|
Niemiecki Szlak Bajek - zarys historii tematyki i szlaku
Armin Mikos v. Rohrscheidt
Struktura niniejszego opracowania odpowiada deklarowanej tematyce szlaku, którą można zdefiniować jako
niematerialne dziedzictwo kultury ludowej w postaci bajek, sag i legend oraz oparte o nie dzieło literackie
Jakuba i Wilhelma Grimm wraz z ich biografiami. W kolejnych częściach zostaną zaprezentowane naukowe
biografie Braci Grimm (1), zagadnienia związane okolicznościami powstania (2) oraz źródłami i edycjami
dzieła fundamentalnego z punktu widzenia profilu szlaku (3), kwestie związane z lokalizacją bajek w przestrzeni
fizycznej szlaku (4) oraz zarys historycznego rozwoju tego systemu tematycznego zwiedzania (5).
1.Jakub i Wilhelm Grimm: biografie i dzieło naukowe
Jakub i Wilhelm (1786-1859) Grimmowie nie byli tylko autorami słynnego zbioru bajek. Dzięki swoim wspólnym
zainteresowaniom językowym, powiązanym z nimi długoletnim studiom i prowadzonej wspólnie działalności
naukowej obydwaj (obok Karla Lachmanna i Georga F. Beneckego) są powszechnie uznawani za współtwórców
filologii niemieckiej jako dziedziny nauki.
Urodzony w heskim Hanau 4 stycznia 1785 Jakub Grimm studiował wprawdzie na początku prawo na Uniwersytecie
Marburskim, jednak już dosyć wcześnie wyspecjalizował się w historycznym rozwoju języka niemieckiego.
Zajmując pozycję prywatnego bibliotekarza króla Westfalii Hieronima, prowadził badania nad staroniemiecką
poezją, w późniejszym okresie pisał m.in. także rozprawy na temat języków słowiańskich. Począwszy od
roku 1806 wraz ze swoim bratem Wilhelmem i grupą przyjaciół podjął dzieło zbierania i stopniowego opracowywania
oraz publikacji bajek, niezależnie od tego pracując samodzielnie nad niektórymi aspektami literatury
im pokrewnej, czego owocem była m. in. rozprawa o staroniemieckich pieśniach dworskich ("Über den
altdeutschen Meistergesang") wydana Getyndze w roku 1811. Po Kongresie Wiedeńskim, od roku 1816 był
bibliotekarzem na dworze elektorskim w Kassel, gdzie też napisał i opublikował "Gramatykę Niemiecką".
Następnie uzyskał profesurę literatury w Getyndze, z której usunięto go po podpisaniu w 1837 wraz z bratem
i pięcioma innymi wykładowcami (czyli w gronie tzw. "getyńskiej siódemki") listu protestacyjnego przeciw
reakcyjnej polityce króla Hanoweru. Od roku 1841 profesor na Uniwersytecie Berlińskim, był w latach 1846-47
jednym z inicjatorów zjazdów germanistów, a następnie w okresie Wiosny Ludów (1848) członkiem ogólno-niemieckiego
ciała politycznego, tzw. Parlamentu Frankfurckiego. Już przedtem (bo od roku 1838) rozpoczął i potem
prowadził wraz z Wilhelmem prace nad opracowywaniem i wydawaniem kolejnych tomów Słownika Języka Niemieckiego
("Deutsches Wörterbuch"- DWB), którego pełnego wydania obydwaj nie doczekali. Jakub zmarł w Berlinie
w roku 1863 i został pochowany na cmentarzu Św. Mateusza w Berlinie-Schöneberg.
Jego o rok młodszy brat Wilhelm Grimm urodził się także w Hanau (24 lutego 1876), jednak wraz
z rodzicami i rodzeństwem spędził swoje dzieciństwo najpierw w Steinau an der Straße, gdzie ojciec
rodziny pełnił urząd publiczny, a następnie - po jego śmierci - w Kassel, gdzie wraz z Jakubem mieszkał
u ciotki i uczęszczał do gimnazjum. Po odbyciu studium prawa w Marburgu zachorował na długotrwałą chorobę
płuc, w trakcie leczenia której w różnych miejscach Niemiec miał okazję spotkać współczesnych sobie wybitnych
literatów, w tym J.W. Goethego. Od 1814 przez niemal 15 lat był zatrudniony w bibliotece w Kassel, gdzie
wydał bodaj najważniejsze samodzielne dzieło: "Die deutsche Heldensage" (naukową analizę niemieckich
sag bohaterskich). W roku 1829 także i on przeniósł się do uniwersyteckiej Getyngi, gdzie pracował najpierw
jako bibliotekarz, potem jako profesor. Po usunięciu z tej uczelni w wyniku protestu (1837), wraz z Jakubem
powrócił do Kassel, gdzie wspólnie zainicjowali prace nad Słownikiem Języka Niemieckiego. Podobnie jak
jego starszy brat - i on znalazł się w Berlinie, gdzie także w 1841 uzyskał profesurę i pracował przez
18 ostatnich lat swojego życia. Zmarł 16 grudnia 1859 i został pochowany tamże na cmentarzu ewangelickiej
parafii św. Mateusza w dzielnicy Schöneberg
2. Zbiory bajek, legend, mitów i sag jako wspólne dzieło literackie Braci Grimm:
Początki zainteresowania obydwu braci niemieckimi bajkami można umieścić w ich dzieciństwie. Obydwaj
mieli okazję zetknąć się wówczas z kilkoma osobami, które znały ich wiele, potrafiły opowiadać je szczególnie
zajmująco oraz robiły to często i z zapałem, bawiąc w ten sposób i ucząc dzieci własne i znajomych. Później,
podczas studiów i po ich ukończeniu, zainspirowani przez swojego profesora prawa Fryderyka K. von Savigny,
oraz poprzez kontakty z romantycznymi literatami Achimem von Arnim i Klemensem Brentano, Jakub i Wilhelm
Grimmowie rozpoczęli krytyczne badania nad źródłami niemieckich bajek, stosując do tego opanowane podczas
studiów metody historyczno-literackiej krytyki tekstów prawnych. Obydwaj pracowali przy tym zarówno samodzielnie,
jak i wspólnie: poszukiwali i opracowywali materiał na własną rękę (czego wynikiem było m. in. wspomniane
opracowanie Wilhelma na temat sag staroniemieckich oraz rozprawa Jakuba o pieśniach), a jednocześnie
- od około połowy roku 1806 - razem poszukiwali pisanych i ustnych źródeł, zbierając materiał do analiz
w bliższej i dalszej okolicy. Najważniejszym - i naturalnym - źródłem bajek, sag i legend była w tym
czasie tradycja ustna, której przekaz następował na drodze wielokrotnego ich opowiadania i konfrontacji
różnych wersji poszczególnych fabuł. Grimmowie zbierali te opowieści, dokonywali krytycznych analiz ich
treści połączonych z ustaleniem jednolitego tekstu poprzez m. in. "oczyszczenie" z późniejszych naleciałości
i niekonsekwentnych lub nawet wzajemnie sprzecznych wtrętów oraz interpretacji. Niejednokrotnie także
"ustalali miejsce akcji" czyli dokonywali lokalizacji opowieści. W końcowym etapie redakcji dochodziło
do spisania ich ostatecznej, jednolitej wersji. Pierwsze wydanie wspólnej monumentalnej antologii bajek
ukazało się w latach 1812-15.
Fabuła poszczególnych bajek posiada zróżnicowane źródła. W niektórych przypadkach są nimi ludowe sagi
z różnych regionów Niemiec, które w braku pisanych przekazów na temat rzeczywistych wydarzeń wyjściowych
można uznać za źródła opierające się na całkowitej fikcji. Tak było na przykład w przypadku bajki o Ercku
- Królu Krasnali czy słynnej "Śpiącej Królewny". Część tych fikcyjnych opowieści miała przy tym już przed
opracowaniem przez Grimmów wyraźnie dostrzegalne wątki moralizujące - jak w przypadku podania o "miejskich
muzykantach z Bremy" czy w opowieści "Jaś Szczęściarz".
W kilku przypadkach za materiał do dzieł literackich posłużyły Braciom Grimm funkcjonujące na długo przez
okresem ich działania miejscowe legendy, czasami mające niejakie oparcie historyczne (tak jak w przypadku
niewyjaśnionych okoliczności śmierci w młodym wieku dziedziczki zamku Friedrichstein w Bad Wildungen
albo zapisu świadczącego o nie do końca wyjaśnionej tragedii mającej miejsce w mieście Hameln w roku
1284 i dotyczącej w znacznej części dzieci, poprzez naturalne dla dawniejszych epok personalizowanie
zjawisk i czynników na nie wpływających (jak w Klabautermann) lub wyjaśnianie historycznych wydarzeń
(zaraza w Hameln) aż po bajkową wersję prawdziwych wydarzeń lub rzeczywistych biografii (jak w "Doktorze
Eisenbarth", życie i działalność prawdziwego wybitnego lekarza).
3. Źródła i edycje dzieł braci Grimm, istotnych dla tematyki szlaku
Jakub i Wilhelm Grimmowie wydali swój monumentalny zbiór literacko opracowanych tekstów bajek pod nazwą
"Kinder- und Hausmärchen" ("Bajki dziecięce i domowe") w Berlinie w latach 1812 (tom I z 86 tekstami)
i 1815 (tom II, z kolejnymi 69 tekstami). Pierwotny ten zbiór był opracowywany przez okres sześciu lat,
z wydatną pomocą szeregu osób znanych z nazwiska lub anonimowych do dziś. Wśród nich znaleźli się współpracujący
w zbieraniu przekazów bracia August i Werner von Haxthausen, oraz siostry: Jenny von Laßberg i
Anette von Droste-Hülshof. Z kolei wśród osobowych "źródeł" ustnych przekazów bajek poczesną rolę należy
przyznać na poły zawodowej ich "opowiadaczce", Dorocie Viehmann (z domu Pierson), starszej już wówczas
wiekiem szynkarce, pracującej w gospodzie na jednym z przedmieść Kassel (Baunatal), gdzie też poznali
ją obaj bracia. To jej właśnie, mającej dzięki swemu zawodowi wiele okazji do słuchania opowieści wielu
podróżnych, a przez hugenockie pochodzenie rodziny1
przystęp do francuskiego dziedzictwa ludowych opowieści (których przetworzone wersje przekazywała dalej)
- przypisywana jest przez badaczy największa liczba (bo aż około czterdziestu) spośród bajek i innych
opowieści, które ostatecznie znalazły się w wielkim zbiorze Jakuba i Wilhelma Grimmów. Źródłami bajek
byli także członkowie spokrewnionych lub spowinowaconych z Grimmami kasselskich rodzin Hassenpflug i
Wild. Wiadomo również o przynajmniej kilkunastu innych osobowych źródłach większej ilości opowieści,
dzięki którym trafiły one do obydwu autorów zbioru, wśród nich o Wilhelminie von Schwertzell z Willingshausen,
Friederice Manell z Allendorf, Ferdinandzie Siebercie z Treysa, Johannie Krause z okolic Schauenburga.
Berliński zbiór okazał się wielkim sukcesem i był następnie wielokrotnie wydawany, przy czym w kolejnych
edycjach autorzy uzupełniali go o kolejne teksty.
Analiza kolejnych wydań zbioru bajek z lat 1819, 1837, 1840,1845 i 1850) pozwala stwierdzić nie tylko
jego stopniowe rozszerzanie (z każdym wydaniem pojawiały się nowe teksty) ale też zauważyć dalsze przeróbki
treści. Ostatnie wydanie dokonane pod kontrolą Braci Grimm i z ich autoryzacją (tzw. wydanie "ostatniej
ręki") miało miejsce w roku 1857 i znalazło się w nim 200 tekstów bajek oraz dodatkowo 10 legend o tematyce
inspirowanej chrześcijaństwem. Zarówno fakt zamieszczenia tej grupy tekstów, jak i analiza porównawcza
licznych tekstów umieszczonych w siódmej edycji z ich pierwotnymi wersjami zebranymi w pierwszym wydaniu
zdradza główny cel wtórnych prac redakcyjnych Grimmów. Było nim zazwyczaj "wygładzenie" co bardziej makabrycznych
scen i wątków oraz wprowadzenie morału, zbieżnego z chrześcijańskim światopoglądem. Prawdopodobnie było
to reakcją na już wówczas dosyć ostro formułowane oceny, płynące ze strony autorytetów religijnych i
środowisk mieszczańskich. Można zatem stwierdzić, że zarówno niesłabnąca popularność zbioru jak i jego
zmasowana krytyka towarzyszyły mu od początku i są jego udziałem do dziś. Apogeum tej ostatniej była
dyskusja, która krótko po II wojnie światowej przetoczyła się w niemieckiej opinii publicznej - część
jej uczestników próbowała obciążać pełne nierzadko drastycznych scen bajki winą za... okrutne postępki
niektórych niemieckich zbrodniarzy wojennych. Jednak do dnia dzisiejszego przetrwała świadomość ogromnego
znaczenia bajek w ogóle, a zbioru Grimmów w szczególności dla kultury niemieckiej i światowej. Namacalnym
świadectwem powszechnego uznania tej rangi dzieła Jakuba i Wilhelma Grimm jest fakt wpisania zbioru "Kinder-
und Hausmärchen" przez komitet UNESCO na listę "Pamięć Świata", gromadzącą najważniejsze dokumenty
historii i kultury ludzkości. Książka, wydana dotychczas w w ponad 160 wersjach językowych, jest aktualnie
najbardziej rozpowszechnionym zbiorem ludowych bajek na świecie. Najstarsze wydanie polskie tego dzieła
ukazało się w roku 1895 pod tytułem "Baśnie dla dzieci i młodzieży".
Poza wielkim i nieustannie wznawianym zbiorem bajek obydwaj bracia wydali wspólnie jeszcze antologie
niemieckich sag ludowych ("Deutsche Sagen" 1816 (t. I.), 1818 (t. II)) oraz mitologii niemieckiej
("Deutsche Mythologie", 1835), gdzie zamieszczono teksty po części zbieżne z tematyką analizowanego
szlaku. Literackie wersje opowiadań i historii, zamieszczanych we wszystkich wymienionych publikacjach
dały z kolei impuls do setek wydań obrazkowych, komiksowych i głosowych oraz inscenizacji w różnych formach
(opery, dramaty, filmy fabularne i rysunkowe, przedstawienia, musicale). Popularność bajek doprowadziła
już na długo przed powstaniem szlaku do tworzenia na ich podstawie różnorodnych atrakcji turystycznych
(od kolekcji muzealnych , poprzez zwiedzania fabularyzowane, po cykliczne eventy masowe).
4. Miejsca i lokalizacje bajek, sag i legend Grimmów
Lokalizacja bajek, sag i legend w przestrzeni Niemieckiego Szlaku Bajek dokonywała się w różnych okresach
i na różne sposoby. Poniżej wymieniono je i pokrótce opisano, z podaniem konkretnych przykładów. Trzy
pierwsze grupy, w tym bajki zlokalizowane przez samych autorów zbioru można przy tym uznać za miejsca
lokalizacji pierwotnej (a więc autentycznej kulturowo), dwie pozostałe odpowiednio jako lokalizację wtórną
lub kreację lokalną dla potrzeb turystyki [por. Mikos v. Rohrscheidt 2010 s. 142].
Niektóre bajki, niemal wszystkie sagi i wszystkie bez wyjątku legendy były umiejscawiane od początku
w formie wskazania miejsca akcji. Przykładem tej grupy tekstów i "autoryzowanych" przez nie miejsc jest
legenda o Szczurołapie z Hameln, legenda o Świętej Elżbiecie w Marburgu albo saga o Królu Krasnali Ercku
(której drugim bohaterem miał być od początku właściciel zamku Waldeck).
Inne opowieści były lokalizowane wtórnie przez opowiadających zgodnie z miejscowymi tradycjami, powstałymi
i przekazywanymi najpóźniej w okresie romantyzmu na przełomie XVIII i XIX wieku (dotyczyło to części
bajek, jak "Weselnika z Berfty" - w Alsfeld), lub też posiadając liczne wersje lokalizacji zostały one
ostatecznie jednoznacznie powiązane z konkretnymi miejscami na etapie redakcji literackiej przez Jakuba
i Wilhelma Grimmów.
Lokalizacja w konkretnej miejscowości dokonana po raz pierwszy przez Grimmów2 następowała albo na podstawie pochodzenia źródła opowiadania,
na podstawie zbieżności fabuły z postaciami (jak Karl F.H. Münchausen, 1720-1797) lub z wydarzeniami
historycznymi, wreszcie w oparciu o występujące na danym terenie niepowtarzalne elementy krajobrazu (jak
zbiorniki wodne - Bajka o "Pani Zamieć" w Hessisch Lichtenau), dziwy natury (jak wielki głaz Hohenstein
w Oldendorf) lub nietypowe, unikalne twory ludzkie (jak wyjątkowe w formie zamki, wieże czy bramy). Należy
wspomnieć, że autorzy zbioru nie zawsze dokonywali lokalizacji swoich tekstów. W około 40 procentach
bajki zamieszczone w zbiorze rozpoczynają się znaną, uniwersalną formulą: "Es war einmal" ("Był/a/o sobie
raz...").
Kilka miejsc zostało utożsamionych z miejscem akcji bajek dopiero po publikacji zbioru Grimmów, jednak
jeszcze w XIX wieku. Dokonali tego ludzie znani lub nieznani z imienia, niemniej baśniowa interpretacja
przyjęła się w licznych przypadkach dość szybko i stała wspólnym dziedzictwem ludowym danej okolicy.
Typowym przykładem takiej wtórnej lokalizacji jest Zamek Sababurg w Hofgeismar, gdzie dopiero po ukazaniu
się dzieła Braci Grimm "umiejscowiono" pierwotnie przez nich nie zlokalizowaną akcję "Śpiącej Królewny".
Ostatnia grupa opowiadań także została zlokalizowana znacznie później, bo dopiero na etapie realizacji
Szlaku Bajek i wyłącznie lub głównie dla celów turystycznych. W ten sposób powstałe gdzie indziej lub
nie odwołujące się do konkretnych miejsc bajki "przydzielono" do niektórych miejscowości. Posiadając
znaczny stopień popularności posłużyły one do stworzenia od podstaw lokalnych atrakcji tematycznych i
opierających się o nie ofert pobytu (jak "Królewna Śnieżka" i "Kot w Butach" w Oberweser) albo do uzasadnienia
integracji w przestrzeń szlaku miejsc lub nawet urządzeń istotnych z punktu widzenia jego funkcjonowania
- jak w Wahlsburgu, gdzie umiejscowiona tam bajka o "Dzielnym Krawczyku" autoryzuje niejako "Bajkowy
Prom" na Wezerze.
5. Niemiecki Szlak Bajek: historia inicjatyw, powstania i organizacji
Niemiecki Szlak Bajek powstał z inicjatywy ówczesnego starosty powiatu ziemskiego Kassel, późniejszego
heskiego ministra krajowego (sprawiedliwości, potem spraw wewnętrznych), dr. Herberta Günthera, wyartykułowanej
w roku 1973 i ukierunkowanej pierwotnie na wzmocnienie turystycznej atrakcyjności regionu wokół Kassel.
Nośna tematyka bardzo w Niemczech popularnego dzieła literackiego oraz biografii jego autorów miała w
zamierzeniu pomysłodawcy zostać wykorzystana do zwiększenia skali aktywności turystycznej na tym obszarze.
Z pomocą Heskiej Centrali Turystycznej i przy współudziale innych samorządów powiatowych powstał koncept
(pierwotnie tylko) Heskiego Szlaku Bajek. Jednak już po początkowym okresie konsultacji, w dniu 11 kwietnia
1975, podczas spotkania w Steinau do tzw. "Grupy Roboczej" (Arbeitsgruppe) powstającego szlaku przystąpiło
40 samorządów (miast i gmin) z obszaru daleko większego, w tym także - z inicjatywy swojego burmistrza
Hansa Koschnicka - hanzeatyckie miasto Brema. Ten fakt pociągnął za sobą decyzję o rozbudowie projektu
szlaku i rozszerzeniu jego przestrzeni aż po to północnoniemieckie miasto. Grupa Robocza dokonała ostatecznego
ustalenia profilu szlaku, tematyzując go na biografie Braci Grimm oraz osób współpracujących z nimi przy
powstawaniu zbioru bajek niemieckich. Ustalony przebieg szlaku uwzględniał miejsca udokumentowane jako
pierwotne środowiska powstania bajek; w krótkim czasie po rozpoczęciu prac zdecydowano się uwzględnić
także miejsca asocjowane z pochodzeniem innej grupy zebranych przez Grimmów lub przez nich lokalizowanych
opowieści: sag niemieckich. Z wykorzystaniem składkowych funduszy członków i wsparcia udzielanego przez
Niemiecką Centralę Turystyczną (odpowiednik polskiej POT) Grupa Robocza doprowadziła do inwentaryzacji
szlaku oraz wyznaczenia i oznaczenia jego przestrzeni i tras, w trakcie regularnych zjazdów reprezentantów
wydawała rekomendacje wsparcia lokalnych inicjatyw, podejmowała decyzje o finansowaniu wspólnych przedsięwzięć
promocyjnych. W ten sposób w latach 80-tych ubiegłego wieku Szlak Bajek pojawił się na niemieckiej mapie
turystycznej i stał się odpowiednikiem dla istniejących już dawniej ofert tego rodzaju, skoncentrowanych
w Niemczech Południowych i w obszarach nadreńskich, co przyniosło oczekiwane efekty dla regionalnej turystyki.
Położenie geograficzne szlaku sprawiło, że znaczna grupa zagranicznych turystów zaczęła traktować jego
ofertę jako naturalne przedłużenie południowoniemieckiej Trasy Romantycznej (Romantische Strasse) - szlaku
zamków, biorącego swój początek od niemieckich Alp i kończącego się w nieodległym od Hanau i Steinau
Würzburgu. Rozwój turystyki tematycznej w Niemczech na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci, rosnące
powodzenie oferty Szlaku Bajek wśród turystów oraz wpisanie dziedzictwa literackiego Braci Grimm na listę
dokumentów UNESCO "Pamięć Świata" (2005) z jednej strony, a także zrozumienie ze strony partnerów w Grupie
Roboczej dla przemian rynku turystycznego i związanych z nimi potrzeb wykreowania nowoczesnego produktu
turystyki tematycznej z drugiej doprowadziły do dwóch ważnych decyzji. Jedną z nich było przekształcenie
luźnej Grupy Roboczej w Stowarzyszenie Zarejestrowane (w terminologii niemieckiej "eingetragener Verein"
(e. V.), podmiot prawa) z pięcioosobowym zarządem i zwoływanym regularnie ciałem doradczym (złożoną z
fachowców tzw. komisją marketingową) oraz jednoczesne utworzenie stałego biura (Geschätftsstelle) koordynującego
działanie szlaku jako produktu turystycznego i odpowiedzialnego za wykonanie uchwał Stowarzyszania, nadzór
nad realizacją wspólnych przedsięwzięć, promocję turystyczną, współpracę z partnerami. Dokonało się to
formalnie z dniem 1 stycznia 2007 i otworzyło nowy okres w dziejach istnienia Niemieckiego Szlaku Bajek.
Także od tej pory, paralelnie do formalnego członkostwa, pojawiła się nowa forma udziału w funkcjonowaniu
szlaku jako tematycznej oferty turystycznej. Dla zapewnienia współpracy w ramach wspólnych przedsięwzięć,
wsparcia komercyjnych inicjatyw organizowania turystyki w przestrzeni szlaku (m. in. wielodniowe wycieczki),
ułatwienia budowy lokalnych tematycznych pakietów turystycznych, udziału w finansowaniu wspólnych akcji
promocyjnych, rozwinięto koncepcję umów partnerskich, oferowanych hotelom, biurom podroży, lokalom gastronomicznym,
stowarzyszeniom, instytucjom i organizacjom. Aktualnie Stowarzyszenie realizuje rozwój oferty szlaku
zgodnie z przyjętą w roku 2008 pięcioletnią strategią (Marketingplan 2008-2013). Koncentruje się ona
w czterech obszarach tematycznych: "Rynek Azjatycki" (szeroka promocja szlaku jako oferty spędzania wakacji),
"Bracia Grimm" (pielęgnacja dziedzictwa, dalsza modyfikacja oferty muzeów, popularyzacja postaci), "Bajki
i Kultura" (wieloaspektowy przekaz dziedzictwa istniejącego w tej formie literatury popularnej) oraz
"Turystyka Caravaningowa" (rozwijanie i wzbogacanie oferty dla indywidualnych turystów zmotoryzowanych).
Bieżącą działalność Szlaku koordynuje znajdujące się w Kassel biuro (Geschätftsstelle), zatrudniające
3 pełnoetatowych pracowników oraz 1-2 osoby personelu pomocniczego (stażyści).
Przestrzeń szlaku. Podstawą do jej ustalenia była treść zbioru literackiego "Kinder- und Hausmärchen"
(Bajki dziecięce i domowe), przy czym za miarodajne dla tematyzacji szlaku uznawane jest wydanie 7 tego
dzieła, tzw. wydanie "ostatniej ręki" z roku 1857, autoryzowane jeszcze przez obydwu Braci Grimm. Szlak
obejmuje dwie grupy miejscowości. W skład pierwszej z nich wchodzą zagospodarowane turystycznie autentyczne
miejsca związane z biografią braci Grimm (m. in. Hanau. Steinau, Kassel, Marburg), oraz innych osób ważnych
w kontekście powstania tego zbioru - m. in. ludzi przekazujących ludowe podania czy ilustratorów publikacji
(Baunatal, Lahntal, Schauenburg). Drugą grupę tworzą miejscowości, z którymi poszczególne bajki, sagi
lub legendy wiążą się pierwotnie jako z miejscem swego powstania lub gdzie zostały one zlokalizowane,
już to przez samych autorów zbioru, już to w późniejszych czasach, w tym także dla potrzeb turystyki
tematycznej. Geograficznie przestrzeń szlaku wyznacza lista instytucjonalnych członków Stowarzyszenia
"Deutsche Märchenstraße e.V.", do którego aktualnie należy 60 miast, gmin i powiatów na terenie
Hesji i Saksonii Dolnej a także Brema z Bremerhaven i pojedyncze gminy Turyngii oraz Nadrenii Północnej-Westfalii.
Szlak rozciąga się południkowo na obszarze środkowych i północnych Niemiec. Miejscowość najdalej położoną
na południe (Hanau) od miast najbardziej wysuniętych na północy, nadmorskiego Bremerhaven i położonego
w pobliżu Hamburga Buxtehude dzieli każdorazowo odległość ponad 600 kilometrów. Z produktowego punktu
widzenia (jako fizycznie zlokalizowane elementy oferty szlaku) na system składają się obiekty historyczne:
jak zamki, świątynie, domy mieszkalne, budynki użyteczności (np. ratusze), instytucje kultury (muzea,
miejsca aktywności grup twórczych), miejsca w przestrzeni publicznej jak place, ulice i aleje, amfiteatry,
parki, monumenty (pomniki), obiekty komercyjne jak restauracje czy hotele z ofertą tematyczną, a nawet
urządzone zgodnie z profilem szlaku elementy infrastruktury, jak studnie czy fontanny. Przestrzeń szlaku
współkształtują cykliczne wydarzenia odbywające się w wymienionych miejscach i mające ścisły związek
z tematyką systemu, w tym festiwale teatralne, inne wielodniowe imprezy tematyczne, musicale, przedstawienia
i innego rodzaju inscenizacje, regularnie odbywane warsztaty tematyczne.
Literatura:
Denecke L., 1971, Jacob Grimm und sein Bruder Wilhelm, Wyd. Metzler, Stuttgart
Esterl A., Briswalter M., 1996, Die Märchenfrau : wie die Brüder Grimm ihre Märchen fanden,Wyd.
Esslinger, Esslingen/Wien
Grimm J., 1811, Über den altdeutschen Meistergesang, Wyd. H. Dieterich, Göttingen
Grimm J. Grimm W., 1812-1815, Kinder - und Hausmärchen, Wyd. (1.) Realschulbuchhandlung, BerlinGrimm
J. Grimm W., 1857, Kinder - und Hausmärchen, Wyd. (7.) Dieterichsche Buchhandlung, GöttingenIba
E. M., 2000, Auf den Spuren der Brüder Grimm: Eine literarische Reise entlang der Deutschen Märchenstrasse,
Wyd. Strassen, Luxemburg
Mikos v. Rohrscheidt 2010, Regionalne szlaki tematyczne. Idea, potencjał, organizacja, Wyd. Proksenia,
KrakówPrivat K., 1947, Über die Vorschule der Grausamkeit. Eine Diskussion um die Märchen der
Brüder Grimm, Berliner Tagesspiegel, Nr z 7.02.1947Röllecke H., 1989, Die wahren Märchen der
Brüder Grimm, Wyd. Fischer, Frankfurt/MRöllecke H., 2004, Grimms Märchen und ihre Quellen. Die
literarischen Vorlagen der Grimmschen Märchen synoptisch vorgestellt und kommentiert, WVT Wissenschaftlicher
Verlag, Trier Schäfer B., Buchholz-Blödow B., 2011, Einige Informationen zu Idee, Geschichte und Perspektiven
der Deutschen Märchenstraße, Wyd. Deutsche Märchenstraße, KasselScherer W., 1879, Grimm,
Jacob, [hasło w:] Allgemeine Deutsche Biographie (ADB), tom 9, Wyd. Duncker & Humblot, Leipzig,
s.. 678-688Scherer W., 1879, Grimm, Wilhelm, [hasło w:] Allgemeine Deutsche Biographie (ADB),
tom 9, Wyd. Duncker & Humblot, Leipzig, s. 690-695
Wykorzystane teksty zamieszczone w zasobach Internetu (dostęp zweryfikowany w dniu 8 sierpnia 2011)
Portal Niemieckiego szlaku Bajek: www.deutsche-maerchenstrasse.com
Tekst pierwszego wydania zbioru "Kinder - und Hausmärchen" z lat 1812 i 1815:
www.zeno.org/Literatur/M/Grimm,+Jacob+und+Wilhelm/Märchen/Kinder-+und+Hausmärchen+(1812-15)
Tekst siódmego wydania"Kinder - und Hausmärchen" z roku 1857 (oprac. J. Jürgensmeier):
www.gasl.org/refbib/Grimm__Maerchen.pdf
1 Oto typowy przykład na pośrednictwo kulturowego
dobra francuskiego przez Dorotę Viehmann: jedna z bajek którą bracia Grimm usłyszeli od niej, jako taką
opracowali i umieścili w swoim pierwszym zbiorze (pozycja KHM 106) to bajka "O biednym Młynarczyku i
Kotku". W procesie adaptacji tego tekstu ujawnia się wpływ kulturowy hugonockiego (a więc francuskiego)
pochodzenia D. Viehmann - bajka posiada wyraźne podobieństwa do do francuskiej baśni "Biały Kot" (La
chatte blanche) autorstwa Madame d'Aulnoy.
2. W kontekście tematyzacji szlaku jako literackiego
oraz uznania dzieła Braci Grimm za dziedzictwo kultury, lokalizację bajek dokonaną przez nich na etapie
opracowania, jakkolwiek była ona już wtórna w stosunku do samych (starszych od niej) tekstów ustnych
przekazów także należy uznać za pierwotną, czyli autentyczną.
|
