|
Armin Mikos v. Rohrscheidt
Zarys dziejów Żnina i Ziemi Żnińskiej
Okres Prehistoryczny: Najstarsze świadectwa zasiedlenia regionu pałuckiego przypadają na końcowy okres starszej epoki kamiennej (ok. 10 tysięcy lat temu), liczne osady rolnicze są potwierdzone dla okresu pomiędzy ok. 1600 a 400 lat p.n.e. W okresie kultury łużyckiej to właśnie na tych ziemiach (obok sąsiednich Kujaw i Wielkopolski) osadnictwo rozwijało się najbardziej intensywnie w skali dzisiejszego terytorium naszego kraju. Właśnie na tym terenie powstała i funkcjonowała najbardziej dziś znana polska osada prehistoryczna na wyspie Jeziora Biskupińskiego, jednak wiele znalezisk wskazuje na istnienie obok niej równocześnie licznych innych miejsc, będących przez dłuższy czas stałymi siedzibami ludzi (m.in. wykopaliska w Sobiejuchach i Izdebnie). Na przełomie tysiącleci i aż do wieku IV naszej ery przebiegał tędy udokumentowany opisem aleksandryjskiego geografa Ptolemeusza licznie uczęszczany szlak handlowy pomiędzy Europą zachodnią a Bałtykiem, wykorzystywany przez kupców rzymskich. Mógł to być legendarny szlak bursztynowy. W okresie przedpiastowskim na terenie Pałuk ukształtowało się niewielkie odrębne państewko plemienne. Szybko, bo już u początku X wieku zostało ono wchłonięte przez sąsiedni silny ośrodek polański. Tym samym późniejsza ziemia żnińska weszła w skład terytoriów, z których w połowie X wieku rozpoczęła się ekspansja Piastów i budowa państwa polskiego.
Okres od XI w do 1772. Pałuki jako całość (znacznie obszerniejsza od dzisiejszej ziemi żnińskiej) nie posiadały pierwotnie jasno określonego ośrodka centralnego, rolę tę odgrywały we wczesnym średniowieczu poszczególne grody (np. średniowieczny Biskupin, Łekno, Kcynia, Zrazim, Żoń), zyskujące i tracące na znaczeniu, od XIII wieku zaś miasta takie jak Kcynia i Szubin. Tereny Pałuk należały do rodów rycerskich: Pałuków (część północna i zachodnia między Szubinem, Kcynią a Wągrowcem) oraz Nałęczów (część południowo-wschodnia z okolicami Żnina i Mogilna). Jednak już w pierwszej połowie XII wieku okręg żniński został wyraźniej wyodrębniony administracyjnie od reszty ziemi pałuckiej, stając się na długi czas domeną arcybiskupów gnieźnieńskich, zarządzaną ze Żnina jako miejscowości centralnej. Dokumentem o kapitalnym znaczeniu dla historii tej ziemi jest tzw. Bulla Gnieźnieńska (1136), wydana przez papieża Innocentego II dla arcybiskupa Jakuba ze Żnina, a potwierdzająca m.in. Żnin i okręg żniński jako własność metropolity. Od tego czasu, a zupełnie formalnie po roku 1234, kiedy to książę wielkopolski Władysław Odonic przekazał kasztelanię żnińską arcybiskupowi, znaczenie tej miejscowości – stanowiącej obok Gniezna drugą siedzibę arcybiskupa - stale rośnie. W okresie rozbicia dzielnicowego niektórzy arcybiskupi odgrywali znaczną rolę polityczną, co powodowało, że ich kościelna domena stawała w centrum krajowych wydarzeń. Najważniejszym wydarzeniem tego okresu na ziemi żnińskiej był zjazd najznaczniejszych książąt piastowskich w Gąsawie (1227), tragicznie zakończony zamordowaniem krakowskiego księcia Leszka Białego. Lokacji miejskiej Żnina (na prawie magdeburskim) dokonuje arcybiskup Janusz II w roku 1263 i w ten sposób czyni z tej miejscowości ostatecznie niekwestionowany ośrodek biskupiej domeny nie tylko w sensie administracyjnym (dzielonym okresowo z zamkiem weneckim), ale i gospodarczym (z czasem Żnin otrzymuje także prawo bicia monety). Od tej pory kształtuje się także stopniowo odrębność kulturowa mieszkańców owego autonomicznego kościelnego państewka, istniejącego aż do pierwszego rozbioru Polski w roku 1772.
Podczas wojny Władysława Łokietka z Zakonem Krzyżackim, toczącej się głównie na terenie Kujaw i Wielkopolski, najazd krzyżacki w roku 1331 spowodował niemal zupełne zniszczenie Żnina i spustoszenie okolicy. Odbudowa miasta dokonała się w ciągu kilkunastu następnych lat z inicjatywy arcybiskupa Janisława. W tym samym okresie nastąpiła także fundacja klasztoru dominikanów w Żninie. Z kolei abp Jarosław Bogoria Skotnicki w połowie XIV wieku wznosi dwór arcybiskupi w Żninie a także szereg kościołów i dworów w ziemiach klucza żnińskiego. Za jego pontyfikatu zauważalny jest intensywny mecenat arcybiskupi wobec miasta, w roku 1350 następuje odnowienie praw miejskich, tym razem zgodnie z porządkiem średzkim. Mecenat arcybiskupów trwa w wieku XV i XVI, przejawia się on także w sferze kultury. Świetnym przykładem tej opieki jest osoba znanego poety i humanisty, Klemensa Janickiego. Pochodzący z rodziny chłopskiej z podżnińskiego Januszkowa (ur. 1516), Janicki kształcił się na koszt swoich dobroczyńców najpierw w szkole katedralnej w Gnieźnie. Gdy tam rozpoznano jego nadzwyczajne uzdolnienia, został posłany do poznańskiej akademii Lubrańskiego. Po wojnie trzynastoletniej, w roku 1466 odblokowane zostały kontakty handlowe Polski z polskim teraz Pomorzem i wielkim centrum handlowym w Gdańsku. Przechodzący przez Żnin szlak kupiecki ze Śląska (Wrocław) do Gdańska umożliwił miastu szybki rozwój i przyniósł znaczny dobrobyt. Do końca wieku XV i przez cały wiek XVI miasto kwitło i stanowiło jeden z największych ośrodków miejskich Wielkopolski.
Wielka zaraza roku 1628 spustoszyła miasto i okolice, przez krótki okres Żnin był nawet zupełnie opuszczony przez mieszkańców. Po tym ciosie miasto nie powróciło już do dawnego znaczenia, miedzy innymi także dlatego, że ulubiona rezydencja prymasów Polski stal się w wieku XVII Łowicz, położony znacznie bliżej nowej stolicy: Warszawy. Znaczne zniszczenia stały się udziałem okolicy podczas szwedzkiego potopu (1655) w samym mieście ucierpiały mury i fortyfikacje, przestał istnieć szereg budynków publicznych a także większość domów mieszkalnych. II połowa XVIII wieku przynosi Ziemi Żnińskiej jej najbardziej znanych obywateli: braci Śniadeckich. Jan, ur. 1756 (filozof, astronom, matematyk, językoznawca) i Jędrzej (ur. 1768 lekarz i pionier medycyny, chemik, biolog) stali się filarami naukowego nurtu polskiego Oświecenia.
Od I rozbioru Polski do 1945. W wyniku I rozbioru oraz wykraczających poza ustalone granice nielegalnych pruskich zaborów ziemskich okolice Żnina wraz z całymi Pałukami wchodzą w skład państwa pruskiego. Miasto ma wówczas nieco ponad 600 mieszkańców, wchodzi w skład powołanego zarządzeniem króla Fryderyka II powiatu inowrocławskiego, przez pewien czas jest zresztą jego największą miejscowością. To wydarzenie oznacza koniec kilkuwiekowej odrębności Ziemi Żnińskiej. Podczas insurekcji kościuszkowskiej oddziały powstańcze zajmują Żnin i cały region, utrzymując tu przez ponad dwa miesiące (wrzesień-listopad 1794) polskie panowanie. W latach 1795-1800 powstaje klasycystyczna rezydencja hrabiów Skórzewskich w Lubostroniu (Piłatowo) koło Łabiszyna, projektowany przez Stanisława Zawadzkiego najznaczniejszy zespół architektoniczny Ziemi Żnińskiej, z cennymi dekoracjami braci Franciszka i Antoniego Smuglewiczów oraz obszernym 40-hektarowym parkiem. W roku 1806 na terenie Pałuk pojawiają się wojska napoleońskie, w 1807 wchodzą one w skład Księstwa Warszawskiego, przy czym ziemia żnińska stanowi część powiatu szubińskiego). Po roku 1815 okolice Żnina weszły w skład inkorporowanego do Prus Wielkiego Księstwa Poznańskie, nadal w ramach powiatu szubińskiego. Dopiero w roku 1887 utworzono powiat żniński i tym samym po ponad stu latach teren ten po raz kolejny został wyodrębniony administracyjnie jako jedna całość. W okresie panowania pruskiego, a potem niemieckiego w Żninie założone zostały wodociągi miejskie, i powstała sieć kanalizacyjna, powstała także gazownia i założono gazowe oświetlenie ulic. Rozpoczęły się także inwestycje w przemysł, szczególnie przetwórstwo produktów rolniczych: w Żninie powstała mleczarnia, w roku zaś 1894 duża cukrownia. W 1889 uruchomiona została funkcjonująca do dziś powiatowa kolej wąskotorowa, łącząca Żnin z jego rolniczym zapleczem. Kolej służyła początkowo głównie celom transportu towarów, potem zaś coraz szerzej wykorzystywana była dla przewozu osób. Na początku XX wieku w Żninie pojawiły się kolejne zakłady przemysłowe: młyn parowy i fabryka maszyn rolniczych braci Malak.
Okres międzywojenny i czas II Wojny Światowej. Powstanie Wielkopolskie przyniosło Żninowi wolność w noc sylwestrową: 1 stycznia 1919 nastąpiło objecie miasta przez wojska powstańcze pod dowództwem kpt. Jana Tomaszewskiego. W dwudziestoleciu 1919-39 dokonała się elektryfikacja Żnina i częściowe przyłączenie do sieci elektrycznej mniejszych miejscowości. Powstała także pierwsza szkoła średnia na terenie tej części Pałuk: Gimnazjum im. Śniadeckich w Żninie. W tym okresie miasto jest też znane z wydawnictwa i wielkiej drukarni braci Krzyckich, zatrudniającej około 300 osób. Wychodzi tu wiele polskich czasopism, w tym posiadająca ponad 530 tysięczny nakład „Twoja Przyjaciółka”. W roku 1939 Żnin liczył niewiele ponad 5 tysięcy mieszkańców. Wielkim wydarzeniem dla regionu i całej polskiej archeologii staje się odkrycie w roku 1933 przez Walentego Szwajcera w Biskupinie k. Gąsawy prehistorycznej osady kultury łużyckiej. Poznańscy archeolodzy pod kierownictwem profesora Józefa Kostrzewskiego podejmują tam zakrojone na szeroką skalę, nowocześnie prowadzone badania i doprowadzają do trwałego prowadzenia „polskich Pompejów” do europejskiej literatury naukowej. Od tej pory Biskupin stanie się wizytówką Ziemi Żnińskiej.
Wkrótce po wybuchu wojny: 9 września 1939 wojska niemieckie wkroczyły do Żnina. W okresie wojny i okupacji życie straciło kilkaset osób z terenu powiatu. Wysiedlenia dotknęły niemal 1000 osób z terenu Ziemi Żnińskiej, wygnani znaleźli tymczasowe schronienie głównie na Mazowszu i Podhalu. Zburzone zostały wszystkie polskie pomniki, zniszczone księgozbiory. W okolicach Żnina działał aktywnie polski ruch oporu, koordynowany przez Obwód Pałuki AK, posiadający do dyspozycji także własną jednostkę partyzancką. 21 stycznia 1945 oddziały Armii Czerwonej bez walk i większych zniszczeń zajęli Żnin i okolice.
Od 1945 do dziś. Od roku 1950, powiat żniński znalazł się w nowo utworzonym województwie bydgoskim. Tym samym administracyjnie przestał stanowić część Wielkopolski. W okresie PRL następuje znaczny rozwój przemysłowy regionu. W samym Żninie powstaje fabryka maszyn „Spomasz”, dawna fabryka Malaków zostaje przekształcona w odlewnię żeliwa. Największą inwestycją o ogólnopolskim znaczeniu jest utworzenie w Bielanach kolo Barcina Kombinatu Cementowo-Wapienniczego. Powstały także osiedla mieszkaniowe, liczba ludności we wszystkich miastach regionu wzrosła. W Żninie powiększyła się ona przez 66 lat niemal trzykrotnie: do około 14,5 tys. w roku 2005. W okresie powojennym osiadła w Żninie pochodząca z Wileńszczyzny Wanda Dobaczewska zm. w 1980). Wiele z jej historycznych powieści, poświęconych dziejom Pałuk podtrzymało i na nowo pobudziło wśród mieszkańców Pałuk zainteresowanie własnym regionem, jego dziejami, tradycjami i legendami. W roku 1975 przestały istnieć w Polsce powiaty, a więc także powiat żniński. Bezpośrednie podporządkowanie gmin dawnego powiatu ośrodkowi wojewódzkiemu w Bydgoszczy osłabiło więzi kulturowe i w praktyce uniemożliwiło wspólne regionalne działania rozwojowe w wielu dziedzinach. Począwszy od lat siedemdziesiątych XX wieku rośnie znaczenie Ziemi Żnińskiej dla kultury i turystyki: zostaje ona włączona w przebieg ważnego turystycznego Szlaku Piastowskiego (Żnin, Lubostroń, Wenecja, Gąsawa, Marcinkowo Górne, Rogowo, Biskupin). W roku 1963 powstaje regionalne Muzeum Ziemi Pałuckiej w Żninie, zaś w 1972 utworzone zostaje Muzeum Kolei Wąskotorowej w Wenecji (największe tego rodzaju w Europie). W roku 1994 na terenie ówczesnej gminy Gąsawa odbył się pierwszy Festyn Archeologiczny w Biskupinie, który od tej pory organizowany jest corocznie. Trwający każdorazowo przez wiele dni i ściągający dziesiątki tysięcy uczestników festyn stał się największą w Polsce turystyczną imprezą plenerową o profilu archeologicznym, a z czasem także doroczną kulminacją życia kulturalnego w całym regionie.
Od 1 stycznia 1999, na skutek reformy administracyjnej na nowo utworzono w Polsce powiaty. W skład odrodzonego Powiatu Żnińskiego weszły oprócz samego miasta i gminy Żnin związane z nim historycznie gminy: Gąsawa, Rogowo oraz miasta i gminy: Barcin i Janowiec Wielkopolski oraz Łabiszyn. Tym samym poszerzona nieco Ziemia Żnińska znów stała się jednością w aspekcie politycznym i administracyjnym, co znacznie wsparło także proces kulturowej identyfikacji miejscowej społeczności. Przez zaangażowanie miejscowych instytucji kulturalnych (organizujących kilkakrotnie w roku imprezy o tematyce pałuckiej w Żninie), a także zauważalne inicjatywy lokalnych mediów (jak Tygodnik „Pałuki” i „Ekspres Żniński” oraz Radio Żnin) oraz dzięki wsparciu władz powiatowych przebiega on na tyle sprawnie, że Żnin jest coraz częściej widziany jako kulturowa stolica całych, znacznie przecież obszerniejszych historycznych Pałuk.
Literatura:
Balski B., Walki o Żnin w Powstaniu Wielkopolskim 1918/1919, Wyd. Obywatelski Komitet Obchodów 725-lecia Nadania Praw Miejskich Żninowi, Żnin 1988
Maciejewski J., Episkopat polski doby dzielnicowej: 1180-1320, Wyd. Naukowe Societas, Vistulana, Bydgoszcz– Kraków, 2003
Sikorski Cz., Zarys dziejów Żnina, Żnin 1990
Topolski J., Wiśniewski J. Sobisiak W., Kądziołka J., (red.), Żnin 700 lat Dziejów
miasta, Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, Bydgoszcz 1965,
Topolski J., (red.), Dzieje Wielkopolski, t. I., cz. 1 i 2, Warszawa-Poznań 1988
Wędzki A., Pałuki w Średniowieczu, Żnin 1998.
|
