|
Szymon Czajkowski
Szlak Cysterski, pętla wielkopolsko-lubuska.
Zarys historii i tematyki szlaku.
Początek XXI wieku to dla Europy okres stopniowego zacierania się granic. W 2004 roku miała miejsce największa
akcesja w dziejach Unii Europejskiej. Jednego dnia ta wspólnota państw rozszerzyła się o dziesięciu kolejnych
członków, którzy już wkrótce mieli również przyłączyć się także do tzw. strefy
Schengen.
Parę lat późnej granice Unii Europejskiej zostały znów poszerzone o kolejne dwa państwa. Jak to potwierdzają
dochodzące niemalże codziennie komunikaty radiowe, telewizyjne czy internetowe, przyszło nam żyć w czasach,
gdy granice zanikają, odległości stają się coraz mniejsze, a poszczególne państwa Europy łączą się w
coraz większy konglomerat kulturowo-gospodarczy. Lecz rzadko kiedy zastanawiamy się nad genezą wspólnej
Europy. A sięga ona czasów dalszych, niż się to wielu wydaje.
Próbując zarysować dzieje Szlaku Cysterskiego - zasłużenie zaliczonego do Szlaków Kulturowych Rady Europy
- należy się cofnąć aż do przełomu XI i XII wieku, kiedy to na terenie Francji powstaje pierwszy klasztor
zakonu cystersów (SOCist - Sacer Ordo Cisterciensis) [Wyrwa 1992, t. I, s. 27-54, Kucharski, Wyrwa,
1996, s. 8]. Cystersów nieraz wymienia się jako prekursorów zjednoczonej Europy. W średniowieczu ich
opactwa powstawały niemalże w każdym zakątku ówczesnej Europy. W przeciwieństwie do benedyktynów swoje
klasztory budowali w miejscach o wiele bardziej dostępnych dla innych ludzi. Co prawda, duchowy przewodnik
zakonu cysterskiego - św. Bernard z Clairvaux zalecał swoim duchowym braciom bezpośredni kontakt z Bogiem
poprzez oderwanie się od świata zewnętrznego. Lecz odejście od świata w życie samotne mierzone było
nie odległością od osiedli ludzkich, ale dystansem duchowym i innością życia [Pater, 1995, s. 8].
Przez to bracia mogli stać się nośnikami nowych trendów czy stylów. Ponadto spotkania opatów w trakcie
posiedzeń kapituły generalnej były okazją do refleksji, wymiany myśli, ale także do wymiany wiadomości
o wydarzeniach w Europie czy też nowinek technicznych i rolniczych [Plezner, 2011, s.3]. Prócz
tego przyjmuje się, iż architektura i sztuka gotycka mogła rozprzestrzenić się na ziemie całej Europy
właśnie ze względu na wzmożoną akcję lokacyjną cystersów w tamtym okresie. Jak widać, w pewnych aspektach
wpływ cystersów na losy całej Europy wydaje się nie do przecenienia. Dlatego warto chociaż pokrótce przyjrzeć
się początkom tegoż zgromadzenia.
Zakon cystersów swoją genezą sięga roku 1098 r., kiedy to benedyktyni zgromadzeni w klasztorze we francuskim
Molesmes wysuwają postulaty odnowy w ramach działalności zgromadzenia. Wśród postulatów dominują hasła
odnowy odnowy moralnej zakonu przez powrót do sposobu życia pierwszych chrześcijan. Na czele zgromadzenia
w Molesmes stał opat Robert, któremu udało się pozyskać przychylność legata papieskiego Hugona oraz arcybiskupa
lyońskiego. Przy ich wsparciu powstaję pierwszy - złożony z dwudziestu jeden mnichów - klasztor nowej
gałęzi Zakonu Świętego Benedykta w miejscowości Citeaux, w Burgundii koło Dijon. W 1100 roku papież Paschalis
II zatwierdził zakon cystersów jako strukturę odrębną od benedyktynów. Z kolei, Kalikst II w 1119 roku
uznał zgromadzenie cysterskie jako odrębny zakon. Głoszący hasła odnowy moralnej tzw. szarzy mnisi
szybko zdobywali coraz większą popularność. Początkowo sieć zakonów cysterskich zagęszczała się głównie
na terenie Francji, jednak już wkrótce ich klasztory zaczęły powstawać w coraz dalszych regionach Europy.
Z kolei już na początku lat czterdziestych XII w. zasięg lokacji cysterskich osiągnął terytorium Europy
środkowo-wschodniej i północnej, w tym Polskę. Istniały już wówczas ok. 174 opactwa - na terytorium Francji,
Włoch, Niemiec, Anglii, Szwajcarii, Hiszpanii, Austrii, Irlandii [Kucharski, Wyrwa, 1996, s. 9].
Warto wspomnieć niezwykłą rolę, jaką w rozwoju zakonu cystersów odegrał św. Bernard z Clairvaux. Opat
klasztoru z Clairvaux był jednym z najpopularniejszych myślicieli i teologów swojego czasu. To właśnie
na lata jego działalności przypada czas największego wzrostu popularności zakonu. Wtedy też akcja lokacyjna
klasztorów cysterskich wykazała się największą dynamiką - do lat pięćdziesiątych XII wieku, w przeciągu
jedynie pięćdziesięciu czterech lat powstało aż czterdzieści siedem procent opactw fundowanych w średniowieczu
[Wyrwa, 2008, s. 93]! Zastopowanie tego procesu najczęściej łączy się z upadkiem drugiej krucjaty, w
której organizację bardzo mocno zaangażował się właśnie św. Bernard z Clairvaux oraz z powstaniem i rozprzestrzenieniem
się zakonów żebrzących (franciszkanów i dominikanów) [Wyrwa, 2003, s. 11].
Pierwsze lokacje zakonu cysterskiego na terytorium państwa piastowskiego zostały utworzone na najstarszych
etnicznie ziemiach polskich, tzn. w Wielkopolsce oraz w Małopolsce. Według źródeł, które zachowały się
do naszych czasów, osadzanie cystersów rozpoczęto w latach czterdziestych XII wieku. Pierwsze dwa klasztory,
które powstały w Polsce to wielkopolskie Łekno oraz małopolski Jędrzejów. Od tego momentu na ziemiach
polskich rozpoczął się proces żywiołowego zakładania klasztorów cysterskich, obejmujący drugą połowę
XII wieku (lata 1140/1141 - ok. 1186r.). Dwa kolejne okresy, w których można zaobserwować wzmożoną akcję
lokacji szarych mnichów to wiek XII (lata 1210 - ok. 1300) oraz druga połowa XVII wieku [Kucharski, Wyrwa,
1996, s. 10]. W dwóch pierwszych etapach, przypadających na epokę średniowiecza, na ziemiach polskich
założono 26 klasztorów męskich oraz 4 żeńskie. Skutkiem tego pod względem ich ilości Polska była siódmym
państwem w Europie [Kucharski, Wyrwa, 1996, s. 12]. Prócz wymienionych wcześniej najstarszych etnicznie
ziemi polskich, cystersi osadzali się również na Śląsku, Kujawach, Ziemi Dobrzyńskiej oraz na Pomorzu
Zachodnim i Pomorzu Gdańskim. Powstające w średniowiecznej Polsce konwenty cysterskie pochodziły z linii
filiacyjnych Morimondu i Clairvaux. Warto zapamiętać przede wszystkim pierwszy z wymienionych tutaj klasztorów,
ponieważ zainteresowania niniejszej analizy koncentrują się wokół śladów szarych mnichów w Lubuskim i
w Wielkopolsce, a tutejsze klasztory powstawały właśnie jako filie Morimondu.
Na ziemiach obecnych województw wielkopolskiego i lubuskiego, klasztory cysterskie powstawały tylko w
epoce średniowiecza. Podjęto próby lokacji siedmiu klasztorów męskich, lecz ostatecznie powstało ich
jedynie sześć. Pierwszy etap osadzania cystersów w Wielkopolsce przypada na wiek XII. Klasztory, które
wówczas powstały, umiejscowione były we wschodniej części regionu. Były to powstały w 1143/1145-1153
klasztor w Łeknie, ufundowany przez komesa Zbyluta oraz klasztor w Lądzie, ufundowany przez Mieszka III
Starego, a wybudowany w latach 1175 lub 1186-1195. Drugi etap osiedlania się cystersów w Wielkopolsce
przypada na wiek XIII i terytorialne obejmuje głównie obszar wokół rzeki Obry. Powstały wówczas:
-
Klasztor w Paradyżu-Gościkowie, 1230-1236, ufundowany przez wojewodę poznańskiego Bronisza i biskupa
poznańskiego Pawła.
-
Klasztor w Obrze, 1231-1238, ufundowany przez kantora gnieźnieńskiego Sędziwoja.
-
Klasztor w Zemsku, 1259 - 1287.
-
Klasztor w Wieleniu Zaobrańskim, 1278-1285, ufundowany przez wojewodę poznańskiego Beniamina.
Ponadto, w Wielkopolsce powstały jeszcze dwa zgromadzenia żeńskie. Pierwsze z nich w okolicach Kalisza,
a mianowicie w Ołoboku, w latach 1211-1213, ufundowane przez Władysława
Odonica. Z kolei drugi klasztor
powstał w podpoznańskich Owińskach, w 1242-1252, z fundacji Przemysła I i Bolesława Pobożnego. Jak widać,
wśród fundatorów posiadłości cysterskich w Wielkopolsce i w Lubuskiem dominowały osoby świeckie. Należy
zaznaczyć, że w późniejszym czasie miała miejsca translokacja 3 wielkopolskich klasztorów. Pierwszy z
nich został przeniesiony z Łekna do pobliskiego Wągrowca. Podobny los spotkał również zgromadzenie w
Zemsku, które nową siedzibę znalazło w oddalonym o 5 km Bledzewie. Z kolei zakonnicy z Wielenia nowe
schronienie znaleźli w niedalekim Przemęcie. Wśród przyczyn takich zmian w literaturze naukowej najczęściej
wskazuje się czynniki natury naturalnej, gospodarczej i politycznej.
W późniejszym okresie nie miały już miejsca dalsze lokacje zakonów cysterskich na ziemiach Wielkopolski.
Z kolei, na innych terenach Rzeczpospolitej powstały tylko trzy nowe klasztory i to na wschodnich rubieżach
państwa. Dlatego nie są one przedmiotem zainteresowań autora niniejszej monografii.
Do czasów nam współczesnych - na trasie wielkopolsko-lubuskiej pętli szlaku cysterskiego - nie zachował
się ani jeden klasztor, w którym nadal funkcjonowałby konwent cysterski. Ten stan rzeczy ma swoją przyczynę
w XIX wieku, kiedy to pod panowaniem pruskim doszło do kasaty katolickich zgromadzeń zakonnych znajdujących
w granicach tego państwa [Wyrwa, 2008, s. 97]. Wielowiekowa aktywność religijna i kulturowa zakonu została
w ten sposób przerwana i do dziś na omawianych terenach nie znalazła kontynuatorów. Pozostały jednak
jej- nierzadko imponujące - materialne ślady.
Powstanie europejskiego szlaku cysterskiego trzeba datować na lata dziewięćdziesiąte XX wieku. Jak już
wspomniano na wstępie, wtedy to na bazie zjednoczeniowych tendencji w Europie, zaczęto poszukiwać odwołań
do podobnych trendów obecnych w przeszłości kontynentu. Wtedy też na nowo zainteresowano się dziejami
cystersów i ich wpływem na popularyzację pewnych osiągnięć kultury i sztuki we wszystkich częściach ówczesnej
Europy. Ideą szlaku cysterskiego jest ukazanie wielowiekowej łączności kulturowej wszystkich krajów
naszego kontynentu. Cystersi bowiem jak żadna inna wspólnota monastyczna (później odwzorowywana przez
inne zakony), dzięki zasadzie wzajemnego podporządkowania, już w średniowieczu byli swoistego rodzaju
organizacją, która pod wieloma względami wydaje się odpowiadać konstruowanej obecnie wspólnocie europejskiej
[ Wyrwa, 2008, s. 109]. Ponadto, na lata dziewięćdziesiąte przypadły dwie ważne rocznice, związane
z powstaniem zakonu cystersów. Pierwsza z nich to przypadający na rok 1998 dziewięćsetny jubileusz powstania
zgromadzenia. Druga to również dziewięćsetna rocznica urodzin głównego duchowego przywódcy cystersów
- św. Bernarda z Clairvaux (1090-1153). W 1990 roku Rada Europy podjęła decyzję o utworzeniu szlaku turystycznego
obejmującego pozostałości po działalności tego zakonu. Szlak objął obiekty i miejscowości od Portugalii,
poprzez Francję i Niemcy, aż po terytorium Polski. Szlak Drogami Cystersów powstał w ramach międzynarodowego
programu europejskich dróg kultury [za www.szlakcysterski.org dnia 20.11.2011r.]. Nadrzędnym celem
dla którego wyznaczono szlak cysterski jest przypomnienie państwom i narodom europejskim o ich wspólnej
przeszłości kulturowej [Wieczorek, Wyrwa, 2010, s. 5]. Dla Polski, która po roku 1989 odzyskała możliwość
przynależności do zachodnioeuropejskiego kręgu polityczno-kulturowego, wytyczenie części szlaku cysterskiego
w jej granicach było wyraźnym nawiązaniem do odwiecznych związków Rzeczpospolitej z tym kręgiem kulturowym.
We wrześniu 1990 roku, w Krakowie uroczyście została otwarta polska cześć szlaku, obejmująca wszystkie
klasztory w Polsce i przebiegająca w ramach poniżej wymienionych pętli:
-
Pętla małopolska, obejmująca obiekty i klasztory cysterskie w:
Szczyrzycu, Ludźmierzu, Mogile, Jędrzejowie,
Koprzywnicy, Wąchocku i Sulejowie; parafie, obecnie znajdujące się pod opieką zakonu: w Jodłowniku, Czarnej
Górze, Trzybszu oraz inne miejscowości, które pierwotnie wchodziły w skład dóbr cysterskich.
-
Pętla śląska, obejmująca obiekty i klasztory, które pierwotnie należały do cystersów: Trzebnica,
Lubiąż, Krzeszów, Kamieniec Ząbkowicki, Henryków, Jemielnica, Rudach oraz w Bardo i inne.
-
Pętla wielkopolsko-lubuska, obejmująca klasztory i pierwotne obiekty cysterskie w:
-
pętla wielkopolska - Ołoboku, Lądzie, Łeknie, Wągrowcu, Owińskach, Przemęcie, Wieleniu Nadobrzańskim,
Obrze oraz dawny kościół parafialny cystersów w Tarnowie Pałuckim, który jest jednocześnie najstarszym
drewnianym obiektem sakralnym na ziemiach polskich [Różalska, Wyrwa, Tarnowo Pałuckie - Poznań 2003,
s. 20-23; Wyrwa, 2008, s. 114-115].
-
pętla lubuskaobejmująca klasztory w Paradyżu,
Zemsku, Rokitnie oraz w Bledzewie, pałac
opacki w Starym Dworku i dawny kościół cystersów bledzewskich (obecnie sanktuarium maryjne).
-
Pętla pomorsko-kujawsko-chełmińska, podzielona zgodnie z podziałem administracyjnym oraz według
deklaracji woli niektórych właścicieli obiektów pocysterskich na:
-
Pętlę zachodniopomorską, obejmującą klasztory i kościoły w:
Mironicach, Bierzwniku, Reczu, Marianowie,
Cedyni, Pełczycach, Kołbaczu, Szczecinie, Wolinie oraz Koszalinie; współczesne miejsce rekolekcyjne cystersów
wąchockich w Winnikach oraz inne miejscowości pierwotnie związane z poszczególnymi opactwami.
-
Pętlę wschodniopomorsko-kujawsko-chełmińską, której organizatorzy przyjęli nazwę - Pomorski Szlak
Cysterski, obejmujący Bukowo Morskie, Żarnowiec, Pelplin, Koronowo,
Byszewo, Chełmno, Toruń,
Szpetal orazGdańsk-Oliwę, gdzie wchodzi w jego skład dawna (katedra oliwska) i współczesna siedziba
opactwa (ul. Polanki) [Wyrwa, 2008, s. 114-115].
Jak można zauważyć, wielkopolska część szlaku cysterskiego nie zmieniła swojego przebiegu do dnia dzisiejszego.
Jego wytyczenie w takim a nie innym kształcie pozwala potencjalnemu turyście na łatwe połączenie zwiedzania
tej części z innym pętlami szlaku czy z innym znanymi szlakami turystyczno-kulturowymi w regionie, jak
chociażby ze Szlakiem Piastowskim.
W 2003 roku na konferencji w Pelplinie powołano Radę Koordynacyjną Szlaku Cysterskiego w Polsce przy
Opacie-Prezesie Polskiej Kongregacji Cystersów w celu rozpoczęcia działań związanych z reaktywowaniem
szlaku, opracowaniem oraz opiniowaniem założeń programowych i promocyjnych [www.szlakcysterski.org
dnia 20.11.2011r.]. Przewodniczącym tego gremium został prof. dr hab. Andrzej Marek Wyrwa, będący jednocześnie
szefem Zespołu do Badań nad Historią i Kulturą Cystersów w Polsce działającego w Instytucie Historii
Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (działającym od roku 1993). Prócz Rady Koordynacyjnej powstały
również inne organizacje mające na celu normowanie i popularyzowanie szlaku cysterskiego w Polsce. Są
to stowarzyszenia o charakterze regionalnym i ponadregionalnym. Warto wymienić chociażby Wągrowieckie
Stowarzyszenie Szlaku Cysterskiego powstałe w marcu 2004, które stara się animować działania związane
z popularyzacją całej pętli wielkopolsko-lubuskiej. Wśród organizacji zaangażowanych w organizację szlaku
warto wymienić również Forum Gmin Cysterskich oraz Właścicieli Obiektów Cysterskich i Pocysterskich
powstałe w 2005 roku, czy działające od 2007 roku Ogólnopolskie Stowarzyszenie Gmin Cysterskich.
W tym samym roku, na terenie wielkopolsko-lubuskiej pętli szlaku cysterskiego utworzono pierwszy w Polsce
Cysterski szlak rowerowy na trasie Poznań - Owińska - Wągrowiec - Tarnowo Pałuckie - Łekno [Wyrwa
2008, s. 117-118].
Bibliografia:
- Kucharski B., Wyrwa A. M., 1996, Szlak Cysterski w Wielkopolsce, Poznań.
- Pater J., 1995, Księga Henrykowska o życiu codziennym cystersów w średniowiecznym klasztorze,
[w:] Szlak cystersów w Polsce. Wokół księgi henrykowskiej, Bator E.,
Mikułowski B., Sendecka K., Wrocław.
- Rogoziński K., Wyrwa A. M., 1993, The Cistercian Track in Wielkopolska
(Great Poland), Poznań.
- Różalska E., Wyrwa A. M., 2003, Tarnowo Pałuckie drewniany kościół
pw. św. Mikołaja,
Tarnowo Pałuckie - Poznań.
- www.szlakcysterski.org
- Wyrwa A. M., 2003, Klasztor cysterski w Łeknie (połowa XII - koniec XIV wieku). Zarys
dziejów, Łekno - Poznań.
- Wyrwa A. M., 2008, Podróże cystersów oraz idea, organizacja i promocja Szlaku Cysterskiego
w Polsce [w:] Studia Periegetica Z.2: Poznań.
- Wyrwa A.M., 1992, Rozprzestrzenianie się cystersów w Europie zachodniej i na ziemiach
polskich [w:] Strzelczyk J. (red.), Cystersi w kulturze średniowiecznej Europy,
Poznań, s. 25 -54.
- Wieczorek A., Wyrwa A. M., 2010, Szlak Cysterski w Polsce. Łekno Wągrowiec,
Bydgoszcz.
- Wyrwa A. M., Strzelczyk J., Kaczmarek K. (red.), 1999, Monasticon Cisterciense Poloniae,
t. I, Poznań.
- Wyrwa A. M., Strzelczyk J., Kaczmarek K. (red.), 1999, Monasticon Cisterciense Poloniae,
t. II, Poznań.
|
