Główna :  Dla autorów :  Archiwum :  Publikacje :  turystykakulturowa.ORG

Data wydania 29 października 2011,
redaktorzy prowadzący numeru: Izabela Wyszowska, Agnieszka Matusiak

Numer 11/2011 (listopad 2011)

Marian Lorenz

Zarys historii Ziemi Kępińskiej

1. Dzieje najwcześniejsze.
Zaludnienie Niziny Śląskiej a wraz z nią południowej Wielkopolski-Ziemi Kępińskiej w nieckach rzek, posiada długą historię. W końcu epoki kamienia gładzonego około 4300-1700 lat p.n.e na tereny te przybyła ludność z obszarów naddunajskich. Osiedlali się w kotlinach dzisiejszych rzek Pomianki i Niesobiu, dopływów rzeki Prosny. Żyli na wydmach, leśnych polanach i na bezleśnych obszarach o żyznej glebie. Świadczą o tym znajdowane po dzień dzisiejszy kamienne noże, młotki i siekierki. Wiadomości o ich życiu czerpiemy głównie z wykopalisk, prowadzonych od roku 1900 na terenie majątku ziemskiego Siemianice (groby z czasów rzymskich) i w Lipiu z epoki brązu (1700-700 lat p.n.e)¹. Z tego okresu pochodzi cmentarzysko usytuowane pomiędzy Łęką Opatowską, a Lipiem, należące do tzw. grupy górnośląsko-małopolskiej kultury łużyckiej. Cmentarzysko to zostało odkryte na początku XX wieku podczas prac polowych. Część jego została zniszczona w czasie budowy linii kolejowej Kępno-Kluczbork. W latach 1905-1908 prace badawcze prowadzone były przez Jadwigę Szembekównę, która sporządziła dokładny opis 81 grobów. Uzupełnienie tych prac stanowiły badania przeprowadzone w 1910 r. przez dr Włodzimierza Dometrykiewicza z Krakowa. Wśród ceramiki najliczniejszą grupę stanowiły popielnice, garnki, misy, kubki, czerpaki oraz grzechotki, kółka spiralne z drutu oraz zęby zwierzęce, które naciągnięte na nić, stanowiły naszyjniki². W latach 1925-1929 na polach majątku ziemskiego Laski, dokonano wielkiego odkrycia archeologicznego. W Lasakach (gmina Trzcinica) znaleziono największe w Polsce i w Europie cmentarzysko młodszej epoki brązu datowane od około 1000 do 400 lat p.n.e. Udokumentowano 1812 stanowisk grobowych popielnicowych i bezpopielnicowych, przy których znaleziono i zebrano około 9000 obiektów (głównie naczyń, narzędzi i zabawek)³. Ludność mieszkająca wówczas na tym terenie określa się mianem społeczności kultury łużyckiej i powszechnie uważa się za przodków Słowian. W tzw. okresie rzymskim (IV w. n.e) nastąpił rozwój handlu z imperium rzymskim. Wśród sprowadzanych z terenów dzisiejszej Polski towarów jednym z bardziej cennych-oprócz żelaza oraz zapewne wosku i skór - był bursztyn. Nietrudno zorientować się, patrząc na mapę, że właśnie odcinek górnej Prosny, między Kostowem, a Wieruszowem, mógł być uczęszczanym odcinkiem szlaku bursztynowego. Opinię tą potwierdzić mogą znaleziska monet rzymskich w Szalonce i Opatowie, gdzie w 1885 r. znaleziono 800 sztuk srebrnych denarów rzymskich z czasów cesarza Trajana i kawałki bursztynu⁴. Inne cmentarzysko z młodszej epoki brązu znajduje się na zachód od miasta Kępna na gruntach tzw. Górki Wiatrakowej, gdzie odkryto groby z wielką ilością naczyń, zaliczane do grupy kultury łużyckiej (1400-1200 lat p.n.e). Innym świadectwem dawnego osadnictwa jest grodzisko stożkowate, owalne, położone ok. 1 km na północny zachód od miasta, wśród mokrych łąk przy rzece Samicy. Grodzisko czyli tzw. Kopiec w Kępnie, gdzie prawdopodobnie zlokalizowany był zamek kępiński. Tam w 1282 roku sporządzona została umowa kępińska⁵. Na terenie Ziemi Kępińskiej występuje kilkanaście grodzisk w różnych miejscowościach, a wiele czeka jeszcze na odkrycie.

2. Ziemia kępińska w średniowieczu
Kępno jako gród książęcy, a następnie królewski, spełniało w średniowieczu rolę strażnicy nadgranicznej. Stąd znaczny wpływ na jego dzieje miała sytuacja polityczna, szczególnie walki pograniczne, które spowodowały, że gród często zmieniał właściciela⁶.
W Kępnie, w niewielkim mieście południowej Wielkopolski, położonym na pograniczu ze Śląskiem, na początku 1282 roku został zawarty jeden z ważniejszych układów, jakie zostały zawarte w XIII w. na ziemiach polskich. Była to umowa kępińska, która stała się fundamentem zjednoczenia Pomorza Gdańskiego z Polską Piastowską⁷. W kępińskim grodzie 15 lutego 1282 r., spotkali się Mściwuj II książę Pomorza Gdańskiego z księciem Wielkopolskim Przemysłem II i podpisali umowę kępińską. Mściwuj II tytułem "darowizny za życia" /donatio inter vivos/ przekazał Przemysłowi II swoje dziedzictwo Pomorze Gdańskie, które znalazło się w trudnym położeniu wywołanym sytuacją zewnętrzną oraz wewnętrzną sytuacją polityczną. Ze wschodu zagrażał Zakon Krzyżacki, z zachodu Marchia Brandenburska, a stosunki z Pomorzem Szczecińskim były niezbyt przyjazne⁸. Akt ten, znany w literaturze również jako "zapis Mestwina", spowodował połączenie Pomorza Gdańskiego i Wielkopolski w 1294 r. i stał się podstawą do odnowienia korony Królestwa Polskiego, po przerwie trwającej 216 lat, poprzez koronację Przemysła II w 1295 r., który przybrał tytuł króla Polski i Księcia Pomorza⁹.
Historyk, Ks. Stanisław Kujat, pisał: "Dzieło Mściwoja dokonane w Kępnie pozostaje czynem politycznym największej wagi i wartości pierwszorzędnej, tak wielkim i doniosłym, że skutki jego dodatnie dziś jeszcze trwają. Tak było mądre i rozumnie pomyślane, że jednego tego czynu wystarcza, by ostatniemu z książąt pomorskich zapewnić uznanie potomnych". Po krótkim pobycie w Kępnie książęta udali się na zjazd do Milicza na Śląsku, gdzie miało nastąpić zakończenie procesu o zapisy Krzyżackie. Kępno było zatem tylko etapem w ich działalności dyplomatycznej, gdyż nie było ono w tym czasie żadnym ośrodkiem władzy czy administracji¹⁰. Informacja o charakterze Kępna w tym okresie występuje w dokumencie Przemysła II z 1283 r. gdzie miejscowość została określona jako miasto książęce, którego prawa miejskie wzorować miało na Kaliszu¹¹. Świadczy to wyraźnie, że Kępno musiało posiadać lokalizację na prawie zachodnim, jednakże żaden dokument lokacyjny nie zachował się. W drugiej połowie XIII w. pojawiają się dwie nazwy Kępna. W pierwszym zapisie występuje jako Campno, a więc Kępno. W kilku innych dokumentach występuje niemiecka nazwa Kępna jako Langenfurt / Langenvort, Langinfurt, Langelnbort / - Dług Bród¹². Z 1323 r. pochodzi informacja o zamku kępińskim, który został przekazany księciu Bolkowi legnickiemu przez księcia Konrada namysłowskiego. W czasach Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego Kępno było miastem królewskim. Dokumentem z dnia 3 marca 1365 r. Kazimierz Wielki przekazał to miasto w ręce prywatne szlachcicowi Wierzbięcie z Paniewic, Ślązakowi z rodu Niesobiów, od 1352 r. starosta wielkopolski, czyli namiestnik króla w tej dzielnicy. Oprócz Kępna Wierzbięta otrzymał również wsie Bobrowniki, Grębanin i Mianowice leżące w okolicy miasta. Od nazwy miasta przyjął nazwisko Kępiński. W następnych latach następuje upadek miasta Kępna na rzecz wytworzenia się ośrodka miejskiego w pobliskim Baranowie. Określenie Baranowa jako miasta pojawiło się w źródłach po raz pierwszy w 1426 r. Baranów, tak jak Kępno i okolica, należał do Wierzbiętów¹³.

3. Od polowy XV wieku do okresu zaborów
Około połowy XV w. Kępno i okolice były znowu terenem walk. Gdy w 1455 roku Polska
walczyła z Krzyżakami o Pomorze, Morawianin Jerzyk Stosz oraz Polak Jan Świeborowski zorganizował oddział ochotników śląskich i napadli na Kępno, zajmując zamek oraz biorąc do niewoli Wierzbiętę. Na odsiecz ruszyły wojska koronne i okoliczni panowie: Jan Zaremba, Stanisław Ostroróg, arcybiskup gnieźnieński Jan i biskup kujawski Jan. Walki toczyły się przez miesiąc. Zamek odzyskano w połowie listopada 1455 r., Wierzbiętę uwolniono. Kolejnymi właścicielami Kępna był ród Kępińskich. W 1545 r. Kępno przeszło na własność Jerzego Zaremby z Kalinowy, a w następnym roku nowym właścicielem jest Spytek z Tarnowa, kasztelan wojnicki i wojewoda sieradzki a zarazem starosta ostrzeszowski, krzepicki i bolesławski. W 1563 r. Kępno przechodzi na rzecz Jana Tomickiego, kasztelana gnieźnieńskiego. W dniu 20 września 1602 r. potomek Jana Tomickiego sprzedał majętność kępińską Janowi z Rudnik Biskupskiemu, cześnikowi sieradzkiemu. Majętność ta obejmowała wtedy również wsie: Rzetnię, Krążkowy, Mianowice, Pustkowie, Rudniki oraz las Osiny i łąkę Lisiny. Kolejnym właścicielem był Adam Franciszek Biskupski, późniejszy starosta wieluński. To on nadaje przywilej lokacyjny miastu w dniu 2 grudnia 1661 r. po zatwierdzeniu go przez sejm. W roku bieżącym uroczyście obchodzone jest 350-lecie nadania praw miejskich Kępnu. Nowo założone miasto ulokowane zostało w odległości ok. 1 km na południowy wschód od dotychczasowej siedziby właściciela, która mieściła się we wspomnianym już grodzisku, zwanym Kopcem. Centralną część miasta stanowił rynek, wyznaczony przez właściciela na powierzchni ponad 1 ha /po poznańskim, największy w Wielkopolsce/. W ten sposób zabezpieczony został jeden z ważniejszych czynników rozwoju miasta, gdyż przewidziano dużo miejsca na odbywanie targów i jarmarków. Na mocy przywileju lokacyjnego miasto otrzymało prawo odbywania siedmiu jarmarków i dwóch targów tygodniowo. Kupcy otrzymali wolność kupna i sprzedaży, prawo wymiany towarów oraz zwierząt. Przywilej królewski określił również herb miasta. Miasto rozbudowało się w XVII w. przede wszystkim w kierunku wschodnim, gdzie powstała dzielnica zamieszkała przez Żydów, w części południowej mieszkała głównie ludność polska, natomiast w części północno- zachodniej napływowa ludność niemiecka, protestancka. Szybki napływ ludności z różnych części kraju, a szczególnie ze Śląska sprzyjał rozwojowi miasta. Drewniana zabudowa stawała się pastwą częstych pożarów w latach 1661, 1777, 1790 i 1793, które niszczyły wielokrotnie ponad 100 domów z całym dobytkiem. Szybkie odradzanie się miasta i usuwanie zniszczeń było możliwe dzięki atrakcyjności Kępna, wynikającej z korzystnego położenia przy szlakach komunikacyjnych oraz rozwijającego się dzięki temu handlu i wytwórczości rzemieślniczej. Po rozbiorach Ziemia Kępińska znalazła się w zaborze Pruskim.

4. Przynależność polityczna Ziemi Kępińskiej i jej kształt administracyjny w dziejach .
Tereny, na których położona jest Ziemia Kępińska, należały w zaraniu państwowości polskiej do Śląska, wchodząc w skład ziemi rudzkiej, zwanej także wieluńską. Po podziale kraju przez Bolesława Krzywoustego, a następnie wygnaniu Władysława II ziemia rudzka znalazła się w połowie XII w., w granicach Wielkopolski. W tym okresie należała ona do Ziemi Kaliskiej. W latach 1234-1241 Ziemia Kępińska ponownie podlega książętom śląskim, jednak w 1249 r. wraz z całą Ziemią Kaliską przejął je pod swoje panowanie książę Wielkopolski Przemysł I. O tereny kępińskie walki toczyły się również później, między innymi w 1281 r. pomiędzy Przemysłem II, a Henrykiem Prawym, który na krótko zdołał je zająć. Od tego okresu region kępiński, z wyjątkiem początków XIV w., kiedy znów podlegał książętom śląskim, utrzymał się przy Wielkopolsce, stanowiąc jej teren pograniczny.
W 1370 r. król Ludwik Węgierski przekazał nasz teren wraz z ziemią wieluńską w lenno księcia opolskiego Władysława, ale w 1396 r. król Władysław Jagiełło odebrał go siłą¹⁴. Od końca XIV wieku Kępno należało do utworzonego za czasów króla Kazimierza Wielkiego sądowego powiatu ostrzeszowskiego. Powiat ten przez cały okres Rzeczypospolitej szlacheckiej czyli do końca XVIII w. wchodził w skład ziemi wieluńskiej. W następnych okresach historycznych również zachodziły zmiany w przynależności politycznej i administracyjnej tych terenów.
Jednostki administracyjne zwane powiatami zaczęto tworzyć w Polsce już w drugiej połowie XIV wieku. W pierwszej połowie XIX wieku Kępno stało się silnym ośrodkiem miejskim, konkurującym z miastem powiatowym, którym wówczas był Ostrzeszów. Z uwagi na przeważającą liczbę mieszkańców Kępna oraz dynamiczny rozwój, w roku 1856 ówczesny starosta Mitschke Collande przeniósł siedzibę władz powiatowych z Ostrzeszowa do Kępna. W 1887 roku po przeprowadzeniu w prowincji Poznańskiej nowego podziału administracyjnego, wydzielono powiat kępiński o powierzchni 458 km². W każdym powiecie istniał Sejmik Powiatowy, którego organem wykonawczym był Wydział Powiatowy. W Kępnie w tym okresie zorganizowano: Kasę Powiatową, Powiatowy Urząd Katastralny, Sąd Miejsko - Ziemski, Urząd Celny oraz Komisariat Obwodowy. W 1899 roku uruchomiono szpital powiatowy z przekształconego szpitala miejskiego. W 1910 roku powiat kępiński liczył 52 tys. mieszkańców, w tym narodowości polskiej 43 tys. czyli 82,4% . Miasto Kępno liczyło wówczas 6,4 tys. mieszkańców. Po uzyskaniu niepodległości w 1918 roku, w wyniku postanowień Traktatu Wersalskiego w 1920 roku do powiatu kępińskiego włączono część powiatu sycowskiego z Bralinem oraz namysłowskiego z Rychtalem o łącznej powierzchni około 249 km². Na podjęcie takiego stanowiska wpływ miały zdarzenia z marca i kwietnia 1919 r. jakie miały miejsce na konferencji w Paryżu. Przybyły tam trzy delegacje miejscowej ludności polskiej, między innymi ze Śląska Średniego. W skład tej delegacji wchodzili Kazimierz Badura, Bronisława i Franciszek Przykutowie z Międzyborza, Józef Nowak z Buczku Wielkiego i Seweryn Szulc z Droszek, powiat namysłowski. Według Walentego Nawrota, osobistego sekretarza hr. Szembeka z Siemianic - przewodniczącego grupy polskiej Międzynarodowej Komisji Granicznej - delegacja sycowsko-namysłowska przywiozła do Paryża polskojęzyczne modlitewniki, aby przekonać dyplomatów, że reprezentują ludność etnicznie polską. W okresie kształtowania się granicy polsko-niemieckiej około 80 miejscowości zostało włączone w skład Państwa Polskiego. Komisarz Rządu Polskiego w piśmie z dnia 28 kwietnia 1921 r. informuje wojewodę poznańskiego, że granica niemiecko-polska na przestrzeni od Kępna do morza Bałtyckiego została ostatecznie wyznaczona. Powołanie w powiatach polskich starostów miało istotne znaczenie dla powstawania zrębów nowej polskiej administracji państwowej i samorządowej. Starosta był przedstawicielem władz państwowych i równocześnie przewodniczył pracom organów samorządowych - sejmiku powiatowego i wydziału powiatowego. Powiat Kępiński w 1921 roku stanowiły dwa miasta: Kępno i Rychtal, 83 gminy wiejskie oraz 55 obszarów dworskich. Razem powiat liczył 52.718 mieszkańców. W 1928 roku w miejsce zniesionych Komisariatów Obwodowych wprowadzono Wójtostwa. Powiat został podzielony na 8 obwodów wójtowskich: Opatów, Podzamcze, Trzcinica, Baranów, Krążkowy, Rychtal, Bralin i Perzów. Z dniem 1 kwietnia 1932 roku nastąpiła likwidacja niektórych powiatów między innymi ostrzeszowskiego, który został włączony do powiatu kępińskiego. 15 czerwca 1934 r. prawa miejskie stracił Rychtal. Po wyłączeniu z powiatu kępińskiego miasta Mikstat oraz kilku gmin wiejskich, powiat zajmował powierzchnię 1178 km², liczył 12 gmin, 120 gromad, 3 miasta oraz 90.360 mieszkańców. Pod względem podziału administracyjnego stan taki przetrwał do II wojny światowej, podczas okupacji niemieckiej oraz w latach 1945-1954. W związku z nowym podziałem administracyjnym kraju w październiku 1954 r. utworzono w powiecie kępińskim 37 gromad. W listopadzie 1954 roku został utworzony powiat wieruszowski w województwie łódzkim oraz ostrzeszowski w poznańskim. Wtedy do nowo utworzonych powiatów włączono 16 gromad. Powyższe zmiany spowodowały, iż w styczniu 1955 roku powiat zajmował powierzchnię 59.680 ha oraz liczył 43.475 mieszkańców. W 1959 roku zlikwidowano mniejsze, słabe ekonomicznie gromady takie jak Buczek, Mielęcin, Osiny i Wodziczna, a w 1961 roku Laski, Mikorzyn, Miechów, Trębaczów, Nowa Wieś Książęca i Siemianice. Kompetencje ich przejęły sąsiednie gromadzkie rady narodowe. W latach 1962-1972 na terenie powiatu kępińskiego istniało 10 gromad z 70 wsiami sołeckimi i miasto Kępno. Z dniem 1 stycznia 1973 roku w miejsce gromad wiejskich zostały utworzone gminy jako podstawowe jednostki podziału administracyjno-gospodarczego. W powiecie kępińskim powstało 7 gmin: Baranów, Bralin, Krążkowy, Łęka Opatowska, Perzów, Rychtal i Trzcinica. W końcu 1973 roku połączono gminę Krążkowy z miastem Kępno i powstała jednostka Miasto i Gmina Kępno. W czerwcu 1975 r. nastąpiła kolejna reforma administracyjna - zlikwidowano powiaty i wprowadzono dwustopniowy podział administracyjny kraju powołując 49 województw .W skład województwa kaliskiego włączono wszystkie gminy z byłego powiatu kępińskiego.
Z dniem 1 stycznia 1999 roku ponownie rozpoczyna swoją działalność Powiat Kępiński z siedzibą władz w Kępnie. Tworzy go 7 gmin (jedna miejsko-wiejska i 6 wiejskich) podzielonych na 78 sołectw i zajmuje powierzchnię 608,4 km², a liczba mieszkańców wynosi 55,9 tys. osób osiedlonych w 1 mieście i 120 miejscowościach wiejskich. Gospodarka powiatu kępińskiego ma charakter rolniczo-spożywczy z dobrze rozwiniętym rzemiosłem i handlem. Duże znaczenie ma tu również przemysł meblowy. W powiecie zarejestrowanych jest około 5200 podmiotów gospodarczych, w których pracuje ponad 15 tys. osób, a stopa bezrobocia kształtuje się na poziomie 4-5% i należy do najniższych w województwie¹⁵.

Nasi Partnerzy