Główna :  Dla autorów :  Archiwum :  Publikacje :  turystykakulturowa.ORG

Data wydania 1 kwietnia 2012, redaktor prowadzący numeru: Ewa Malchrowicz

Numer 4/2012 (kwiecień 2012)

Przemysław Buryan

Szlak Kalifatu Kordoby - Zarys historii i tematyki szlaku

Wiodącą tematyką opracowanych i wyznaczonych w Andaluzji szlaków kulturowych jest okres panowania arabskich dynastii na Półwyspie Iberyjskim, obejmujący nieomal całą jego średniowieczną historię. Lata kulturalnej kulminacji tej epoki przypadają na rządy kalifów Kordoby, którzy uczynili ze swojej siedziby miasto o niewyobrażalnym w tamtych czasach splendorze. Zdaniem francuskiego historyka Charlesa-Emmanuela Dufourcq¹ jego skalą nie mogły się równać poziomem swojego rozwoju największe naówczas miasta chrześcijańskiej kultury Zachodu, jak Rzym czy Paryż. Opinia ta potwierdza atrakcyjność miasta kalifów i skłania do uruchamiania najróżniejszych instrumentów mogących pomóc w jego promocji. Jednym z nich jest Szlak Kalifatu Kordoby, który wiedzie stąd do położonej około 170 km na południowy-wschód Grenady. Trasa ta, uzupełniona licznymi mniejszymi miejscowościami i ich zabytkami, stanowi interesującą propozycję kulturowej podróży po regionie Andaluzji.

Vienen los árabes!
Al-Andalus, jak nazywa się okres panowania arabskich dynastii na ziemiach Europy, był czasem niepewności i niepokoju. Muzułmańskie królestwa nieustannie rywalizowały między sobą o wpływy w tej części Europy. Chociaż sporadycznie jednoczyły się one do wspólnej obrony przed katolickimi konkwistadorami, to jednak zazwyczaj ponad wszystko przedkładały swoje własne zyski i korzyści. Prowadziło to do licznych, często bardzo krwawych, konfliktów zbrojnych miedzy nimi.
Interesujące nas dzieje Kalifatu Kordoby obejmują niewiele ponad 100 lat w X. i XI. wieku. Były one krótkim, acz niezwykle istotnym, epizodem w porównaniu do trwającego prawie osiem stuleci okresu pobytu muzułmanów na Starym Kontynencie. Zaczął się on w roku 711, kiedy niewielka grupa żołnierzy muzułmańskich, w większości złożona ze zislamizowanych Berberów, dotarła do wybrzeży Andaluzji w pobliżu dzisiejszej Tarify. Miasto to, znane obecnie przede wszystkim miłośnikom surfingu, wzięło swoją nazwę od jednego z oficerów uczestniczących w desancie. Pierwszym dowódcą i inicjatorem ataku był Musa ben Nusayr, który przedsięwziął tę ekspedycję bez aprobaty ze strony centralnej władzy w Damaszku. Paradoksalnie ten właśnie fakt mógł być przyczyną jego wielkiego sukcesu. Bez wiedzy przełożonych i bez ich wsparcia Musa mógł zaangażować jedynie niewielką liczbę żołnierzy. Posunięcie to uczyniło go niemal "niewidocznym" na południowym wybrzeżu Hiszpanii. Pozwoliło na spokojne zdobywanie kolejnych ziem i konsekwentne powiększanie podległej mu armii. Dlatego już w rok później zajmował wraz z nią Toledo i Zaragozę. Większość Półwyspu Iberyjskiego szybko stała się częścią imperium Musy, a po samego zainteresowanego posłano z Damaszku, gdzie jego historia się urywa. Możliwe, że tempo jego podbojów przeraziło nawet samego kalifa, który zobaczył w nim konkurenta i za pomocą radykalnych kroków zdecydował się usunąć go ze sceny politycznej.

Początek Kalifatu
Chociaż początek Kalifatu Kordoby datuje się na rok 929 to już wiele lat wcześniej, bo w VIII wieku, miały miejsce wydarzenia, które zadecydowały o jego powstaniu. Wtedy właśnie zmarł Hisam, ostatni kalif rządzącej od roku 661 roku dynastii Omajjadów. W arabskim imperium nastała anarchia i rozpoczęła się wojna o sukcesję. Prawowici następcy tronu byli prześladowani. Atmosferę antypatii w stosunku do nich wykorzystał Abul-I-Abbas z dynastii Abbasis, który ogłosił się nowym władcą. Syn Hisama musiał zbiec z Syrii, szukając schronienia w Egipcie. Ostatecznie, w roku 750 i tam dosięgła go ręka krwiożerczego przeciwnika. Z całej prześladowanej i wymordowanej rodziny Omajjadów udało się zbiec pokornemu księciu Abd-Al-Rahmanowi I. Odnalazł on przychylność administracji i wojska w ukochanej przez jego przodków hiszpańskiej Andaluzji. Ogłosił się tu właśnie emirem, a odległość od Bliskiego Wschodu i wsparcie armii sprzyjały jego niezależności i pozycji. Upłynęły niemal dwa stulecia, podczas których emirat Kordoby rósł w siłę, aż w końcu nadeszła era Abd-Al-Rahmana III. Ogłosił się on nowym kalifem, wraz z wszystkim co tytuł ten za sobą niesie. Stał się więc nie tylko najwyższym politycznym zwierzchnikiem swoich poddanych, ale także ich przywódcą duchowym. Religijny status kalifa w islamie porównywać można jedynie z rangą papieża wśród wyznawców katolicyzmu. Wydarzenia te miały miejsce w roku 929. Dla podkreślenia swojej pozycji, nowy kalif nakazał w sąsiedztwie dotychczasowej stolicy zbudować pełne przepychu rezydencjonalne miasto - Madinat al-Zahara. Ruiny tego kompleksu do dzisiaj imponują. Będąc między nimi łatwo zauważyć pozostałości zrealizowanej z niezwykłym rozmachem inwestycji, która polegała na wytyczeniu, zbudowaniu i zorganizowaniu najwspanialszego ośrodka miejskiego w tej części Europy. Bieg wydarzeń i wynikający z niego szybki zmierzch Kalifatu Kordoby zadecydował o tym, że marzenia Abd-al-Rahmana III o nieśmiertelnym mieście legły szybko w gruzach - dosłownie i w przenośni.

Sto lat świetności
Po śmierci założyciela kalifatu pieczę tak nad nim jak i nad jego stolicą sprawował syn Abd al Rahmana III - al-Hakam II. Zasłynął on jako wielki miłośnik literatury. W zbudowanym przez ojca mieście założył bibliotekę, która przez krótki czas jego rządów zgromadziła zbiory w liczbie 600 000 tytułów. Poza sukcesami w tej dziedzinie znany był w świecie muzułmańskim jako wielki propagator Koranu. Zakładał darmowe szkoły, w których nauczano podstaw świętej księgi islamu i jej interpretacji. W środowisku chrześcijańskim natomiast dał się poznać jako wielki pacyfista. Udało mu się podpisać traktaty pokojowe z królami katolickimi, co przynajmniej na dłuższy czas opóźniło hiszpańską rekonkwistę. Schyłek panowania al-Hakama II zwieńczony jego śmiercią w roku 976 był w późniejszych latach nazywany okresem największej świetności Kalifatu Kordoby. Kolejne 50 lat były już tylko cieniem roztropnych i mądrych rządów dwóch pierwszych i niezastąpionych kalifów. Jako kolejny władca n tronie zasiadł Hixam II, który wyrósł u boku swego ojca wraz z zaufanym politykiem al-Mansurem. W następnych latach prowadzili oni spory o sukcesję. Ten drugi ogłosił się nawet oficjalnie kalifem i jako demonstrację swojej siły zbudował konkurencyjne miasto stołeczne Madinat al-Zahira. Prawowity dziedzic przyjął to jako obrazę. Walka polityczna odbywała się w cieniu "świętej wojny" bo tak zostały nazwane intensywne działania wojenne na rzecz rozszerzenia islamskich wpływów na Półwyspie Iberyjskim. Działania poprzedzone zostały szybkim zerwaniem tak żmudnie budowanych przez al-Hakama II relacji pokojowych. Wiek XI przyniósł powolny upadek Kalifatu Kordoby. Chociaż przejmujący władzę po Haximie II Muhammad II al-Mahdi zaczął odbudowywać zatracone imperium, ostateczny cios zadały mu wojska berberyjskie. Zniszczyły one Madinat Al-Zahara, symbol kalifatu. Pozostałe u władzy dynastie podzieliły resztki państwa na mniejsze organizmy tzw. taify. Historia miała jednak pokazać, że - rozproszone - nie są one w stanie obronić się przed najeźdźcami. Okres al-Andalus, choć już pod rządami innych dynastii i na zmniejszającym się ustawicznie terytorium, trwał na południu półwyspu aż do roku 1492, kiedy to zjednoczone siły królów katolickich ostatecznie zdobyły ostatni muzułmański bastion - Królestwo Grenady.
Kalifat Kordoby trwał zaledwie 101 lat, ale dzięki sztuce i nauce, której był ostoją i inkubatorem okres jego istnienia uważany jest za jedną z najświetniejszych epok kulturalnych w dziejach Hiszpanii. Nawet wrodzy Arabom królowie katoliccy nie podważali później wkładu, jaki wniósł on do kultury nie tylko Hiszpanii, ale i całej Europy.


Zasięg kalifatu za rządów Abd al Rahmana III
Ziemie państw katolickich
Tereny sporne

Fundacja EL LEGADO ANDALUSI - Filar organizacyjny szlaku Kalifatu Kordoby.
El Legado Andalusí jest instytucją podlegającą Radzie Andaluzji (Junta de Andalucía), a ściślej rzecz biorąc, będącą w zarządzaniu jego Departamentu Turystyki, Handlu i Sportu, Departamentu Kultury oraz Departamentu Edukacji. Funkcję jej przewodniczącego sprawuje urzędujący prezes Rady Andaluzji, a honorowy patronat nad nią objął król Juan Carlos I. Siedziba instytucji od początku istnienia znajduje się w Granadzie. W zakresie działań współpracuje z rządem Królestwa Hiszpanii (Ministerstwo Kultury i Spraw Zagranicznych), z Hiszpańską Agencją Współpracy Międzynarodowej (AECI²) oraz otrzymuje ciągłe wsparcie od UNESCO i Rady Europy³. Wśród zadań, które Fundacja stawia sobie za priorytetowe, tylko jedno bezpośrednio odnosi się do turystyki kulturowej i zakłada nadanie impulsudo jej rozwoju jednocześnie z rozwojem turystyki wiejskiej oraz tradycyjnej sztuki i rzemieślnictwa. Pozostałe cele dotyczą innych kwestii, wśród których znaleźć można jednak takie, które pośrednio duże znaczenie mają dla atrakcyjności Andaluzji z kulturowego punktu widzenia. Mowa tutaj o ochronie i restauracji dziedzictwa zabytkowego i artystycznego, o stworzeniu szlaków historycznych, które jednoczyć mają zaangażowane w nie społeczności, prowadząc do ich rozwoju i kooperacji, o organizowaniu wydarzeń kulturalnych, muzycznych i innych (mających przybliżać filozofię i ideę Fundacji). Ponadto turysta kulturowy skorzystać może z organizowanych wystaw, które ukazują splendor kultury islamskiej, jej architekturę, naukę, sztukę i literaturę oraz z produktów rewitalizowanych tradycyjnych rzemiosł, w szczególności na obszarach zapomnianych i pominiętych przez industrializację⁴.
Bieg historii sprawił, że Hiszpania stała się "mostem" łączącym Wschód z Zachodem, odgrywając niezwykle ważną rolę w interakcji tych dwóch odmiennych kultur. Fundacyjna ideologia neguje wyrzekanie tej spuścizny, a co więcej - propaguje jej rozwijanie. Poprzez edukację, eventy czy publikacje każdy może poznać i zrozumieć kulturę hiszpańsko-muzułmańską - jej sztukę, zabytki i związki historyczno-socjalne, które połączyły Europejczyków z wyznawcami islamu. Aktywna działalność wydawnicza, zgodnie z założonymi celami, zmierzać ma do wszczęcia szerszej dyskusji na temat okresu al-Andalus angażując w nią jak największą rzeszę naukowców. Rozwijana ma być kooperacja z innymi państwami, których historia przeplata się z andaluzyjskim dziedzictwem. W szerszej perspektywie wszystkie powyższe działania uczynić mają z Granady - jak i z całej Andaluzji - przestrzeń przyjaźni, dialogu i solidarności między Europą, Ameryką Łacińską i światem arabskim, co podkreślane jest w oficjalnych enuncjacjach na portalu internetowym organizacji.
Efektem wszystkich wymienionych założeń było opracowanie szlaku kulturowego dziedzictwa al-Andalus, którego wstępny zarys przedstawiony został pierwszy raz w 1995 roku, jako oferta kulturalna dla gości Mistrzostw Świata w narciarstwie alpejskim, organizowanych w położonym w pobliżu Granady masywie Sierra Nevada. Rok ten był dopiero początkiem rozwoju turystyki kulturowej w Andaluzji, a rzesza dziennikarzy i dostęp do środków masowego przekazu ułatwić miał jej promocję. Kolejny ważny krok podjęty został rok później, kiedy podczas seminarium dotyczącego szlaków kulturowych w Bourglinster Fundacja przedstawiła szczegółowy projekt opracowywanego przedsięwzięcia. W kwietniu 1997 roku Rada Europy doceniła włożony wysiłek i wybrała szlaki ElLegado Andalusí, Kulturowym Szlakiem Europy. Wyróżnienie to było obok Drogi Św. Jakuba zaledwie drugim tego typu w Hiszpanii, przez co jego ranga była jeszcze większa. Zaznacza się, że w wyborze pomógł znacznie wynik konferencji ministrów kultury, która odbyła się w maju 1996 roku w Helsinkach. Uznano podczas niej projekt szlaku kulturowego al-Andalus za nowoczesny, zwracający uwagę na zapomniany wątek europejskiej historii oraz stwarzający nowe możliwości dla turystyki wiejskiej, pozostającej w cieniu nadmorskich resortów i atrakcyjnych ośrodków miejskich. Niewątpliwie dużym atutem dla walczącego o miano Kulturowego Szlaku Europy przedsięwzięcia było uzyskane wcześniej wsparcie hiszpańskiego rządu oraz króla i Ministerstwa Kultury Królestwa Maroka⁵.
Dalsze wysiłki, połączone z sumiennym wykonywaniu założonych celów sprawiły, iż w 2004 roku podniesiono rangę szlaków ElLegado Andalusí do Wielkiego Szlaku Kulturowego Rady Europy (kategoria najwyższa). Ze wszystkich założeń organizacji, najważniejsze podczas podejmowania decyzji były te związane z rozwojem turystyki kulturowej i wiejskiej, z rozwojem tradycyjnej sztuki i rzemiosła oraz z ochroną dziedzictwa minionej epoki. Obok zakładanego wzrostu wzajemnego zrozumienia i tolerancji kultury europejskiej i muzułmańskiej stały się one nowymi celami projektu, realizowanego już pod częściowym nadzorem Europejskiego Instytutu Szlaków Kulturowych. W dokumencie przyznającym ten zaszczytny tytuł podkreślono wagę szlaków al-Andalus jako produktu, który "[…] zawiera się w obszarze kooperacji, działań skierowanych do młodych, współpracy międzypaństwowej i dialogu kulturowego" ⁶.

W ramach Wielkiego Szlaku Kulturowego Rady Europy Legado Andalusí rozwinięto jego trzy główne trasy (itinerarios culturales):

• Itinerario Cultural de los Almorávides y Almohades - Szlak Kulturowy Almorawidów i Almohadów, łączący terytorium Hiszpanii z państwami leżącymi na północno-wschodnim obszarze Afryki.

• Itinerario Cultural de los Omeyas - Szlak Kulturowy Omajjadów, łączący półwysep Arabski z Iberyjskim, drogą wiodącą wzdłuż północnego wybrzeża Afryki.

• Itinerario Cultural de Mudéjar y del Barocco Iberoamericano - Szlak Kulturowy Mudéjar i Baroku Iberoamerykańskiego, biegnący poprzez państwa Ameryki Łacińskiej.⁷

Powyższe szlaki stanowią dopracowany i spójny ideologicznie projekt, który jednak nosi więcej znamion turystyki wirtualnej, niż materialnej, i który w praktyce jest niezauważalny. W andaluzyjskich punktach informacji turystycznej niedostępne są rzetelne informacje na jego temat czy publikacje go opisujące. Z kolei terytorialny zasięg wymienionych propozycji oraz brak oznaczenia w terenie skutecznie utrudnia ich penetrację. Niezależnie od nich, fundacja stworzyła ofertę szlaków uzupełniających, przebiegających prawie wyłącznie przez obszar Andaluzji. Są one wyraźnie oznaczone w nomenklaturze hiszpańskiej jako rutas (szlak, droga)dla rozróżnienia od wspomnianych, głównych itinerarios (droga, itinerarium). Charakteryzują się one przede wszystkim szeroko zakrojoną promocją i marketingiem, który wyraźnie zaznacza ich obecność.
Siedziba fundacji El Legado Andalusí znajduje się w jednym z pawilonów Parku Nauk w Granadzie. Poza dyrekcją i księgarnią utworzono tam wystawę obrazującą całą historię i ideologię okresu al-Andalus. Szczególnie zwrócono uwagę na dorobek naukowy arabskich myślicieli i badaczy. W wielu salach podziwiać można osiągnięcia w dziedzinie astronomii, geografii i nawigacji, hydrauliki, medycyny, zoologii, weterynarii oraz nauk ścisłych jak fizyki, optyki, chemii. Można tu także zapoznać się dokładniej z niezwykłą arabską architekturą i technikami wykorzystywanymi przez ówczesnych konstruktorów, poznając między innymi tajniki budowy Mezquity w Kordobie. Pracownicy fundacji stawiają na moduły interaktywne i dydaktyczne. W pierwszym, w czasie licznych prelekcji i pokazów dzięki multimedialnym elementom uwaga odwiedzających pozbudzana jest dużo efektywniej niż w czasie regularnych wizyt w muzeach, a temat al-Andalus staje się dostępniejszy i ciekawszy. W drugim module - dydaktycznym - nacisk kładzie się na edukowanie od jak najmłodszych lat w zakresie kultury arabskiej i jej wpływu na dzisiejszą Hiszpanię. Liczne warsztaty, panele tematyczne i zabawy poszerzają zainteresowanie najmłodszych omawianą problematyką. Często wykorzystuje się przy tym zabawki i gry, których pochodzenie lub wygląd zewnętrzny związany jest ze światem muzułmańskim. Dobrą formą wzbudzenia ciekawości jest prezentowanie najmłodszym bajek o zabarwieniu islamskim, takich jak "Aladyn" czy "Opowieści z Alhambry", napisane w XIX wieku przez Washingtona Irvinga.


Ryc. 1. Park Nauk w Granadzie - Siedziba Fundacji El Legado Andalusí, fot. www.wikipedia.org

Szlaki kulturowe "El Legado Andalusí"
Granada będąc siedzibą Fundacji El Legado Andalusí i centrum koordynacji jej wszystkich szlaków jest także, a może i przede wszystkim, miastem w którym prawie każdy z nich się kończy lub bierze swój początek. Nie dzieje się tak przypadkiem. Trasy bowiem, które dzisiaj przemierzyć może każdy, za czasów arabskiego panowania łączyły Królestwo Granady z resztą Andaluzji, a także z Murcją i Portugalią. Warto jednak pamiętać, że mowa wyłącznie o historycznych traktach komunikacyjnych, ponieważ o ile Królestwo Granady istniało w latach 1237-1492 o tyle tematyka szlaków dotyka różnych okresów z dziejów Hiszpanii. Tworząc zestaw omawianych tras kulturowych Fundacja miała na celu wykreowanie marki oraz rozwój całej koncepcji - a w szerszej perspektywie - produktu łączącego w sobie elementy historii, kultury, dziedzictwa, osadnictwa oraz tradycji.
Zakrojony na szeroką skalę i przeplatający się nieustannie na andaluzyjskiej ziemi system łączy ze sobą 280 większych bądź mniejszych miejscowości. Większość z nich nie leży na popularnych turystycznych traktach, co sprzyja odpoczynkowi i zadumie. Odczucia potęgują ponadto atrakcje kulturowe, także nie związane bezpośrednio z tematyką szlaków - jak tradycyjne rzemiosła, w tym głównie te składające się na artystyczną sztukę użytkową, a także zapachy i smaki miejscowej kuchni, czy atmosfera religijnych i historycznych uroczystości. Dla chcących być bliżej natury opracowane zostały równolegle alternatywne w stosunku do samochodowych piesze i rowerowe propozycje wędrówki po omawianych trasach. Wzrost zainteresowania zapomnianymi miejscami spowodować ma rozwój infrastruktury turystycznej, transportu, a co za tym idzie stworzenie - tak ważnych zwłaszcza dzisiaj - nowych miejsc pracy.
Obecnie Fundacja utrzymuje 8 tematycznych szlaków kulturowych, z których sześć ma charakter wyłącznie regionalny, przecinając południkowo i równoleżnikowo całą niemal Andaluzję. Jeden z wymienionych to szlak o znaczeniu krajowym, zahaczający swym zasięgiem o sąsiadujący od wschodu autonomiczny region Murcji. Kolejny ma charakter międzynarodowy, jako że jego trasa w części znajduje się na terenie Portugalii. Uzupełnienie oferty stanowi zestaw tematycznych "spacerów" (paseos) w Granadzie, będących przykładami produktów lokalnych. Niejednokrotnie sporo problemów sprawia dokładne zaplanowanie, przeprowadzenie oraz koordynowanie jednego tylko szlaku kulturowego- drobiazgowa analiza wykazuje wadliwą koncepcję. Stąd mając na uwadze tak szeroko zakrojoną działalność Fundacji El Legado Andalusí można przypuszczać, że wśród wykreowanych i koordynowanych przez nią propozycji zwiedzania znajdują się takie, które odgrywają rolę istotną, i inne, niemal całkowicie lub częściowo zaniedbywane. Dokonując wstępnej, powierzchownej oceny powinno się wymienić cztery szlaki wiodące, którym poświęcana jest zdecydowanie największa ilość publikacji i które odnoszą się do tematów popularniejszych i co za tym idzie przynoszących największą, z komercyjnego punktu widzenia, korzyść. Jednym z nich jest Ruta del Califato - Szlak Kalifatu Kordoby.


Ryc 2. Szlak Kalifatu Kordoby

Szlak kulturowy Kalifatu Kordoby - spuścizna wielkiego kalifatu.
Spośród wielu istniejących w Andaluzji szlaków kulturowych ten dotyczący omówionego powyżej okresu jest propozycją zdecydowanie najciekawszą. Jego trasa liczy około 170 km długości, łącząc ze sobą dwie najważniejsze stolice w historii hiszpańsko-muzułmańskiej, Kordobę - stolicę kalifatu oraz Grenadę - stolicę powstałego dużo później królestwa Grenady. Szlak obejmuje trzy historyczne regiony: Córdoba, Cabra i Ilbira. Tylko pierwszy z nich pokrywa się z obecnymi granicami, zamiast dwóch pozostałych mamy dziś prowincje Grenada i położoną na północ od niej Jaén. Głównym celem szlaku jako systemu i produktu turystycznego jest promocja miasta Kordoba jako stolicy nauki i kultury całej średniowiecznej Europy oraz pobudzenie zainteresowania zamkami i miastami będącymi w historii miejscami mniej lub bardziej kluczowych działań wojennych. Poza wymienionymi dwoma głównymi miastami dużą wartością kulturową odznaczają się niektóre z mniejszych i mniej znanych, jak: Priego de Córdoba czy Alcaudete. Szlak ma obecnie najwyższą europejską rangę Wielkiego Szlaku Kulturowego Rady Europy, a jego powstanie ściśle wiąże się z powstaniem pozostałych, wspólnie koordynowanych przez organizację El Legado Andalusi.

Nasi Partnerzy