|
Opracował na podstawie wybranych źródeł: Arkadiusz Ochmański
Zarys historii dziejów Ziemi Tarnogórskiej
Pradzieje - do okresu rozkwitu górnictwa kruszcowego
Najstarsze ślady pobytu człowieka np. narzędzia krzemienne i ceramika, na terenie Powiatu Tarnogórskiego pochodzą z ok. 10-4 tys. lat p.n.e. z terenów dzisiejszych Tarnowskich Gór i Ożarowic. Najstarszą osadę w okolicy, Repty (dziś dzielnica Tarnowskich Gór), po raz pierwszy wspomniano w bulli papieskiej z 1201 r. Odnalezione w dolinie rzeki Stoły przypływającej przez Tarnowskie Góry ślady osadnictwa dowodzą, iż ludzie zamieszkiwali tu już w okresie 800-500 p.n.e.. W trakcie prac archeologicznych natrafiono na broń, narzędzia i ozdoby z brązu i żelaza. W innej części obecnego miasta wykopaliska archeologiczne potwierdzają obecność człowieka i wykorzystanie rud metali w III-IV w n.e. Pierwszym historycznym dokumentem mówiącym o górnictwie kruszcowym na tych terenach była bulla papieża Innocentego II z roku 1136, w której znajduje się wzmianka o kopalnictwie rud srebra w okolicach Bytomia. O wydobywaniu rud kruszcowych na terenach obecnych Tarnowskich Gór, konkretnie zaś w rejonie Rept Śląskich dowiadujemy się z dokumentu wystawionego w roku 1247 przez księcia Władysława Opolskiego. Latem 1201r. w papieskim dokumencie Innocentego III wymieniono Repty jako posiadłość podwrocławskiego klasztoru norbertanów – i to jest w zasadzie wszystko co wiadomo o Tarnowskich Górach A.D. 1200. Można z dużym prawdopodobieństwem przyjąć, iż w bezpośrednim otoczeniu osady były pola i łąki należące do mieszkańców. Dalej rosły lasy. Choć osada stanowiła własność zakonników z terenów śląskiej diecezji wrocławskiej, to pod względem kościelnym stanowiła część dekanatu bytomskiego, a wraz z nim należała do diecezji krakowskiej, której biskupem był wtedy Pełka zwany także czasami Fulkiem (zm. 1207r.). Cała kasztelania bytomskam otaczająca te dobra należała do księcia raciborskiego Mieszka I Plątonogiego (zm. 1210r.), protoplasty górnośląskich Piastów. Uznawał on – przynajmniej nominalnie - władzę zwierzchnią rządzącego w Krakowie stryja, księcia wielkopolskiego Mieszka III Starego (zm. 1202r.). Od 1327 r. opisywane tereny wraz z całym księstwem bytomskim przeszły pod zwierzchnictwo królów Czech. Powstanie i rozwój samego miasta związane było z odkryciem i eksploatacją złoża rudy ołowiowo - srebrowej zalegającej tu w formie gniazd i żył.
Za panowania Habsburgów
Tarnowskie Góry zawdzięczają swoje istnienie bogactwom ziemi: rudom ołowiu, srebra, cynku i żelaza. Legenda mówi, że pierwszą bryłę kruszcu srebronośnego wyorał chłop Rybka ok. 1490 r. Zaczęli wówczas liczniej napływać osadnicy, powstały pierwsze osady górnicze. Na gruntach wsi Tarnowice powstają "gory" (termin staropolski na określenie kopalni) - stąd nazwa miasta Tarnowskie Góry. Ówczesny właściciel tych ziem: książę opolski Jan II Dobry, oraz margrabia Jerzy Hohenzollern von Ansach (przejściowo zarządzający terytoriami wskutek układów dynastycznych) w 1526 r. nadali m.in. powstającemu miastu przywilej wspierający górnictwo tj. "akt wolności górniczej". W 1528 roku istniejący ośrodek górniczy otrzymał z rąk księcia Jana II opolskiego obszerną 72 paragrafową Ustawę Górniczą zwaną Ordunkiem Gornym. Określała on prawa braci górniczej i regulowała techniczne i organizacyjne warunki eksploatacji. W tym samym roku prawdopodobnie "gród gwarków" otrzymał prawa miejskie. W 1529 roku powstał w mieście Urząd Górniczy. Był to okres szybkiego rozwoju górnictwa rud srebronośnych oraz ściśle z nim powiązanego miasta, w którym równie intensywnie rozwijały się handel i rzemiosło. Wtedy też wybudowano wiele spośród do dziś istniejących kamienic. Reformacja, rozwijająca się na Śląsku już w pierwszej połowie XVI wieku znalazła tu wielu zwolenników. Jej utrwalenie nastąpiło po śmierci księcia Jana II (1532r.), kiedy to miasto przeszło pod panowanie Hohenzollernów. W 1529 r. zwolennicy reformacji wybudowali pierwszy drewniany kościół, a w dwa lata później na jego miejscu - murowany. W 1531 r. utworzono różnowierczą szkołę, której rektorem na przełomie XVI i XVII w. był Daniel Franconius, wybitny ariański pedagog i poeta. W mieście odbywały się spotkania literatów protestanckich, organizowane pod patronatem jednego z czołowych śląskich luteran - Andrzeja Kochcickiego. Gościli tu m.in. Walenty Roździeński i Szymon Pistorius. W połowie XVI wieku Tarnowskie Góry były nie tylko największym ośrodkiem górnictwa kruszcowego na Górnym Śląsku, ale także jednym z największych w Europie. Dnia 25 lipca 1562 r. Jerzy Fryderyk von Ansbach nadał Tarnowskim Górom herb oraz potwierdził wszystkie przywileje, które do tej pory zostały nadane miastu. Kres temu pierwszemu okresowi świetności miasta położyła wojna trzydziestoletnia (1618-1648). Niedługo po jej zakończeniu, w 1676 w Tarnowskich Górach wybuchła zaraza, która według późniejszych relacji miała ustąpić po błagalnej procesji mieszkańców do Piekar Śląskich. Na pamiątkę tego zdarzenia tarnogórzanie zobowiązali się udawać corocznie w niedzielę po 2 lipca do Sanktuarium Matki Boskiej Piekarskiej. Tradycja ta trwa do dzisiaj.
W roku 1674 na tron Polski wstąpił Jan III Sobieski. Podpisał on w 1683 roku sojusz z monarchią Habsburgów - w razie tureckiego ataku na jedno z państw drugie miało pośpieszyć z pomocą. W tym samym roku wezyr Kara Mustafa wyruszył na Austrię na czele ok 160-cio tysięcznej armii. Odsiecz wiedeńska wyruszyła z Krakowa 11 sierpnia i pod Wiedniem połączyła się z oddziałami niemieckimi w armię liczącą 74 tysiące zbrojnych, na której czele stanął polski król. Na Śląsku wiadomość, że Jan III miał podążać przez Śląsk rozbudziła w polskojęzycznej ludności nadzieję, że ziemia ta powróci w granice Polski. Król postanowił odwiedzić sanktuarium w Piekarach, by tu pomodlić się o zwycięstwo. 20 sierpnia 1683 roku witały go tu wielkie tłumy. Po modlitwie król pojechał do Tarnowskich Gór, gdzie przywitał go cesarski wysłannik - hrabia Oppersdorf oraz także szlachta śląska. Ludność miasta owacyjnie i z wielkim entuzjazmem witała króla, co było niezrozumiałe dla licznych Niemców, jako że przecież Jan III nie był ich władcą. Wojsko polskie obozowało na polach wokół miasta, w jego obozie panowała ogromna dyscyplina, gdyż król surowo karał wszelkie wykroczenia. Sobieski spędził w Tarnowskich Górach dwa dni. Wraz z żoną i synami rezydował w gospodzie na rynku – dzisiejszej restauracji Sedlaczek. W dniu 22 sierpnia po mszy i pożegnaniu z żoną opuścił miasto i po przeglądzie wojska udał się do Gliwic. Na pamiątkę tego pochodu lipy posadzone później przy drodze zwano na Śląsku "drzewami króla Sobieskiego".
W okresie panowania pruskiego
Krótko po wydarciu Śląska Habsburgom, bo już 26 listopada 1741 r. król pruski Fryderyk II wydał ordonans nakazujący wydzielenie powiatów (niem. Kreis) i podporządkowanie ich starostom (niem. Landrat). Stolicą utworzonego wówczas powiatu formalnie był Bytom, ale faktyczną siedzibą jego władz - Tarnowskie Góry. Po zakończeniu pierwszej z wojen śląskich, w 1742 r. miasto ostatecznie przeszło spod panowania austriackiego w ręce pruskie. Sytuacji tej nie zmieniły dwie kolejne wojny. Rozpoczęte w drugiej połowie XVIII w. poszukiwania kruszców uwieńczone zostały powodzeniem, co zaowocowało ponownym rozwojem górnictwa. Drugi okres dynamicznego rozwoju gospodarczego tej ziemi związany jest z inwestycjami i działalnością hrabiego Fryderyka Wilhelma von Reden. To z jego inicjatywy powstała na ziemi tarnogórskiej m.in.(rządowa) kopalnia „Fryderyk” i huta „Fryderyk” (imię swoje zakłady wzięły od króla), a do odwadniania wyrobisk kopalni sprowadzono w roku 1788 z Anglii maszynę parową. Fakt jej uruchomienia stał się głośny w całej Europie i między innymi temu wydarzeniu zawdzięcza ona swoją wielką światową karierę - urządzenie doczekało tu końca I wojny światowej.
XIX wiek przyniósł ze sobą znaczny rozwój przemysłu. Huta „Fryderyk” eksportowała swoje produkty do Austrii, Rosji, a nawet do Ameryki. Wraz z rozwojem przemysłu pojawiła się potrzeba budowy linii kolejowych. Najpierw Tarnowskie Góry uzyskały połączenie z Bytomiem, a potem z Lublińcem. Liczba ludności miasta przekroczyła 11 tys. W 1803 roku otwarto pierwszą szkołę górniczą, kilkanaście lat później wydrążono nową sztolnię "Fryderyk", założono drukarnię, wybrukowano rynek i ulicę Krakowską i Lubliniecką, założono nowe fabryki i hutę żelaza, rozpoczęto budowę wodociągów miejskich. Również wtedy powstała Spółka Bracka jako instytucja ubezpieczająca górników. W 1818 r. starosta bytomski Karol Traugott Henckel von Donnersmarck przeniósł swą siedzibę do Bytomia. W 1857 r. uruchomiono linię kolejową do Opola. Rozwój miasta przypieczętowuje powstanie w 1873 r. powiatu tarnogórskiego. Z upływem lat wyczerpały się zasoby rud i na początku XX w. skończyło się wydobywanie kruszcu. Tym samum ziemia tarnogórska wkroczyła w okres I wojny światowej z kryzysem ekonomicznym, spowodowanym zanikiem najsilniejszej gałęzi lokalnej gospodarki.
Okres plebiscytowy i lata międzywojenne
Po zakończeniu II powstania na całym Górnym Śląsku rozpoczęła się kampania plebiscytowa. Strona polska wierzyła w swój sukces. Ideę plebiscytu uważała za miarodajny sprawdzian woli mieszkańców odnośnie przynależności politycznej tego obszaru. Jednak zgodnie z ordynacją plebiscytową głosować miały także osoby, urodzone na terenie plebiscytowym, chociaż na nim już nie mieszkające. Ludność polska zdawała sobie sprawę z konsekwencji udziału emigrantów w plebiscycie, dlatego domagała się, aby ich nie dopuścić do głosowania. Między innymi 5 grudnia 1920 roku dwustu mieszkańców Orzecha postulowało, aby do głosowania dopuścić tylko osoby zamieszkujące na stałe Górny Śląsk. Żądania te nie zostały spełnione. Wkrótce na całym obszarze plebiscytowym powstają komisje parytetyczne (mężów zaufania), reprezentujące ludność polską i niemiecką, mające czuwać nad prawidłowym przebiegiem plebiscytu. Do biura parytetycznego w Tarnowskich Górach należeli ze strony polskiej: Wilhelm Wołczyk - urzędnik kolejowy oraz pracownicy Spółki Brackiej: Ryszard Kiszka, Julian Kapuściok, Ryszard Moś, Alojzy Szeja, Jan Nowak, Józef Tomala i Józef Masłoń. Stronę niemiecką reprezentowali urzędnicy Spółki Brackiej oraz robotnicy kolejowi. Kampania plebiscytowa zorganizowana był wokół Powiatowego Biura Plebiscytowego mieszczącego się w hotelu Prinz Regent na Nowym Rynku. Na czele biura stał Emil Gajdas - aptekarz z Radzionkowa. Jego najbliższymi współpracownikami byli: Szczepan Krupa, Teodor Łuszczyk, Franciszek Słodczyk, Jan Nowak, Paweł Pietryga, ks. Janicki i ks. Rzędowski. Duże zasługi wniósł także Wincenty Zuber, który organizował do pracy przy plebiscycie inwalidów wojennych oraz urzędników samorządowych i państwowych. Obydwie strony nie przebierały w środkach. Wzajemne oskarżenia, pobicia działaczy narodowych, próby przekupstwa były na porządku dziennym. Niemcy starali się przy tym wykorzystać trudną sytuację gospodarczą państwa polskiego. Chcąc zniechęcić do opowiadania się w plebiscycie za Polską głosili, że w Polsce panuje drożyzna i prezentowali wyolbrzymione różnice między wsią polską a niemiecką. Urodzeni na Śląsku ludzie, którzy od dziesiątków lat pracowali i żyli w Niemczech i dawno stracili łączność ze Śląskiem a także potomkowie rodzin niemieckich, przejściowo były zatrudnione na Śląsku zostali sprowadzeni także na teren ziemi tarnogórskiej, by oddać swoje głosy. Wyniki plebiscytu z 20 marca 1921 wypadły korzystnie dla Niemiec za którymi opowiedziało się 59,6 % głosujących, przy czym spośród 192 tysięcy emigrantów (niemal 20% ogólnej liczby) ponad 182 tysiące oddało głosy za Niemcami tym samym niemal odwracając oczekiwane proporcje. W powiecie tarnogórskim wyniki plebiscytu były dla Polski bardziej korzystne niż na całym Górnym Śląsku. Spośród 44739 głosujących za Polską opowiedziało się 27513 osób (61,75%), zaś za Niemcami 17078 osób (38,25%). W powiecie w głosowaniu wzięło udział 5000 emigrantów z Niemiec i 50 z Polski. Przewagę głosów Niemcy odnotowali tylko w samych Tarnowskich Górach i w Lasowicach. Rezultaty głosowania postawiły sprawę rewindykacji Górnego Śląska pod znakiem zapytania. Oceniono je jako klęskę Polski, a wśród zwolenników polskiej opcji wywołały one rozczarowanie i niepokój. Już 22 marca 1922 roku Wojciech Korfanty wysunął własną koncepcję podziału Górnego Śląska według linii biegnącej od Bogumina na południu, następnie wzdłuż Odry do Wielkich Zimnic i dalej w kierunku północno - wschodnim poprzez Kolonowskie, Zębowice, Wolęcin aż do granicy Rzeczpospolitej. Ta tzw. linia Korfantego uzyskała poparcie polskich kół rządowych, większości śląskich partii politycznych oraz związków zawodowych. Korfanty oraz rząd polski chcieli osiągnąć cel na drodze dyplomatycznej, chociaż nie wykluczyli możliwości zbrojnej demonstracji, aby mocniej podkreślić stanowisko strony polskiej. Dalej szli natomiast działacze Polskiej Organizacji Wojskowej. Mieli oni poparcie generała Szeptyckiego i wielu innych piłsudczyków, nie wierzących w powodzenie działań dyplomatycznych. Należał do nich również Michał Grażyński, który uważał, że należy rozpocząć powstanie jeszcze przed podjęciem decyzji przez Radę Najwyższą w Londynie. Koncepcję tę akceptowali również działacze Polskiego Komisariatu Plebiscytowego. W kwietniu 1921 roku Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa przesłała do Rady Najwyższej 2 projekty podziału Górnego Śląska: francuski i angielsko-włoski. Pierwszy pokrywał się z postulatami polskimi. Drugi zakładał przyznanie Polsce tylko powiatów pszczyńskiego i rybnickiego oraz kilku gmin powiatu katowickiego. W reakcji na tę wiadomość Korfanty 29 kwietnia podjął decyzję o rozpoczęciu powstania. W wyniku kolejnych walk i negocjacji z udziałem Anglików, Francuzów i Włochów ostatecznie doszło w roku 1922 do podziału Górnego Śląska na dwie nierówne części, z których mniejsza, wschodnia (obejmująca jednak Katowice i m.in. część powiatu tarnogórskiego) przypadła Polsce. Polski powiat tarnogórski obejmował 254,25 km² i liczył ponad 66 tys. mieszkańców. Pod sam koniec tego okresu, bo 1 kwietnia 1939 r. do powiatu włączono jeszcze Piekary Śląskie, Brzozowice-Kamień, Brzeziny Śląskie i Dąbrówkę Wielką. W okresie międzywojennym zanotowano tu aktywność inwestycyjną: zaczęły powstawać nowe fabryki: m.in. fabryka papieru w Boruszowicach, huta cynku w Radzionkowie, fabryka chemiczna w Sowicach. Po dawnym górnictwie tarnogórskim pozostał natomiast nie eksploatowany ogromny podziemny labirynt wyrobisk, korytarzy, komór i chodników o łącznej długości około 150 km. Podziemia te zawsze budziły podziw i fascynacje ludzi dlatego też już wówczas usilnie starano się by je udostępnić szerszemu społeczeństwu w formie pokazowej kopalni. Magistrat tarnogórski powołał grupę ludzi, których celem było utworzenie podziemnego muzeum górniczego. Członkami tego zespołu byli m.in.: inż. Feliks Piestrak, prof. Józef Piernikarczyk, Teodor Mosch, Jan Nowak, Jan Musialak oraz Wincenty Zuber. Całością kierował burmistrz Tarnowskich Gór Fryderyk Antes. W 1938r. miasto otrzymuje nadanie górnicze na budowę Kopalni Pokazowej, która po uruchomieniu miała ściągać turystów i stać się główną atrakcją turystyczną miasta. Wybuch wojny w 1939 roku przerywa jednak realizację tych planów. Po wojnie inicjatywę udostępnienia podziemnego świata tarnogórskiego podjęli m.in.: Alfons Kopia, Wilhelm Błaszczyk, Bolesław Lubosz, Jerzy Spałek, Czesław Piernikarczyk, Franciszek Garus.
II wojna światowa i okres powojenny
W okresie II wojny światowej Tarnowskie Góry, jak i całe międzywojenne województwo śląskie, zostały włączone do III Rzeszy: 4 listopada 1941 r., „były polski powiat tarnogórski” od 1 kwietnia 1942 r. stał się częścią niemieckiego powiatu Beuthen-Tarnowitz (Bytom-Tarnowskie Góry). Siedzibą władz powiatowych pozostały Tarnowskie Góry. Całość ziemi tarnogórskiej została włączona do Polski i znajdowała się w granicach województwa śląsko-dąbrowskiego (później katowickiego). Polscy mieszkańcy ziemi tarnogórskiej podzielili los innych Ślązaków: masowo byli zmuszani do przyjęcia volkslisty, a w konsekwencji do służby wojskowej w armii niemieckiej, prześladowani za najmniejsze oznaki przywiązania do języka i kultury polskiej, bardziej aktywne jednostki, a z czasem także osoby „uporczywie” odmawiające dokonania owego akcesu do narodowości niemieckiej - aresztowane i osadzane w obozach koncentracyjnych. Na szczęście dla mikroregionu, podczas zimowej ofensywy Armii Czerwonej w roku 1946 nie stał się on terenem większych walk i dlatego uniknął zniszczeń.
Po wojnie przywrócono podział sprzed 1 września 1939 r., który został zatwierdzony decyzją wojewody śląsko-dąbrowskiego 27 listopada 1945 r. Poważniejsze zmiany administracyjne przeprowadzono w latach 1951-1956, gdy dołączono do powiatu szereg miejscowości z dawnego powiatu bytomskiego, gliwickiego i będzińskiego. W 1954 roku powstało Stowarzyszenie Miłośników Historii i Zabytków Ziemi Tarnogórskiej, które postawiło sobie za cel odbudowę Kopalni Zabytkowej. Połączyło w nim zwój zapał i swoje wysiłki wielu entuzjastów odbudowy. Rozpoczęto także bardzo intensywne badanie podziemi tarnogórskich. Wykupiono i zagospodarowano teren pod nadszybie szybu „Anioł” dzisiejszej Kopalni Zabytkowej. Jako jedną z sekcji Stowarzyszenia powołano społeczny Komitet Budowy. Powstała własna brygada górnicza, na czele której stanął wybitny fachowiec mgr inż. Franciszek Garus i przystąpiono do prac górniczo – porządkowych w wyrobiskach. Powołany w 1960r. nowy skład Komitetu Odbudowy składał się z naukowców, muzealników i historyków, odtąd większą uwagę poświęcani sprawom naukowym, zagadnieniom konserwatorskim oraz kwestiom eksploatacji muzealnej. Po dłuższej przerwie związanej z wypływem kurzawki patronat nad dalszą budową Kopalni Zabytkowej przejął Komitet Górniczo – Hutniczy „Orzeł Biały”. 5 września 1976r. – w 450 rocznicę nadania praw miejskich Tarnowskim Górom – przekazano społeczeństwu do użytku Kopalnię Zabytkową Rud Srebronośnych – unikalny zabytek górnictwa kruszcowego w Europie.
Po reformie administracyjnej z 1999 roku region (przez ostatnie 24 lata funkcjonujący a strukturze odrębnych gmin w ramach województwa katowickiego) znalazł się w granicach województwa śląskiego i została powrót połączony w przywróconym powiecie tarnogórskim, w którego skład weszły następujące miasta: Tarnowskie Góry, Kalety, Miasteczko Śląskie i Radzionków oraz gminy: Krupski Młyn, Ożarowice, Świerklaniec, Tworóg, Zbrosławice. Obecnie zarówno Tarnowskie Góry jak i powiat tarnogórski przywiązują dużą wagę do organizacji oferty turystycznej i promocji turystyki w regionie, ze szczególnym uwzględnieniem turystyki industrialnej, w której mikroregion ma duży potencjał. Po utworzeniu w 2006 roku Szlaku Zabytków Techniki na listę jego obiektów wpisano cztery „powiatowe” atrakcje turystyczno-kulturowe: Zabytkową Kopalnię Srebra, Sztolnię Czarnego Pstrąga, Zabytkową Stację Wodociągową „Zawada” w Karchowicach oraz Muzeum Chleba w Radzionkowie. W częściowo już realizowanych planach inwestycyjnych, obok dużej hali widowiskowo-sportowej, są rewaloryzacja zaniedbanych przez lata założeń pałacowo-parkowych oraz szeroka promocja Kompleksu Zabytkowego (Kopalnia Srebra+ Sztolnia Czarnego Pstrąga) i innych obiektów turystyczno-kulturowych. Region coraz aktywniej korzysta też z funduszy Unii Europejskiej czego przykładem jest udział w projektach finansowych takich jak : "Kopalnia kultury - system informacji kulturalnej o Powiecie Tarnogórskim" , „Festiwal Kultury Powiatu Tarnogórskiego” oraz „KOTEK-Komputerowe okno tarnogórskiej edukacji kulturalnej”.
Źródła opracowania:
Drabina J. , Historia Tarnowskich Gór, Tarnowskie Góry 2000
Nowak J., Lis Z. Kronika miasta i powiatu Tarnowskie Góry: najstarsze dzieje Śląska ziemi Bytomsko-Tarnogórskiej: dzieje pierwszego górnictwa w
Polsce, Tarnowskie Góry 1991 (Reprint wydania z 1927 r.)
Kuzio-Podrucki A., D. Woźnicki D., Sławni na Tarnogórskiej Ziemi, Tarnowskie Góry 2003
Marciniak J., Historia Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Tarnogórskiej, Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej, Tarnowskie Góry 2004
Czasopisma:
AKP, „800 lat temu…” , [w:] Montes Tarnovicencis, nr.4,2000
Stomska J., „Plebiscyt 1921r. w Tarnowskich Górach”, [w:] Montes Tarnovicencis, nr.4,2000
Oficjalne strony internetowe:
www.kopalniasrebra.pl (data dostępu: 22.09.2012)
www.kopalniasrebra.pl/sztolnia/sztolnia.php (data dostępu: 22.09.2012)
www.tarnowskiegory.pl (data dostępu: 22.09.2012)
www.powiat.tarnogorski.pl
(data dostępu: 22.09.2012)
|
