniem wypłacanym dziedzicom w ratach, w związku
z czym była mocno rozciągnięta w czasie. Jednak połączona z powszechną w Wielkopolsce praktyką przekazywania
gospodarstwa tylko jednemu potomkowi jako całości i tym samym zapobiegając niekorzystnemu rozdrobnieniu
gruntów - doprowadziła do szybkiego rozwoju rolnictwa, które już pod koniec XIX wieku stało się zapleczem
rolniczym Prus.
W kolejnych dekadach XIX wieku, wskutek zatrzymania przez wojny i klęski elementarne rozwoju regionu,
Rawicz początkowo utracił nieco na znaczeniu. Wskutek zmian cywilizacyjnych i prawnych coraz większy
przyrost naturalny zaczęto natomiast odnotowywać na wsi. Przykładowo już w 1822 roku, dzięki zaangażowaniu
chirurga Hoffmana z Rawicza w regionie wprowadzono masowe szczepienia ochronne na ospę.
Odcięcie od rynków zbytu na wschodzie po roku 1815 spowodowało załamanie się ważnej gałęzi życia gospodarczego
regionu, jaką był do tej pory przemysł włókienniczy. Co prawda w latach 1843-1845 sytuacja chwilowo polepszyła
się dzięki stacjonowaniu w Rawiczu garnizonu pruskiego, jednak ostatecznie miejsce przemysłu włókienniczego
zajęło rolnictwo i inne gałęzie przemysłu.
Wydarzenia polityczne z terenu pozostałych zaborów nie wpłynęły zbytnio na życie mieszkańców miasta i
okolicy. Co prawda w 1831 i 1832 na tych terenach (a dokładniej w Konarzewie, Łaszczynie, Sarbinowie
i Zakrzewie) przebywał Adam Mickiewicz, zaproszony przez swojego przyjaciela Ksawerego Bojanowskiego
z Konarzewa, jednak mieszkańcy - w większości protestanci - nie odczuwali potrzeby uczestniczyć w polskich
zrywach narodowych. Podobnie w czasie Wiosny Ludów 1848 roku delegacja Komitetu Narodowego z Poznania
nie zdołała wpłynąć na lokalną, w większości niemiecką magistraturę.
Tylko w trakcie powstania styczniowego doszło do lokalnych zamieszek w Dubinie, gdzie manifestanci na
kilkanaście dni opanowali magistrat oraz do niewielkich wystąpień w Jutrosinie i Miejskiej Górce. Można
tez wspomnieć że w kwietniu 1863 roku w Łaszczynie przebywał ówczesny naczelnik powstańczy Warszawy Stefan
Bobrowski: tam też zginął 12 kwietnia 1863 roku w (sprowokowanym) pojedynku i został pochowany na miejscowym
cmentarzu.
W okresie Cesarstwa Niemieckiego (po 1871), a zwłaszcza od lat 80-tych XIX wieku znacznie przyspieszył
rozwój lokalnego przemysłu. W samym Rawiczu funkcjonowały wtedy między innymi fabryki: cygar, tabaki,
maszyn, wag i mebli. Istniały też: drukarnia (a nawet czasowo trzy), roszarnia, tartak, browary (cztery,
jednak niewielkie) i cegielnia. Miasto uzyskało też swoją własną gazownię.
Dynamicznie rozwiało się szkolnictwo, podzielone według kryteriów wyznaniowych. Już około 1830 roku w
okręgu istniały dwie szkoły elementarne protestanckie i jedna katolicka, a przez pewien okres czasu także
żydowska, zaś w dziesięć lat później już sześć szkół elementarnych. Po wprowadzeniu przymusu szkolnego
w 1825 roku analfabetyzm w powiecie spadł z 60% do zaledwie 8%. Ukoronowaniem tego rozwoju było otwarcie
4 kwietnia 1853 roku gimnazjum realnego w Rawiczu. W mieście wydawano także prasę (od 1837) - tutejsze
życie kulturalne było wyraźnie zdominowane przez żywioł niemiecki.
Kluczowe znaczenie dla dalszego rozwoju gospodarczego regionu miało otwarcie w 1856 roku linii kolejowej
łączącej Rawicz z Głogowem i Wrocławiem oraz Poznaniem. Już w 1864 roku wysłano z Rawicza koleją niebagatelną
ilość 140 tysięcy ton przesyłek zwykłych. Zaktywizował się nie tylko handel i przemysł, ale też przewozy
pasażerskie.
Od 6 kwietnia 1873 roku na trasie Rawicz - Sarnowo zaczął kursować pierwszy konny omnibus. W roku 1891
rozpoczęto zakładanie wodociągów, zaś w 1911 roku kanalizacji. O szybki, rozwoju miasta na przełomie
XIX i XX wieku świadczą także liczne zachowane do dzisiaj secesyjne kamienice.
W 1886 roku na mocy kolejnej reformy administracyjnej utworzono odrębny powiat rawicki, liczący sobie
około 48 tysięcy mieszkańców i będący zapewne najgęściej zaludnionym z powiatów ówczesnej Wielkopolski.
W tym też czasie zaznaczyły się także nowe zjawiska natury demograficznej. Z jednej strony Niemcy przenosili
się coraz częściej do silniej uprzemysłowionych regionów kraju, z drugiej rosła świadomość narodowa tutejszych
Polaków. Przy ogólnym wzroście liczby ludności rósł także wyraźnie udział ludności polskiej. Jeśli w
1890 w powiecie zamieszkiwało ponad 46,8% Niemców to już po piętnastu latach było ich tylko 40%. Silnie
rozwijały się w tym okresie i rozrastały miasta. Rawicz w przededniu I wojny światowej liczył prawie
12 tysięcy mieszkańców, przy czym wzrósł procentowy udział zarówno ludności polskiej jak też - w mniejszym
stopniu - niemieckiej, a zmniejszył się udział ludności żydowskiej. W życiu politycznym w samym Rawiczu
należy zaznaczyć bardzo silne wpływy partii socjaldemokratycznej (SPD). W wiek XX Rawicz wkroczył jako
ośrodek może nie tak ważny jak sto lat wcześniej, ale mimo to nowoczesny i ze stosunkowo liczną ludnością.
5. Powstanie Wielkopolskie i okres dwudziestolecia międzywojennego na ziemi rawickiej
Zakończenie pierwszej wojny światowej stworzyło bardzo dogodne warunki dla odzyskania przez Polaków własnej
państwowości. Jednak ziemie zachodnie, nadal będące częścią państwa niemieckiego (teraz już republiki)
musiały poczekać nieco dłużej na swoje zjednoczenie z Polską. Dla Wielkopolski kluczowe było powstanie,
które wybuchło w Poznaniu 27 grudnia 1918 roku. Powiat rawicki, a szczególnie samo miasto Rawicz odegrało
wyjątkowo ważną role w okresie walk Powstania Wielkopolskiego. Był to bowiem wraz z Lesznem najważniejszy
punkt oparcia Niemców na froncie południowym. W początkowym okresie powstania na terenie ziemi rawickiej
niemal nic się nie działo. W pierwszych dniach zrywu powstańcy opanowali powiaty ostrowski, krotoszyński,
odolanowski i ostrzeszowski. Niemcy natomiast nadal trzymali Kępno, Syców, Milicz i Rawicz, choć w tym
ostatnim akurat nie było żadnych większych oddziałów. Dlaczego polska strona nie wykorzystała tej luki
w niemieckiej obronie, pozostaje niewyjaśnione. Rawicz w owym czasie liczył 12 tysięcy mieszkańców, z
czego więcej niż trzecią część stanowili Polacy. Jednym z większych błędów okazał się fakt, że Powiatowa
Rada Ludowa na powiat rawicki działała w miejscu zamieszkania jej przewodniczącego - czyli w
Golejewku.
W dodatku nie poparła ona planu przewrotu w Rawiczu przy wykorzystaniu polskich żołnierzy i pertraktowała
z Niemcami aż do 11 stycznia 1919 roku. Tymczasem reprezentacja Niemców zgromadzona w stolicy powiatu
uchwaliła włączenie go do... prowincji śląskiej.
5 stycznia 1919 utworzono w Miejskiej Górce Straż Ludową na cały powiat rawicki, pod dowództwem (od 8
stycznia) Ignacego Busza. Sformowano 3 kompanie, zaprzysiężone jako pułk rawicki 10 stycznia. W tym czasie
przeprowadzono ograniczone działania zajmując Szczypiorno. W okolicy Rawicza operowało kilkanaście kompanii
powstańczych, z których sformowano 3 bataliony: jutrosiński, górecki i słupecki. W dniach od 7 do 18
stycznia oddziały te podlegały pod VI Okręg Wojskowy w Jarocinie (pod dowództwem ppor. Ostroroga-Gorzeńskiego),
a później weszły w skład frontu południowego, administracyjnie podlegając nadal VI Okręgowi. Ostatecznie
dowódcą frontu rawickiego został ppor. Alfons Breza, który na polecenie dowództwa frontu południowego
w pierwszych dniach lutego 1919 przeprowadził atak na Rawicz. Tak zwana pierwsza bitwa o Rawicz, mimo
zaangażowania znacznych sił polskich (około 1100 ludzi) skończyła się ich porażką. Uderzenie planowane
na noc z 2 na 3 lutego opóźniło się najpierw o całą dobę, a następnie wskutek braku łączności i koordynacji
w obliczu niemieckiego kontrataku z pomocą pociągu pancernego zarządzono odwrót. Był to błąd, gdyż czołowe
oddziały polskie wchodziły już do miasta.
Drugą bitwę o Rawicz stoczono dopiero po ściągnięciu posiłków. Przybyła między innymi kompania z Jarocina,
kolejna z Pleszewa i jeszcze jedna z Koźmina. Niemcy jednak także wyciągnęli wnioski z ataku i sami ściągnęli
posiłki. Drugi atak, przeprowadzony z 5 na 6 lutego, wskutek nieudolności dowództwa i braku koordynacji
załamał się tak samo jak pierwszy. Spowodowało to upadek morale i rozprężenie po stronie polskiej. Niemieckie
dowództwo wykorzystało to atakując 7 lutego Sarnową i zajmując ją prawie bez walki. Odtworzono więc linie
frontu z grudnia 1918. Dowództwo Główne w Poznaniu w związku z takim obrotem sprawy przysłało na front
batalion śremski. Atak niemiecki 10 lutego odparto w końcu na przedmieściach Słupi, ale to strona niemiecka
zaczynała przejmować inicjatywę na tym odcinku frontu. Walki były krwawe: poległo w nich w sumie prawie
300 powstańców. W końcu kontratak polski przywrócił poprzednią linię frontu - w tym momencie walki zaczęły
wygasać, przerwano je faktycznie z powodu zawarcia rozejmu po 18 lutego 1919.
Sam Rawicz został włączony do odrodzonej Polski nie dzięki wysiłkowi zbrojnemu - a międzynarodowym traktatom:
miasto wraz z okolicą przyznana Polsce w Traktacie Wersalskim. Wojska polskie wkroczyły do niego ostatecznie
17 stycznia 1920 roku.
Powiat rawicki funkcjonował przez cały okres Powstania Wielkopolskiego, choć obejmował tylko połowę rzeczywistego
swojego obszaru. Siedzibą ówczesnych władz był na jakiś czas Jutrosin, dlatego też nazywano go jutrosińskim.
Pierwszym starostą powiatu został S. Suchodzki z Bartoszewic. Powiat rawicki obejmował w nowych granicach
511 km2 powierzchni (30 pozycja na 36 w ówczesnym województwie poznańskim).
W roku 1921 w powiecie rawickim było 136 osad (5 miast, 78 gmin wiejskich, 44 obszary dworskie, 9 osiedli
i 6475 budynków).Zgodnie z wynikami pierwszego spisu ludnosci w odrodzonej Polsce teren powiatuzamieszkiwało
wówczas 48 929 mieszkańców (w tym 16 684 w miastach i 32 245 we wsiach), tj. o 5% mniej w stosunku do
okresu przedwojennego (1910).Spadek liczby ludności nastąpił głównie na skutek strat wojennych
oraz walk podczas powstania i późniejszej emigracji Niemców. W tym okresie mimo odpływu ludności niemieckiej,
powiat pozostawał terytorium wielonarodowościowym i zróżnicowanym wyznaniowo.
W okresie całego dwudziestolecia międzywojennego powiat, mimo zaplecza przemysłowego, pozostał regionem
rolniczym. Rozwijał się dzięki temu głównie przemysł spożywczy, z dominującą rolą cukrownictwa, przemysłu
spirytusowego i młynarstwa. W samym Rawiczu istniało kilkadziesiąt fabryk różnych branż. Miasto rozsławiły
wówczas zwłaszcza rawickie kiełbaski z fabryki konserw mięsnych Scholza. Znaczącą rolę odgrywały także
cztery zakłady metalowe, ale istniały też m. in. fabryki karmelków, fortepianów i pianin, szczotek i
pędzli, wyrobów koszykowych. To właśnie w Rawiczu uruchomiono tez pierwszą w Polsce fabrykę papieru falistego
i kartonów. Słynne rawickie więzienie, zbudowane przez Prusaków w 1827 r., w okresie międzywojennym stało
się jednym z największych i najcięższych zakładów karnych w Polsce. Rawicz był także ważnym ośrodkiem
oświatowym, z Państwowym Seminarium Nauczycielskim, Korpusem Kadetów i dwoma gimnazjami. Korpus Kadetów
powstał w Rawiczu w 1925 r. Był to elitarny zakład o charakterze gimnazjum i liceum wojskowego, kształcący
przyszłą kadrę oficerską.
Najważniejszym nabytkiem architektonicznym Rawicza w okresie międzywojennym był okazały gmach
szkolny Korpusu Kadetów nr 2, zbudowany w latach 1926 - 1928.Wystawiono również kilka pomników:
Nieznanego Żołnierza (w roku 1926), Tadeusza Kościuszki (1935) oraz bohatera powstania Wielkopolskiego.
W latach
trzydziestych wprowadzono także w Rawiczu oświetlenie elektryczne.
6. Okres II wojny światowej i okupacji hitlerowskiej
Wybuch II wojny światowej 1 września 1939 roku oznaczał kolejny ciężki okres dla Rawicza i okolicy. Jeszcze
tego samego dnia, w godzinach porannych z miejscowego więzienia wypuszczono na wolność ponad 1550 więźniów,
w tym kilkudziesięciu politycznych (m. in. komunistę Mariana Buczka). Miasto, zgodnie z polskimi planami
wojny obronnej, nie było bronione. Armia Poznań, zgrupowanie wysunięte i zagrożone odcięciem w wypadku
uderzenia z północy i południa, miała osłaniać Wielkopolskę tylko na czas potrzebny do mobilizacji. Jednak
atak niemiecki został skierowany nie tutaj, ale na Pomorze i tereny zajmowane przez Armię Łódź, w związku
z czym na odcinku południowej Wielkopolski panował wyjątkowy spokój. 2 września 1939 około godz. 10.30
do opuszczonego Rawicza wkroczył mały odział niemiecki od strony Masłowa, witany owacyjnie przez miejscowych
Niemców. Cały teren powiatu Niemcy zajęli w pełni do 5 września. Po przejęciu kontroli nad tym terenem
naziści zlikwidowali wszystkie polskie instytucje i organizacje społeczne, gospodarcze, kulturalne i
sportowe. Do 27 września usunięto wszystkie polskie napisy, zmieniono nazwy ulic, sklepów i instytucji.
Następnie dokonano spisu wszystkich istniejących w powiecie zapasów ważniejszych materiałów (węgla, koksu,
spirytusu, ropy naftowej, żywności). Kolejnym krokami okupantów było zajęcie drukarni rawickiej oraz
skonfiskowaniu Polakom samochodów, rowerów, aparatów radiowych i fotograficznych. Wprowadzono też dla
nich zakaz swobodnego poruszania się po tzw. godzinie policyjnej, zakaz uczęszczania do kościoła poza
niedzielami w godz. 9-11.
Wkrótce rozpoczęły się też krwawe represje na aktywnych narodowo i społecznie przedstawicielach polskich
elit. Pierwsze egzekucje odbyły się w październiku 1939 roku. W lesie koło wsi Podborowo rozstrzelano
wtedy 17 Polaków. W następnych egzekucjach dokonanych w pierwszych dniach listopada, śmierć poniosło
siedmiu Polaków, a w dniu 11 listopada - kolejnych jedenastu. Wiele setek osób wtrącono do więzień lub
wysłano do przymusowych obozów pracy. Przez okres okupacji przebywało w rawickim więzieniu stale po około
3000 więźniów, z których w tym czasie zostało tu rozstrzelanych, powieszonych lub zmarło wskutek tortur
i osłabienia około 1200 osób. W jedenastu miejscowościach powiatu (1941-43) urządzono przejściowe obozy
pracy dla Żydów, często pochodzących z różnych rejonów Polski. Po zlikwidowaniu tych obozów, w latach
1941-43 ostatecznie wywieziono Żydów do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu. Rozpoczęło się także wysiedlanie
Polaków. Akcje wysiedleńcze obejmowały znaczniejszych polskich rzemieślników i kupców oraz wszystkich
nauczycieli czynnych w powiecie do 1939. Na początku roku 1940 na terenie powiatu czynnych było jeszcze
około 20 szkolnych oddziałów edukacyjnych (tzw. Abteilungen fuer polnische Kinder), do których uczęszczało
w sumie 2700 polskich dzieci. W początkowych latach okupacji nauczyciele uczyli dzieci jeszcze w języku
polskim, później już tylko Niemcy w języku niemieckim. W roku 1940 dzieci polskie przestały uczęszczać
do szkół, co było spowodowane wzrostem zapotrzebowania na siłę roboczą. Okupant zlikwidował także w całości
polskie szkolnictwo, biblioteki, zniszczył pomniki, nakazał zamknięcia kościołów oraz zabronił wszelkiej
działalności kulturowej.
Wszelki zorganizowany opór polski napotykał w powiecie rawickim na te same przeszkody, co w całej Wielkopolsce.
Liczna tutaj ludność niemiecka, silna administracja okupacyjna oraz bardzo aktywna w działaniach antypolskich
i policja polityczna czyniły działania zbrojne niemożliwymi. Inaczej niż w innych rejonach Wielkopolski
nie powstały tu nawet silniejsze i liczniejsze ugrupowania konspiracyjne. Dokonywano tylko aktów małego
sabotażu i starano się bojkotować działania i zarządzenia władz. W niektórych miejscach uczono także
konspiracyjnie dzieci w wieku szkolnym. Ponieważ dokonywało się to w bardzo małych grupkach w mieszkaniach
prywatnych i z oczywistych względów nie było wówczas dokumentowane, trudno ustalić skalę tej działalności.
Przez cały okres okupacji hitlerowskiej w powiecie pracowały nadal zakłady przemysłowe, oddane pod zarząd
komisaryczny bądź przekazane na własność Niemcom. W Rawiczu otwarto dwie nowe fabryki: zakład przemysłu
odzieżowego spółki Beck u. Hósch oraz zakład wyrobów koszykarskich
Dierkisa. Z zakładów przemysłowych
opartych na produkcji rolniczej najważniejsza była cukrownia w Miejskiej Górce, z której cukier trafiał
na rynek niemiecki.
Dnia 22 stycznia 1945 r. do Rawicza wkroczyły pierwsze jednostki pancerne Armii Czerwonej i zajęły je
bez poważniejszych incydentów. Władzę nad miastem przejęła Komenda Wojenna Armii Czerwonej.
7. Okres od 1945 do dziś
W Polsce Ludowej powiat rawicki liczył początkowo (1946-1950) 523 km2 powierzchni, a od 1965
r. - 519 km3 . Obejmował 132 miejscowości, w tym 5 miast i miasteczek, 83 wsi sołeckich oraz
44 mniejszych osiedli.
Po zakończeniu zawieruchy wojennej stan rolnictwa i przemysłu był katastrofalny. Od razu jednak przystąpiono
do usuwania zniszczeń wojennych. Nowa władza komunistyczna oznaczała nowy ustrój gospodarczy. Nacjonalizacja
zakładów oraz reforma rolna nie przyniosły jednak spodziewanych efektów. Od połowy lat 50-tych nastąpił
jednak powolny rozwój. Powstawały nowe inwestycje budowlane m. in. szkoła-pomnik w Rawiczu (1959-1965),
hala produkcyjna i biurowiec Odlewni Żeliwa (1958), hala Zakładów Odzieżowych. Rozwijało się budownictwo
mieszkaniowe i komunalne.
Swoją złą sławę zachowało więzienie rawickie, w którym więziono teraz nie tylko sprawców najcięższych
przestępstw kryminalnych, ale także więźniów politycznych. Wśród nich znaleźli się miedzy innymi: płk
Stanisław Skalski (największy polski as myśliwski II wojny światowej), Kazimierz Moczarski (żołnierz
AK, znany później autor "Rozmów z katem"), Władysław Siła-Nowicki (późniejszy znany obrońca w procesach
politycznych) czy działacz polityczny PPS Stanisław Pużak, który w tymże wiezieniu zmarł w 1950 roku.
Po reformie administracyjnej w roku 1975 całe terytorium rozwiązanego powiatu rawickiego znalazło się
w granicach nowo utworzonego województwa leszczyńskiego. Rawicz stracił wówczas na znaczeniu jako ośrodek
administracji, jednak dla mieszkańców okolicznych miejscowości, a nawet niedalekich miasteczek dolnośląskich,
teraz należących do tego samego województwa (jak Wąsosz) pozostał punktem odniesienia w dziedzinie edukacji,
kultury i rynkiem pracy. Rok 1989 i odzyskanie pełnej niezależności zwiastowało nowe zmiany. Już w 1990
z powrotem przywrócono samorząd terytorialny. Lokalne społeczności odzyskały możliwość decydowania o
swoim losie. Gwałtowne reformy gospodarcze tego okresu utorowały drogę do dnia dzisiejszego i szybkiego
rozwoju przemysłowego.
Po reorganizacji państwa od początku stycznia 1999 r. Rawicz ponownie stał się siedzibą powiatu, w granicach
województwa wielkopolskiego. W skład współczesnego powiatu rawickiego weszły gminy: Bojanowo, Jutrosin,
Pakosław, Miejska Górka i Rawicz. Powiat Rawicki jest obszarem typowo rolniczym. Wysoki odsetek gruntów
użytków rolnych - stanowi 78% powierzchni powiatu ogółem (lasy - 15%, pozostałe grunty i nieużytki 6%).
Stan ludności na 31 XII 2009 r. 59 826 mieszkańców w tym 30 419 kobiet oraz 29 407 mężczyzn.
Bibliografia:
Boehm T., Dzieje Miejskiej Górki, Wyd. Poznańskie, Poznań 1985
Chudy K., Konieczna K., Krzyżosiak R., Pakosław. Wędrówka przez siedem wieków historii, Wyd. Drukarnia
"HAF", Pakosław 2010
Jędraś S., Miasto i Gmina Jutrosin, Wyd. Drukarska Spółdzielnia Pracy w Lesznie, Leszno 1999
Jędraś S., Miasto i Gmina Bojanowo, Wyd. Drukarska Spółdzielnia Pracy w Lesznie, Leszno 2005
Sierpowski S., (red.), Rawicz. Zarys dziejów, Wyd. UMiG Rawicz, Poznań - Rawicz 2004
Sobisiak W., Dzieje Ziemi Rawickiej, Wyd. PWN, Poznań 1967,
Wielkopolska nasza kraina tom II (pod red. W. Łęckiego), Wyd. Kurpisz, Poznań 2004.
Wojskowe aspekty Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 wybór materiałów źródłowych, Poznań 1985
Zofia, Karol Zierhoffer, Nazwy miast wielkopolskich, Poznań 1987
|
