|
Łukasz Jakubowski
Zarys dziejów Ziemi Radziejowskiej
1. Ziemia radziejowska w pradziejach
Tereny Kujaw od czasów prehistorycznych były atrakcyjne dla osadnictwa. Żyzność gleb, ówczesna spławność pobliskich rzek oraz sieć dróg lądowych dalekiego zasięgu sprawiły, że obszar dzisiejszego powiatu radziejowskiego był stosunkowo gęsto zasiedlony już w pradziejach, o czym świadczą pozostałości różnorodnych kultur archeologicznych. Początków osadnictwa można dopatrywać się około 12 tysięcy lat p.n.e. Około 3000 lat p.n.e. można zaznaczyć przejście z pół-koczowniczego do osiadłego trybu życia co znajduje swe potwierdzenie w materiale archeologicznym. Z wykopalisk wiadomo także, że wzniesienia radziejowsko-opatowickie odgrywały dużą rolę jako ośrodek kultowy. O jego ponadlokalnym charakterze utrzymującym się przez tysiące lat świadczy, fakt, że nawet w fachowej literaturze często można napotkać odnoszący się do niego termin kujawska Ślęża. U progu naszej ery duże znaczenie zyskał rzymski szlak handlowo-komunikacyjny przebiegający przez te ziemie, co potwierdziły stosunkowo liczne znaleziska o rzymskiej proweniencji. Z czasem, około VII wieku n.e. powstawały tu już rozległe osady wraz umocnieniami oraz dużym ośrodkiem kultowym w części centralnej, będącym ważnym sanktuarium dla mieszkańców okolicy.
2. Od czasów pierwszych Piastów do końca Średniowiecza
Radziejów nie figuruje wprawdzie na liście grodzisk w Polsce, wiele przemawia za hipotezą, że miejsce to mogło należeć do zespołu osad umocnionych broniących dostępu do głównego ośrodka plemiennego państewka Goplan - Kruszwicy. Pierwsza udokumentowana wzmianka o Radziejowie w źródłach historycznych pochodzi jednak dopiero z 1142 roku i dotyczy nadania tutejszego grodu klasztorowi w Mogilnie. Pod koniec XIII wieku Radziejów zaczął przekształcać się w znaczący w skali okolicy ośrodek administracyjny. Działo się tak w dużej mierze dzięki ustanowieniu tu kasztelanii, organu władzy sądowniczej i wojskowej. Mimo jej efemerycznego charakteru jej istnienia w latach 1271-1325 odegrała ona jednak istotną rolę w dziejach miasta, podkreślając przede wszystkim jego znaczenie polityczne. Kasztelania radziejowska utraciła swoją jurysdykcję na rzecz kasztelanów kruszwickich, jednak istniejąca tu komora celna zapewniała dochody, zbrojną pomoc oraz komasację zgromadzonych towarów w skarbcach i spichlerzach. W 1252 roku książę kujawski Kazimierz wydał zezwolenie na lokację Radziejowa, a w 1298 roku Władysław Łokietek, wówczas już książę całej Polski, nadał mu miejskie prawo magdeburskie. Na dowód uzyskania autonomicznej władzy terytorialnej organy władz miejskich jako jednostka prawna otrzymały swoje własne godło herbowe. Świadectwem średniowiecznej lokacji miasta pozostaje - mimo licznych zmian przestrzennych - kształt śródmieścia, zbudowanego na wysoczyźnie północnej wyniosłości morenowej. Lokacja Radziejowa wzorowana była na wcześniejszej udanej lokacji pobliskiego Inowrocławia. Wiek XIII to okres, w którym piastowscy książęta dzielnicowi prowadzili intensywną urbanizację. czego bezpośrednim odbiciem była akcja lokacyjna na szeroką skalę, także na Kujawach. Sama nazwa miasta - co było w wiekach średnich praktyką nader częstą - została przejęta od pobliskiej (4 km) wsi z XI-wieczną metryką o nazwie Radziejów Stary (która istnieje do dzisiaj). Pierwotna nazwa wsi brzmiąca Radziłów lub Radziejewo to toponim dzierżawczy od imienia osobowego Radziej, należącego zapewne do założyciela lub właściciela osady. Jest to o tyle możliwe, iż imię to występuje dość powszechnie w dokumentach z tych terenów w okresie od roku 1065 do XV wieku. Z analizy dostępnych materiałów źródłowych oraz opracowań można wywnioskować, iż pierwotnie miasto posiadało drewnianą zwartą zabudowę, brukowane główne ulice, z kwadratowym rynkiem pośrodku, wokół którego znajdowały się rzemieślnicze warsztaty, sklepy, karczmy, stragany oraz budynki związane z władzą administracyjną. Miasto na początku XIV wieku posiadało łaźnię, dwa młyny, sześć rzeźnickich jatek, kilka zajazdów, konny młyn oraz prawo do sprzedaży soli mielonej. Jako ośrodek handlowy, pełnił Radziejów dla okolicznych wsi rolę miejsca do prowadzenia transakcji handlowych. W okresie rozbicia dzielnicowego tereny dzisiejszego powiatu radziejowskiego podzielone były pomiędzy kilka małych księstw Piastów wielkopolskich i kujawskich. Ich rywalizacja powodowała, iż tereny te często stanowiły arenę walk książąt. Sytuacja polityczna poprawiła się po objęciu rządów przez Władysława Łokietka zarówno w Kujawach (1306), jak i w całej Wielkopolsce (1314). Już w połowie 1310 roku władca ten powierzył urząd wójta radziejowskiego Gerkonowi, jako zobowiązanie za opiekę nad księżną Jadwigą, kiedy był on na wygnaniu. Kolejnymi datami mocno wpisanymi w historię ziemi radziejowskiej są bez wątpienia następujące po sobie lata 1330 oraz 1331. Tereny te mocno odczuły wówczas na sobie wzmagający na sile konflikt pomiędzy Królestwem Polskim, a państwem Zakonu Krzyżackiego, którego owe lata stanowiły kulminację. W roku 1330 Radziejów oblegany był przez wojska krzyżackie plądrujące tutejsze tereny. Obrońcy, przez długi czas heroicznie broniący go ze względu na znikome szanse powodzenia podjęli dramatyczną decyzje o spaleniu miasta. Rewanż nadejść miał już w kolejnym 1331 roku, kiedy to, 27 września, nieopodal Radziejowa pod wsią Płowce rozegrała się bitwa pomiędzy wojskami państwa zakonnego, a wojskiem polskim dowodzonym przez króla Władysława Łokietka. Część armii krzyżackiej została w tej bitwie zniesiona, jednak bitwa pozostała nierozstrzygnięta . W wyniku ogólnej dysproporcji sił pokój z roku 1332 przyznawał Kujawy Krzyżakom. Dopiero zręczna dyplomacja Kazimierza Wielkiego doprowadziła do - trwałego tym razem - włączenia ziemi radziejowskiej wraz z całymi Kujawami w skład Królestwa Polskiego w wyniku pokoju kaliskiego (1343).
Aż do połowy XV wieku tereny Kujawy stanowiły swoisty klucz do podboju terenu dawnych Prus, zajętego przez Zakon Krzyżacki, przez co znajdowały się w centrum działań polityczno-wojskowych całego królestwa. Znamiennym jest, że w okresie tym częstym gościem w Radziejowie bywał Władysław Jagiełło. Podczas jednej z takich wizyt odbyły się zaręczyny córki Jadwigi, a w 1425 roku mieszkańcy miasta złożyli przysięgę wierności królowi, jego żonie Zofii i ich synowi Władysławowi. W kolejnych dziesięcioleciach XV wieku kontynuowany był proces przyspieszonego rozwoju Radziejowa, o czym świadczyły kolejne przywileje dla miasta jak choćby przywilej propinacyjny z 1404 roku.
3. Od początku XVI wieku do I rozbioru Polski
Na wiek XVI przypada złoty okres w dziejach Radziejowa. W tym okresie utrwaliła się między innymi tradycja odbywania tutaj wspólnych sejmików dla dwóch województw kujawskich: inowrocławskiego oraz brzesko-kujawskiego, co mocno wpłynęło na wzrost znaczenia politycznego miasta jako jednego z najważniejszych ośrodków władzy na Kujawach. O prężności i zamożności ówczesnego Radziejowa świadczy to, że podatki wpływające z miasta były zbliżone, a w niektórych przypadkach nawet przewyższały te ściągane wówczas we Włocławku. W krajobrazie Radziejowa w wiekach XVI-XVIII dominującą rolę odgrywał zamek usytuowany we wschodniej części miasta (między ulicami Nową i Zamkową, obok klasztoru franciszkanów), który był głównym ośrodkiem władzy administracyjnej. Na kartach kronik zachowały się opisy wyglądu oraz funkcji tej budowli. To tam rezydowali do końca XVIII wieku starostowie. Zdecydowanie zamek stracił swoje znaczenie obronne w wyniku zniszczeń czasie pierwszej wojny szwedzkiej, kiedy to nastąpiła dewastacja jego murów oraz obiektów, które znajdowały się w ich wewnętrznym obwodzie. Ostatecznie zamek radziejowski rozebrano około 1820 roku. Jedynym namacalnym śladem jego usytuowania jest dziś wzgórze nazywane przez mieszkańców Radziejowa Zamczyskiem. Udokumentowanymi faktami było sprawowanie urzędów między innymi przez przedstawicieli rodu Leszczyńskich, Orzelskich i później Józefa Sokołowskiego, Michała z Brudzewa Mielżyńskiego, Ignacego z Głogowy Kossowskiego oraz Wyssogota – Zakrzewskiego. Także rozwój miasta został drastycznie zahamowany już od początku wieku XVII, najpierw przez dwa wielkie pożary (w latach 1600 i 1610), a potem w latach dwóch konfliktów polsko-szwedzkich (1626-9 i 1655-60), kiedy to liczba mieszkańców Radziejowa spadła o ponad połowę. Znaczenie miasta uległo wówczas na trwałe zmniejszeniu. W drugiej połowie XVII wieku starostwo radziejowskie obejmowało, oprócz Radziejowa, pobliskie miasteczko Skulsk, oraz wsie: Czołowo, Płowce, Skotniki i Stary Radziejów. W 1720 roku z inicjatywy biskupa kujawskiego Krzysztofa Szembeka powstała w mieście prowadzona przez pijarów szkoła, która kształciła przyszłych adeptów do stanu duchownego oraz przygotowywała kadrę do sprawowania funkcji w świeckich urzędach. Znacznej pomocy finansowej w jej powołaniu udzieliła Barbara z Kretkowskich Mielęcka, rodziny Dąbrowskich i Zakrzewskich, ksiądz Teofil Kraśnicki, Stanisław Jarnowski, dziedzic z Lubienia, Adam Słubicki, dziedzic z Mielżyna. W wyniku zabiegów Komisji Edukacji Narodowej (1773) w Radziejowie utworzono szkołę wydziałową, częściowo finansowaną z funduszów wyżej wymienionej komisji. Placówka ta, oprócz działalności dydaktycznej, specjalizowała się w edukacji związanej z kulturą i sztuką. Kres jej wiąże się z przeniesieniem konwentu pijarów do Włocławka w 1819 roku. W roku 1728, w wyniku przywileju nadanego przez króla Augusta II prawa miejskie otrzymało Piotrkowo (dzisiejszy Piotrków Kujawski).
4. Radziejów i okolica w okresie zaborów
W wyniku I rozbioru Polski Radziejów, wraz z całą ziemią kujawską stał się częścią terytorium Królestwa Prus. Po III rozbiorze powiaty brzeski, kowalski i radziejowski przyłączone zostały do departamentu poznańskiego w ramach tzw. Prus Południowych. Ta przynależność z krótką przerwą w okresie Księstwa warszawskiego (w latach 1806 do 1813) trwała do roku 1815. Natomiast po Kongresie wiedeńskim Kujawy (jako obwód kujawski województwa mazowieckiego) weszły w skład Królestwa Polskiego, autonomicznego tworu pod berłem cesarza rosyjskiego. W XIX wieku nastąpił dalszy powolny rozkwit miasta, spowolniony na jakiś czas pożarem części miasta w 1820 roku, po którym władze zastosowały nowatorską jak na owe czasy akcję planistyczną uporządkowania urbanistycznego całego miasta. Wynikiem tych działań było powstanie uproszczonego planu zagospodarowania „planu restauracyjnego”. Niewielką ekspansję terytorialną miasta można zaobserwować w II poł. XIX wieku. W 1818 roku wybudowano pierwszy pomnik dla uczczenia Bitwy pod Płowcami, w którego fundamencie znalazł się kamień węgielny w wyraźnym napisem brzmiącym:
Roku 1331 dnia 27 Września za Władysława Łokietka, króla polskiego.
miejsce sławne zwycięstwem nad Krzyżakami odniesionem i pochowaniem rycerzów polskich wraz z 2000 Krzyżakami tu pod Płowcami poległych. Autorem tego tekstu był niegdysiejszy osobisty adiutant Tadeusza Kościuszki, znany poeta Julian Ursyn Niemcewicz. Pomnik przetrwał sto lat. Zniszczony został dopiero podczas I Wojny Światowej w wyniku działań armii pruskiej wkraczającej do miasta. Zachowało się jednak zdjęcie dokładnie przedstawiające napis, które znalazło się w Muzeum Kujawskim we Włocławku i posłużyło później do odtworzenia tablicy i napisu. W 1824 roku miejscowość Osięciny otrzymała prawa miejskie. Na stan miasta Radziejów i sytuację jego mieszkańców niewielki wpływ miały wypadki związane z wybuchłym w 1830 roku powstaniem listopadowym, gdyż Kujawy stanowiły w nim drugoplanowy obszar w palach wojennych. Co prawda ćwiczono w okolicy kilka większych grup ochotników, a w Radziejowie stacjonował oddział jazdy polskiej, ale poza tym wydarzyło się niewiele więcej. Samo powstanie poprzez niezdecydowanie dowództwa i słaba organizacje upadło już w lipcu 1831 roku. Równie marginalny wydźwięk miały dla Radziejowa wypadki powstania poznańskiego 1848 roku, chociaż echa planowanego przez dyktatora powstania Ludwika Mierosławskiego ataku na zachodnie Kujawy odbiły się szerokim echem. Inaczej rzecz miała się z otwierającym nowy etap w historii Radziejowa i okolicy powstania styczniowego z roku 1863. Ożywiony ruch oddziałów powstańczych na przeciętych kordonem Kujawach determinowany był tym, iż opanowanie tych terenów umożliwiało bezpieczny przerzut broni do Kongresówki, ochotnicy z Wielkiego Księstwa Poznańskiego czy szlaki kurierskie. Powstanie Styczniowe na Kujawach należy łączyć przede wszystkim z osobą I dyktatora powstania Ludwika Mierosławskiego. Do kilku potyczek doszło wówczas w rejonie Krzywosądzy, Dobrego i pod Nową Wsią w pobliżu jeziora Gopło. Blisko tygodniowa kampania dyktatora zakończyła się fiaskiem z powodu nieporozumień w grupie wyższych dowódców oraz brakiem zrozumienia dla idei wyzwalania kraju przez prominentnych rodów ówczesnej szlachty kujawskiej, która w minimalnym stopniu wyrażała zainteresowanie tą sprawą. Na podkreślenie zasługuje natomiast postawa licznego grona chłopów oraz mieszkańców miasteczek. To właśnie oni z entuzjazmem przyjmowali oddziały Mierosławskiego i - mimo braku odpowiedniego uzbrojenia i wyposażenia - włączali się do walki zbrojnej. Odwet, jaki zgotowały władze zaborcze po upadku powstania styczniowego, zaowocował sytuacją, w której Radziejów jeszcze bardziej stracił i tak nadwątloną pozycję. Znaczącą datą była utrata praw miejskich w 1867 roku, co z kolei mogło zadecydować o ominięciu Radziejowa przez budowaną niewiele później regularną linię kolejową. Prawa miejskie na mocy ukazu carskiego utracił także w tym samym roku Piotrków Kujawski. W trzy lata później odebrano prawa miejskie także Osięcinom.
Do definitywnego zahamowania rozwoju Radziejowa miasta przyczyniło się przeniesienie siedziby powiatu w roku 1870 do Nieszawy, a potem Aleksandrowa Kujawskiego. Wówczas to Radziejów położony nad prusko-rosyjską granicą stał się jednym z typowych rolniczych miasteczek przykordonowych. Podobny los spotkał Osięciny oraz Piotrków Kujawski. Do ówczesnej gminy Radziejów należały: Bytoń, Osięciny, Piotrków Kujawski, Sędzin i Służewo. Radziejów pod koniec lat osiemdziesiątych XIX wieku miał 1589 stałych mieszkańców, którzy zamieszkiwali w 128 budynkach drewnianych i 12 murowanych. W mieście funkcjonował parafialny kościół katolicki oraz kościół franciszkanów. Pozbawienie w ówczesnych czasach Radziejowa praw miejskich, a tym samym i wielu przywilejów, zredukowało go do podrzędnego ośrodka lokalnego rzemiosła i handlu oraz spowodowało obniżyło i tak skromny poziom egzystencji jego mieszkańców. W 1905 roku utworzona została w Radziejowie biblioteka publiczna Polskiej Macierzy Szkolnej, której zbiory liczyły ponad 2000 książek. Istniała dodatkowo „Biblioteka Żydowska i Czytelnia Społeczna”, z której księgozbioru mogli korzystać wszyscy mieszkańcy.
5. 20-lecie międzywojenne na ziemi radziejowskiej
Krótko po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Radziejów na powrót otrzymał prawa miejskie - co stało się w 1919 roku. W związku z tym powołano w Radziejowie posterunek policji państwowej, urząd pocztowy i telekomunikacyjny oraz szereg instytucji i organizacji o charakterze gospodarczym, kulturalnym i społecznym. W 1931 roku Radziejów liczył 4025 osób oraz 496 budynków mieszkalnych. Bardzo ważną rolę w okresie międzywojennym w działalności gospodarczo-ekonomicznej odegrały kółka rolnicze. Nawiązując do tradycji z początku 1905 roku utworzonego przez Tadeusza Brudzicza i Aleksandra Płachcińskiego w Radziejowie kolejne organizacje zawiązały się w Bronisławie-parceli, Czołowie i Szostce. W ramach statutowych zadań kółka rolnicze prowadziły działalność popularyzatorską oraz szkolenie w zakresie przysposobienia rolniczego. W ówczesnym Radziejowie działało około 80 zakładów przemysłowo-rzemieślniczych oraz dwa młyny, dwie piekarnie, dwanaście mleczarń, wytwórnia wody sodowej i łazienek, dwie firmy przewozowe obsługujące mieszkańców. Część miasta była zelektryfikowana z prywatnej elektrowni Wyrzykowskiego. Miejscowe rzemiosło rzeźniczo-wędliniarskie, murarskie, szewskie, krawieckie i rymarskie skupione było w cechu. Handel opanowany był głównie przez Żydów i skupiał się w małych sklepach oraz na straganach wokół rynku i jego pobliskich uliczkach. Do innych rolniczych stowarzyszeń i organizacji, zaliczyć należy Oddział Stowarzyszenia Kupców Polskich w Radziejowie, Radziejowską Kasę Pożyczkową Bezprocentową, Spółdzielnię Spożywczo-Manufakturową, Spółdzielnię Rolniczo-Handlową "Rolnik" i Radziejowska Kasa Stefczyka. Życie polityczne ogniskowało się w bardzo wielu ugrupowaniach polityczno-społecznych, działających w mieście i w jego pobliżu. Bardzo duży wpływ na wielu mieszkańców Radziejowa miało oddziaływanie takich organizacji jak: Polska Partia Socjalistyczna, Polskie Stronnictwo Ludowe Wyzwolenie, Polskie Stronnictwo Ludowe Piast, Stronnictwo Narodowe (1928-1947), Komunistyczna Partia Polski, Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem, Żydowska Partia Socjalistyczna "Bund" oraz inne. Młodzież zrzeszała się w: Komunistycznym Związku Młodzieży Polskiej, Oddziale Międzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom, Stowarzyszeniu Robotniczego Wychowania Fizycznego "Jutrznia", Towarzystwie Gimnastycznym "Sokół", Związku Młodej Polski, Akcji Katolickiej, Związku Młodzieży Wiejskiej "Siew", Legionie Polskim oraz kilku innych. Na lata 1933-1937 Przypada działalność amatorskiej grupy teatralnej pod przewodnictwem młodego aktora Zdzisława Nowakowskiego, której spektakle cieszyły się dużą popularnością oraz słynęły z wysokiego poziomu artystycznego. W rozwoju oświatowo-kulturalnym prym wiodła szkoła powszechna oraz inne szkoły prowadzone przez gminy wyznaniowe. Jednak sytuacja lokalowa ich była bardzo ciężka. Odziedziczona po zaborach substancja nie nadawała się do pełnego zaspokojenia wymagań dydaktycznych. W tej sytuacji postanowiono w 1921 roku rozpocząć budowę nowej szkoły, którą z wielkim trudem oddano do użytku dopiero w 1931 roku. W omawianym okresie, głównie przy szkołach powszechnych i gimnazjum, powołano: Polską Macierz Szkolną im. Henryka Sienkiewicza, Towarzystwo Kulturalno-Oświatowe, Towarzystwo Budowy Publicznych Szkół Powszechnych, Ognisko Związku Nauczycielstwa Polskiego, Uniwersytet Ludowy, Związek Harcerstwa Polskiego, Polski Czerwony Krzyż i inne. W sali Ochotniczej Straży Pożarnej wystawiane były wielokrotnie przedstawienia, które przy współpracy strażackich działaczy przygotowywali nauczyciele i członkowie różnych stowarzyszeń. Ożywioną pracę prowadziło Koło Gospodyń Wiejskich, organizacje i koła przyparafialne, związki sportowe i inne. Tradycyjnym miejscem manifestacji państwowych i kościelnych, podczas których gromadziło się społeczeństwo Radziejowa, był plac koło pomnika Tadeusza Kościuszki. Tutaj narodziła się koncepcja uczczenia 600. rocznicy zwycięstwa wojsk polskich nad Krzyżakami w pobliskich Płowcach.
6. Okres II wojny światowej i okupacji 1939-1945
Nieuchronnie zbliżający się wybuch II wojny światowej wśród mieszkańców Radziejowa budził strach. Niebezpieczeństwo związane z działaniami wojennymi powodowało także chęć przeciwstawienia się agresji oraz wywoływało szereg samozachowawczych odruchów, częstokroć doprowadzając do irracjonalnych zachowań. Już w kilka dni po 1 września 1939 roku przez miasto przemaszerował szereg kolumn uciekinierów, które sprowadziły spory ferment społeczny. Władze miasta, na czele z burmistrzem, ewakuowały się w stronę Brześcia Kujawskiego – brak władz spowodował z kolei częściowe rozprzężenie i rabunek sklepów. Niemieckie źródła podają, iż doszło wówczas (5 września 1939 roku) do incydentu w Chełmcach, a w parę dni później także w Piotrkowie Kujawskim, kiedy to z rąk polskich konwojentów zginęło kilkanaście internowanych osób niemieckiego pochodzenia. Zajęcie Radziejowa przez oddziały Wehrmachtu nastąpiło po krótkiej potyczce z miejscowym oddziałem Obrony Narodowej, w późnych godzinach popołudniowych dnia 9 września 1939 roku. Od tej chwili miasto włączono do nowo utworzonego powiatu w Ciechocinku w ramach tzw. Kraju Warty ze stolicą w Poznaniu. Zmiany w administracji były jednymi z pierwszych systemowych zmian, które objęły zajęte tereny. Przeobrażeniu uległy podstawowe jednostki podziału administracyjnego, zamiast gmin wprowadzono obwody urzędowe (Amstbezirk). Podczas okupacji niemieckiej przemianowano miasto na Rädichau i zmieniono wszystkie nazwy ulic, a materialne ślady polskości usuwano z wielką dokładnością. Opis powiatu Ciechocinek (w którego granicach znajdowała się ziemia radziejowska) znajdujący się obecnie w archiwum państwowym w Koblencji ukazuje m.in. obraz fatalnego stanu opieki medycznej czy szkolnictwa dla ludności polskiej, szczególnie w porównaniu ze świadczeniami dla obywateli niemieckich. Znamiennym tego dowodem jest to, że ponad 70% ówczesnych polskich dzieci na tym terenie w ogóle nie miało dostępu do oświaty, jeden lekarz przypadał na 10 tys. pacjentów, a 1 stomatolog na 30 tys. Z dokumentu tego dowiadujemy się także o stosunkowo słabym uprzemysłowieniu ziemi radziejowskiej w stosunku do pozostałej części powiatu oraz o małej wydajności tutejszego rolnictwa, co powodowało stałe problemy z zaopatrzeniem w różnego rodzaju produkty spożywcze. Większość źródeł dotyczących tego okresu ujrzało światło dzienne dzięki pracom dochodzeniowo-śledczym Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu. Ustaliła ona, że na terenie byłego powiatu nieszawskiego z rąk okupantów śmierć poniosło ogółem 358 obywateli polskich, z czego 14 pochodziło z Radziejowa oraz okolic Duże straty poniosły także okoliczne gminy takie jak Bytoń, Piotrków Kujawski i Osięciny, które znajdują się na obszarze współczesnego powiatu radziejowskiego. Największą część tej grupy ofiar stanowiły osoby, które poniosły śmierć w obozach koncentracyjnych, do których m.in. w maju 1940 roku (w ramach akcji AB - Ausserordentliche Biefriedunsaktion) przewieziono transport liczący 58 osób. Dodatkowo także miały miejsce pojedyncze egzekucje wykonywane na Polakach, jak w Witowie (gm. Osięciny), Bronisławiu (gm. Radziejów) oraz samym Radziejowie. Większość ofiar była reprezentantami środowiska polskiej inteligencji: byli to księża nauczyciele i ziemianie. Przez cały okres okupacji naziści realizowali także plan germanizacyjny, opracowany dla Kraju Warty. Jednym z jego elementów była wspomniana powyżej akcja eksterminacyjna ludności polskiej, innym - wysiedlanie ludności polskiej z gospodarstw i wywóz do Generalnego Gubernatorstwa oraz sprowadzanie na ich miejsce osadników z Niemiec krajów nadbałtyckich, a także Wołynia. Kolejnym sposobem na zmniejszenie liczby Polaków na włączonym do Rzeszy terenie powiatu były roboty przymusowe, na które z Radziejowa i okolic trafiło około 750 osób, głównie do pracy w śląskich kopalniach węgla. Okupant zamknął ostatecznie wszystkie szkoły i placówki wychowawcze, zakazał działalności partiom i organizacjom polskim, rozwiązał wszystkie stowarzyszenia i inne organizacje. Wielu czołowych ich przywódców zostało deportowanych do miejsc zagłady, więzień lub wywiezionych na tereny Rzeszy. Represje nie ominęły także dziedziny religijnej, począwszy od przeznaczania kościołów na magazyny i inne składy, a skończywszy na przymusowym w nich pobycie Żydów, których okupant ze szczególną zaciekłością i bezwzględnością eksterminował. Wiarygodne dane określają, iż około 750 osób pochodzenia żydowskiego z Radziejowa i okolic (czyli niemal wszyscy) zginęło w obozie w Chełmnie nad Nerem (Kulmhof). Ponadto, w tym tak niewielkim mieście, podczas hitlerowskiej okupacji 62 osoby zostały aresztowane i większość nie powróciła do swoich domów, 11 osób zamordowano na miejscu, a do obozów pracy wysłano 72 osoby. W 1944 roku, kiedy to dochodziło coraz więcej informacji, iż wojska hitlerowskie ponoszą na froncie wschodnim porażki, w wielu miastach – w tym także i w Radziejowie – zapanowywała atmosfera ulgi oraz chęci jak najszybszego wyzwolenia się z okowów wojny. W końcu 1944 roku Niemcy przystąpili do budowy linii obrony miasta oraz pośpiesznie zorganizowali oddział Volkssturmu, aby wzmocnić oddziały Wehrmachtu.
Z chwilą rozpoczęcia ofensywy wojsk I Frontu Białoruskiego, ziemię kujawską stopniowo opuszczał okupant. W dniu 19 stycznia 1945 roku urzędujący w Radziejowie niemiecki komisarz zarządził ewakuację swoich urzędników oraz wszystkich mieszkańców miasta. Całkowita wywózka mieszkańców Radziejowa nie mogła być już urzeczywistniona z powodu szybkiego wkroczenia do miasta – po krótkiej, ale zaciętej walce – oddziałów 12 Korpusu Pancernego 2 Armii Pancernej Gwardii. Tym niemniej władze niemieckie zmusiły kilku członków Ochotniczej Straży Pożarnej, aby ze sprzętem pożarniczym wyjechały na Zachód. Jeden z pojazdów pożarniczych, walcząc z napotkanymi po drodze pożarami, dotarł aż do Berlina, drugi natomiast w wyniku sprokurowanej awarii silnika, po kilku dniach powrócił do miasta.
7. Od roku 1945 do dziś
W dniu 21 stycznia 1945 roku zakończył się dla społeczności Radziejowa tragiczny okres wojennej okupacji. pod dowództwem generała-majora N. Teliakowa. W walkach wyzwoleńczych brała udział 34 Brygada Piechoty Zmotoryzowanej. Pierwszymi, którzy wdarli się do miasta byli żołnierze należący do III Bataliony dowodzonego przez majora A. Matwiejewa. W ślad za przesuwającym się na zachód frontem przybywały grupy operacyjne, których zadaniem było przejmowanie miast i wsi oraz ustanawianie nowych struktur władzy. Miasto liczące około 4500 osób borykało się z bardzo wieloma problemami. Wprowadzenie nowych, opartych na działaczach lewicowych, struktur władzy administracyjnej spotykało się z ostrym – częstokroć nawet krwawym – oporem. Zdarzyły się ataki podziemnych oddziałów na szereg posterunków Milicji Obywatelskiej, a także na urzędy gmin i lokale państwowe, jak również bank spółdzielczy i sklepy spożywcze. Niestabilną sytuację pogarszał fakt niezadowolenia licznej rzeszy mieszkańców Radziejowa z powodu ich bardzo złego zaopatrzenia, braku możliwości zakupienia czy otrzymania opału, żywności i huśtawki cen. W okresie od 1945 Radziejów i okolica administracyjnie wchodziły w skład powiatu nieszawskiego z siedzibą w Aleksandrowie Kujawskim. Ustrój miasta do 1950 roku oparty był na przepisach dekretu z dnia 23 listopada 1944 roku o organizacji i zakresie działania samorządu terytorialnego. Pierwszym i długoletnim powojennym burmistrzem Radziejowa był Józef Jadach. Naczelnym problemem w pierwszych latach była pilna naprawa domów zniszczonych lub uszkodzonych w trakcie działań wojennych, naprawa i budowa nowych dróg w mieście, zaopatrzenie mieszkańców w niezbędne do życia artykuły spożywcze oraz ułatwiający egzystencje podstawowy sprzęt techniczny, dostarczenie materiałów opałowych, zapewnienie ładu i porządku publicznego, powołanie szkolnictwa i służby zdrowia, ustanowienie sprawnie działających organów władzy, która przejmowała coraz więcej obowiązków i zadań. Wiele wymienionych wyżej przedsięwzięć zdołano zrealizować. O ile nowej władzy udało dość szybko podnieść region z wojennych zniszczeń, gorzej było w innych dziedzinach życia publicznego. W omawianym okresie już na długo przed wyborami do Sejmu Ustawodawczego nowa władza zaczęła rozpoczęła instalację swoich rządów. Urząd Bezpieczeństwa rozpoczął budowę misternej sieci tajnych agentów oplatającej z czasem niemal wszystkie sfery lokalnego życia, w tym kontroli nad wszelkimi przejawami samoorganizacji lokalnej społeczności jak koła rolnicze czy zrzeszenia rzemieślników i drobnych przedsiębiorców, środowiska młodzieżowe. W Radziejowie i okolicach nowa władza miała jednak zasadniczy problem, z którym nie mogła sobie poradzić - było to duże bezrobocie, utrzymujące się na niezmiennym od lat poziomem co skutkowało pęknięciem pomiędzy polityczną narracją o odnoszeniu kolejnych sukcesów, a codziennością mieszkańców niebędących w stanie stanąć na nogi i zyskać ekonomiczną niezależność. Przeprowadzona w 1954 roku reforma struktury administracyjnej państwa zniosła istnienie gmin wiejskich, z których wyodrębniono nowy twór – gromady. Kolejne uregulowania organizacyjno-prawne jakie miały miejsce pod koniec 1955 roku spowodowały powstanie powiatu radziejowskiego, w składzie którego znalazło się miasto i 31 gromad. Utworzenie nowego organizmu zdynamizowało postęp gospodarczy. Powstał wówczas szereg placówek użyteczności publicznej, zakładów pracy, obiektów handlowych i służących kulturze. Nastąpił dalszy rozwój budownictwa mieszkaniowego. Oddano do użytku wodociągi komunalne, utwardzono szereg ulic, poprawiono oświetlenie miejskie oraz odnowiono kilkadziesiąt fasad domów. Reforma rolna na terenie Radziejowa i okolic nie była tak drastyczna w skutkach dla mieszkańców jak w wielu innych miejscach kraju. Wynikało to w dużej mierze ze słabej kondycji miejscowego rolnictwa, które charakteryzowało zacofanie technologiczne do spółki z charakterystycznym dla sporej części Kujaw skrajnym rozdrobnieniem gospodarstw rolnych. Powstanie PGR`ów i zainwestowanie przez państwo w sprzęt rolniczy pozwoliło zwiększyć wydajność tego sektora gospodarki. Sytuacja przeciętnego rolnika nie poprawiła się jednak znacząco, na co wpływ miały często tzw. dostawy obowiązkowe rujnujące niekiedy niemal doszczętnie niektóre z gospodarstw także tych całkiem sprawinie prosperujących. Trzeba zaznaczyć, iż stan ten trwał aż do zniesienia dostaw obowiązkowych w roku 1971 co odciążyło znacząco polskich rolników. W latach 1945-1956 działały młodzieżowe zespoły teatralne. Przedstawienia odbywały się często także poza Radziejowem, a działalność zespołów finansowana była z prywatnych środków jego członków oraz zbiórek społecznych. Z kolei w latach 1952-1953 działał amatorski zespół chóralny pod patronatem samopomocy chłopskiej. W latach 1945-1960 grywał tez miejscowy amatorski zespół muzyki rozrywkowej. W roku 1953 wraz z otworzono stałe kino o nazwie „Czyn”. Działanie instytucjonalne w sferze kultury rozpoczęły się wraz z nadejściem 1949 roku, kiedy to otwarto Miejską Bibliotekę Publiczna, która jednak od początku borykała się z problemami lokalowymi i finansowymi. Ta sytuacja zmieniła się wraz z budową nowego pawilonu bibliotecznego, miało to jednak miejsce dopiero w 1974 roku. Powiatowy Dom Kultury (obecnie Radziejowski Dom Kultury) powstał w roku 1963. W latach 70-tych otworzono tam stałe kino co przyczyniło się do zamknięcia kina „Czyn”. Innymi ważniejszymi w krajobrazie miasta, reaktywowanymi lub powołanymi organizacjami społecznymi (oprócz wymienionych wyżej partii politycznych) były: Stacja Opieki nad Matką i Dzieckiem, Koło Łowieckie, Chór Cecyliański, Towarzystwo Śpiewu im. Stanisława Moniuszki, Koło Społecznego Komitetu Radiofonizacji Kraju, Radziejowski Związek Samopomocy Chłopskiej, Oddział Polskiego Czerwonego Krzyża, Związek Harcerstwa Polskiego, związki: Zawodowy Pracowników Drogowych, Przemysłu Spożywczego, Pracowników Spółdzielczości, Prywatnych Kupców i inne, Stowarzyszenie Ogródków Działkowych, Komitet Opieki Społecznej, Caritas. Odrębnym i bardzo znaczącym dla rozwoju całokształtu życia miasta była dydaktyczno-oświatowa praca placówek szkolnictwa w Radziejowie. Od połowy lutego 1945 roku – z kilkoma zmianami w późniejszych latach – działała szkoła podstawowa, która otrzymała nowy gmach w 1972 roku i w 1974 przemianowana została w Zbiorczą Szkołę Gminną. W 1950 roku utworzona została Państwowa Szkoła Ogólnokształcąca w Radziejowie, która w 1965 roku przyjęła imię Władysława Łokietka. Do 1 września 1975 roku na bazie lokalowej Liceum Ogólnokształcącego powstało Liceum Medyczne. Dla potrzeb kształcenia zawodowego uruchomiono w 1947 roku średnią szkołę zawodową, która na przełomie 1951/1952 roku przyjmuje nazwę Zasadnicza Szkoła Zawodową, a w 1962 roku powstaje na jej bazie Technikum. W 1973 roku, oprócz wyżej wymienionych szkół ponadpodstawowych, pracowały jeszcze Zasadnicza Szkoła Zawodowa Dokształcająca, Zasadnicza Szkoła Budowlana, Technikum Mechaniczne i Technikum Mechaniczne dla Pracujących. Z inicjatywy władz lokalnych w 1961 roku, w 630 rocznicę bitwy wojsk Łokietka z Krzyżakami w Płowcach powstał w miejsce zniszczonego nowy pomnik w wysokości 22 m.
Z dniem 1 lipca 1975 roku wprowadzona została dwustopniowa struktura administracji państwowej. Powstało nowe województwo włocławskie, w którego obszarze znalazł się Radziejów. Na ten okres przypada dalszy rozwój miasta. Jego przykładami są kompleksowe opracowanie planu rozwoju Radziejowa do 1990 roku oraz oddanie do użytku w 1979 roku kompleksu szpitalnego. Wydarzenia z lat osiemdziesiątych dotknęły także i radziejowskie społeczeństwo. Na fali polskiej „bezkrwawej rewolucji" rozpoczęła się transformacja ustrojowa. W 1980 roku w remizie radziejowskiej OSP zawiązał się Komitet Obywatelski, który reprezentował "Solidarność wiejską". Za kadencji wybranego w 1986 roku naczelnika Miasta i Gminy Radziejów Marka Szuszmana poprawiła się estetyka miasta, powstało nowe osiedle mieszkaniowe, pobudowano siedzibę pod Jednostkę Ratowniczo-Gaśniczą PSP i nowoczesną stację paliw, poprawiono jakość usług telekomunikacyjnych. Powstał także Oddział Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Bydgoszczy, zapoczątkowano gazyfikację miasta oraz modernizację ujęcia wody i szereg innych ważnych dla funkcjonowania miasta oraz społeczeństwa inwestycji. Rozdzielenie miasta i gminy w roku 1991 w początkowych latach z racji wielu przyzwyczajeń mieszkańców trudnym do zaakceptowania, jednak z biegiem czasu oraz wraz ze znacznym polepszeniem sprawności obsługi mieszkańców sytuacja stopniowo się znormalizowała. W wyniku reformy administracyjnej 1999 roku ustanawiającej trój-stopniowy podział administracyjny na mapę powrócił Powiat Radziejowski, stanowiąc część nowopowstałego województwa kujawsko-pomorskiego. W jego skład weszły gmina miejska Radziejów, gmina miejsko-wiejska Piotrków Kujawski oraz gminy wiejskie Bytoń: Dobre, Osięciny, Radziejów i Topólka.
|
