|
Opracował: Tomasz Jankowski
Zarys historii ziemi chojnickiej
Mikroregion chojnicki składa się z czterech gmin, na terenie których znajdują się trzy miasta: stolica powiatu – Chojnice, oraz Brusy i Czersk. Chojnice stanowią gminę miejską, pozostałe natomiast gminy miejsko-wiejskie. Ponadto na terenie powiatu znajdują się dwie gminy wiejskie – gmina Chojnice oraz gmina Konarzyny. Na ten podział, ustalony w trakcie reformy administracyjnej w 1999, składa się dodatkowo z 80 sołectw.
Prehistoria
Na terenie powiatu chojnickiego znajduje się wiele miejsc związanych z najstarszymi oznakami bytności ludzkiej, mimo że tereny Pomorza (w stosunku do całej Polski) zasiedlone zostały pozornie późno, a to z powodu ostatniego, bałtyckiego zlodowacenia.
Najstarsze znaleziska w okolicach miejscowości Leśno są datowane przez badaczy na około 10 tysięcy lat temu. Jednak ślady stałego osadnictwa na terenie tej miejscowości pochodzą z epoki brązu (ok. XII w. p.n.e.) i związane są z kulturą łużycką (grupą kaszubską kultury łużyckiej). Odnalezione zostały kurhany z pierwszych wieków naszej ery, a niektórym z nich towarzyszą otaczające je dookoła kręgi kamienne. Archeolodzy znaleźli tam skupiska ceramiki należące do kultur łużyckiej, pomorskiej i wielbarskiej oraz miejsca pochówku z różnego rodzaju grobami (skrzynkowymi, całopalnymi, szkieletowymi czy popielnicowymi). W czasach rzymskich znajdowała się na terenie Leśna osada gocka, zaliczana do kultury wielbarskiej.
Być może jeszcze starsze, a przynajmniej pokrewne wiekowo miejsca bytności człowieka odnaleziono w miejscowości Męcikał. Datowane na mezolit (epoka kamienia) osadnictwo w Męcikale należy do najważniejszych skupisk z tego okresu. Zamieszkiwano wówczas tereny nadwodne w okolicach rzek czy jezior, więc trzy duże zgrupowania obozowisk znajdowały się kolejno: nad brzegami rzeki Brdy i po południowej stronie Jeziora Kosobudy, na brzegu od południowego-zachodu Jeziora Trzemeszno czy też w okolicach małych jeziorek po wschodniej stronie Brdy. Najstarsze ślady osadnictwa znad Jeziora Trzemeszno pochodzą ze schyłkowego paleolitu (14tys. - 8tys. lat p.n.e.), natomiast charakterystyczne dla mezolitu późniejsze osadnictwo neolityczne i wczesnej epoki brązu związane jest z bytnością kultur: komornickiej i chojnicko-pieńkowskiej.
Mimo nienajlepszego jak dotąd, stanu badań wiadomo że w miejscowości Łąg, mamy do czynienia z dość wczesnymi kulturami osadniczymi: z kulturą wschodnio-pomorską (datowaną od II poł. VII wieku p.n.e. do końca II wieku p.n.e.) oraz śladami starszej jeszcze kultury łużyckiej (1200 – 650 p.n.e.). Z pierwszego okresu pochodzi 10 grobów skrzynkowych, wykonanych z płasko łupanych płyt piaskowca. Do starszej z wymienionych powyżej kultur należały też zniszczone już (w XIX w.) kamienne kręgi w Złym Mięsie, Starzyskach czy Odrach.
W pobliżu wspomnianej miejscowości Odry znajduje się rezerwat Kamiennych Kręgów, największe skupisko takich reliktów w Polsce i drugie co do wielkości w Europie. Pochodzące z I i II w. n.e., stanowią one dziedzictwo po kulturach Gotów i Gepidów. Cmentarzysko to zajmuje prawie 17km2, składa się na nie 10 kręgów kamiennych i 29 kurhanów. Archeolodzy postawili tezę, że cmentarzysko było miejscem obrad rodowo-plemiennych, a funkcje grzebalne pełniło już po zaprzestaniu pełnienia tej funkcji. Archeolog Ryszard Wołągiewicz, na podstawie legend normańskich i badań przeprowadzonych na miejscu potwierdził ten fakt, uznając odkryte struktury za miejsca wieców i sądów plemiennych. Jako ciekawostkę należy wspomnieć fakt uznawania tego miejsca za magiczne także współcześnie. Wytyczony przez radiestetów wśród kręgów obszar o kształcie elipsy ma jakoby na sobie skupiać energię Ziemi i Kosmosu. Wielu przybywających tam ludzi miało stwierdzać, że w kręgu tym czują się zrelaksowani, wypoczęci czy też przestawali odczuwać bóle głowy. W badaniach przeprowadzonych przez radiestetów promieniowanie wynosiło tu 120 000 jednostek w tzw. skali Bovisa, tymczasem w skali tej promieniowanie ponad 50 000 jest uznawane za nadnaturalne (a więc boskiego pochodzenia).
Kolejną miejscowością bogatą w historyczne ślady bytności ludzkiej jest wieś Ostrowite na terenie Gminy Chojnice. Wielokulturowe osady w Ostrowitem stanowią kompleks osadniczy z wieków od VII p.n.e. do III wieku p.n.e. (kultura pomorska) oraz późniejszej kultury wielbarskiej. Najciekawszym znaleziskiem jest gród książęcy z II-III wieku n.e., w którym, pomimo grabieży przeprowadzanych już w starożytności, archeolodzy odnaleźli srebrne sprzączki i zakończenia pasa, szklany puchar, fragmenty ceramiki czy monetę cesarza Witeliusza, datowaną przez naukowców na 69 rok naszej ery. Jest ona jedynym takim znaleziskiem na północ od Dunaju. Odnaleziono tu także grób czteroletniego dziecka w drewnianej trumnie kłodowej.
Wartym zwrócenia uwagi jest także fakt, że w czasach rzymskich z okolic Tucholi (województwo kujawsko-pomorskie) przez Czersk, Rytel i Chojnice przebiegała ku wybrzeżu Bałtyku odnoga szlaku handlowego, który powszechniej znany jest pod nazwą Szlaku Bursztynowego.
Średniowiecze
W ostatnich wiekach starożytności na dzisiejszym obszarze powiatu chojnickiego przebywali Goci. Ich cechą charakterystyczną, odróżniającą od pozostałych kultur osadniczych w tym regionie, było nie składanie broni do grobów swoich zmarłych, a jedynie narzędzi codziennego użytku. Być może wynikało to z jakiegoś prawa obyczajowego, lub po prostu z pragmatycznego podejścia samych Gotów. Pozostawiali oni po sobie także wiele form pochówku, od całopalnych do szkieletowych. Jednak z nastaniem okresu znanego pod nazwą Wędrówki Ludów, Goci wywędrowali stopniowo w kierunku Morza Czarnego, by następnie trafić do dzisiejszych terenów Włoch czy Hiszpanii. Po ich odejściu przez następne kilka stuleci tereny Pojezierza Kaszubskiego, w tym także mikroregionu chojnickiego, opustoszały.
Dopiero ok. VII-VIII w. zaczynają pojawiać się na terenach Pomorza pierwsi osadnicy słowiańscy. Tereny, na jakich koncentrowała się ich akcja osadnicza leżały w dolinach rzecznych i jeziornych. Były tam najdogodniejsze ciągi komunikacyjne (ze względu na znaczne zalesienie) i stosunkowo najlepsze gleby dla uprawianej przez nich gospodarki rolniczo-hodowlanej. Dość powszechną formą hodowli był półdziki wypas bydła i trzody w lasach i zamykanie stad jedynie na zimę. Na dobrym poziomie stała wśród nich wytwórczość garncarska i obróbka drewna, popularna ze względu na nieograniczone zasoby surowca.
Osady słowiańskie grupowały się najczęściej wokół jednego umocnionego grodu. Ten położony był z reguły w miejscu z natury obronnym - na cyplach wysoczyznowych, kępach itp. Ludność zamieszkująca ziemie obecnego powiatu chojnickiego, jak i całe Pomorze długo opierała się władcom państwa piastowskiego. Dopiero na początku XII w. uległa Bolesławowi Krzywoustemu.
Historia Chojnic sięga głębokiego średniowiecza. Jak wykazują badania archeologiczne, już w XI - XII w. istniała tu osada otoczona wałem ziemno-drewnianym. Jednak w źródłach pisanych nazwa Chojnice pojawiła się po raz pierwszy dopiero w 1275 r., w dokumencie wystawionym przez księcia pomorskiego Mestwina (Mszczuja) II. W latach 1309-9 Krzyżacy opanowali Pomorze Gdańskie i od nich to zapewne, jeszcze przed rokiem 1320, Chojnice otrzymały prawo miejskie. Odnowiony przywilej lokacyjny datowany jest na rok 1360. Miasto , położone było pomiędzy dwoma jeziorami, dzięki czemu spełniało ważną rolę w systemie obronnym państwa krzyżackiego, zostało w tym czasie silnie ufortyfikowane, a fragmenty murów obronnych i baszty zachowały się do dnia dzisiejszego. Chojnice leżały na szlaku z Brandenburgii do Malborka, stolicy Zakonu Krzyżackiego oraz dodatkowo na skrzyżowaniu regionalnych dróg handlowych, co sprzyjało rozwojowi gospodarczemu. Na przełomie XIV/ XV w. zorganizowały się tu liczne cechy rzemieślnicze. W 1440 r. Chojnice przystąpiły do opozycyjnego wobec Zakonu Związku Pruskiego, lecz wskutek wewnętrznych konfliktów społecznych kilka lat później Rada Miejska zadeklarowała jednak wierność Zakonowi, który osadził w mieście silną załogę wojskową. 18 września 1454 r. pod Chojnicami rozegrała się pierwsza walna bitwa wojny polsko – krzyżackiej, tzw. wojny 13-letniej. W starciu z zaciężnymi wojskami Krzyżaków dowodzona przez króla Kazimierza Jagiellończyka armia polsko-pruska, której trzon stanowiło pospolite ruszenie, poniosła klęskę; po stronie polskiej poległy co najmniej trzy tysiące ludzi. Trzynaście lat później, w końcu lipca 1466 r., w dowództwie polskim zapadła decyzja o ponownym uderzeniu na Chojnice. 28 września 1466 r. po długotrwałym oblężeniu wojska polskie zdobyły miasto i zamek, co oznaczało odcięcie Krzyżaków od ziem Rzeszy, a tym samym płynących stamtąd posiłków. Ten sukces otworzył drogę do zawarcia II Pokoju Toruńskiego. Na mocy jego postanowień całe terytorium dzisiejszej ziemi chojnickiej weszło w skład Korony Polskiej jako część Prus Królewskich.
Po zakończeniu wojny 13-letniej król Polski - nowy suweren tej ziemi, potwierdził Chojnicom wszystkie posiadane przywileje oraz utworzył tu starostwo grodowe, które w uznaniu zasług wojennych nadał dożywotnio Andrzejowi zwanemu Puszkarzem. Później miasto przeszło pod władzę starostów człuchowskich. Pod opieką Rzeczypospolitej, w ramach organizmu administracyjnego Prus Królewskich, nastąpiły dla miasta i okolicy dwa wieki pomyślności. Chojnice były wówczas największym miastem w powiecie człuchowskimi całej południowo-zachodniej części województwa pomorskiego. Stabilność gospodarczą zapewniało im dobrze rozwinięte rzemiosło, szczególnie liczne zakłady produkcji płótna i sukna, do których półprodukty dostarczali kooperanci z okolicznych miasteczek. Chojnice były też tradycyjnym ośrodkiem handlu zbożem. Dwa razy do roku w tutejszym ratuszu odbywały się posiedzenia sądu ziemskiego pod przewodnictwem pomorskiego wojewody.
Pierwsze zapisy, w których wymieniona jest nazwa Konarzyny, pochodzą z roku 1275 i dotyczą wyznaczania posiadłości klasztornych zakonu Augustianów. We wzmiance tej mówi się, iż zamieszkiwał tu szlachcic Stanoch Malowy, który należał do drużyny książęcej. Jego syn Mirosław w Sąpolnie otrzymał od wielkiego mistrza Zakonu Krzyżackiego w 1326 r. dokument poświadczający prawo do tej ziemi, którą ich przodkowie mieli posiadać od wieków. Od owego możnego rodu Konarskich wywodzi się nazwa Konarzyny. Rodzina Konarskich posługiwała się herbem Ossoria (Kolczyk). Stanoch Malowy i Myslibous Malowy de Choynicz wyznaczyli, wraz ze szczytnieńskim kasztelanem, granice dóbr augustiańskich. Przydomek „de Choynicz” nie odnosił się do Chojnic, lecz do nie istniejącego już dziś majątku zwanego Chojniczanem, leżącego na ziemiach należących do Konarzyn. Dokument, który wyznaczał granice dóbr klasztornych nazywał osadę Myslibousa Konarin. W wiekach następnych nazwa ta przechodziła wiele zmian, i tak w dokumencie lokacyjnym mówiło się o Cunerzin, potem o Konarzynie. Nazwa ta wywodzi się od konarów, czyli koniuchów, którzy strzegli stadnin królewskich. Do czasu zaboru Pomorza w 1308 roku przez Zakon Krzyżacki, ziemie te należały do kasztelanii szczytnieńskiej. Sam gród Szczytno położony był na wyspie na jeziorze Szczytno koło Przechlewa. Zakon Krzyżacki włączył Konarzyny do nowo utworzonej komturii człuchowskiej. Jej siedzibą został Człuchów, gdzie też zbudowano duży zamek. Początkowo, do r. 1330, granice komturstwa człuchowskiego sięgały aż na północ do Brdy, obejmując także dotychczasową kasztelanię zaborską z Brusami, Wielem, Czerskiem i Łęgiem. W 1326 r. wielki mistrz krzyżacki Werner von Orlsen nadał osadzie przywilej lokacyjny. W dokumencie poświadczył prawa własności Mirosławowi i jego rodowi, który od dawna władał Konarzynami. W zamian za przywileje otrzymane od Krzyżaków Mirosław i jego potomni mieli stawiać się konno na wszelkie wojenne wyprawy krzyżackie. Ród Mirosława, który w przyszłości osiągnął godność senatora, wziął swoje nazwisko od nazwy gniazda rodowego. Konarscy herbu Ossoria dzierżyli Konarzyny aż do 1629 r.
Z chwilą utworzenia komturstwa tucholskiego w 1330 r. włączono do niego obszar byłej kasztelanii zaborskiej. Tym samym granice komturstwa człuchowskiego sięgały teraz na wschód poza Chojnice, przebiegając w zasadzie przez dawne pogranicze szczycieńsko-raciąskie.
Rządy krzyżackie charakteryzowały się między innymi tworzeniem nowych form prawnych dla miast i wsi. Wiele wsi dotychczas rządzących się prawem polskim otrzymało teraz prawo chełmińskie, którego wzory zaczerpnięto z prawa magdeburskiego. Początek w. XV wiąże się z momentem największego niebezpieczeństwa dla państwa zakonnego, z wielką wojną polsko-litewską z Krzyżakami w latach 1409-1411. Pod koniec tej wojny w rękach Zakonu utrzymały się tylko trzy zamki: w Świeciu, Gdańsku i Człuchowie. Na mocy II Pokoju Toruńskiego ziemie obecnej gminy Konarzyny wróciły do Polski.
W tych czasach trzecie miasto ziemi chojnickiej, Czersk był jeszcze wsią, w której funkcjonowały: młyn, karczma, smolarnie i barcie. Odkryto tu ślady osadnictwa wczesnośredniowiecznego (datowanego na VII-XIII wiek), jednak przypuszcza się, że nie rozwijało się ono zbyt prężnie, a to ze względu na niesprzyjające położenie geograficzne tej krainy. W XII wieku Czersk wchodził w skład tzw. Zaborów, czyli obszarów leżących za borami, a te z kolei w skład kasztelanii raciąskiej. W XIII w. powstała w Czersku parafia, w skład której weszły okoliczne osady, min.: Rytel, Łąg, Mokre, Malachin. W swojej historii Czersk posiadał kilka kościołów. Najstarszy opisany jest w dokumentach z 1584 roku. Obecny kościół został zbudowany w latach 1910-1913 według projektu F. O. Hossfeda. Gdy nad osadą panowali książęta pomorscy była ona urządzona na prawie polskim. Pierwsze pisane wzmianki o niej pochodzą z 1330. Za rządów krzyżackich, od 1309, Czersk i jego okolice należały do komturstwa tucholskiego. W czasach wojny trzynastoletniej (1454-1466) miejscowi „Borowiaccy” (ludność zamieszkująca bory) dostarczali żołnierzom Kazimierza Jagiellończyka znacznych rozmiarów ilości prowiantu i za to otrzymali od króla przywilej o charakterze miejskim. Po zawarciu II pokoju toruńskiego Czersk powrócił do Polski i stał się królewszczyzną (wsią królewską). Należał wtedy do starostwa tucholskiego i był siedzibą sądu bartnego.
Do I rozbioru Polski
W II połowie XVI wieku powiat człuchowski, będący jednym z największych w województwie pomorskim (około 2, 5 tys km2) położony był skrajnie w stosunku do obszaru państwa jak i województwa. Obejmował on obszary najbardziej lesiste, porośnięte Puszczą Tucholską z licznymi innymi, mniejszymi enklawami leśnymi. Powiat ten mieścił się w zasadzie w granicach byłego komturstwa człuchowskiego odpowiadających w części północno-zachodniej, dawnej kasztelanii szczycieńskiej. Struktura gospodarki omawianego rejonu była wyraźnie określona: z jednej strony miejski ośrodek rzemieślniczo-handlowy (Chojnice), stanowiący centrum wymiany i produkcji nierolniczej, z drugiej zaś liczne osiedla wiejskie związane z rolnictwem i eksploatacją lasów, która to forma działalności gospodarczej zdecydowanie tu przeważała. Połowa XVI w. przynosi liczne wycinanie lasów i przeznaczanie pozyskanych terenów pod areał uprawny i osady przemysłowe. Związane to było m.in. z korzystnymi warunkami zbytu produktów rolnych i leśnych na zachodzie Europy za pośrednictwem portu w Gdańsku. Szczególnie w północnej części powiatu człuchowskiego wykształcać zaczęły się zalążki późniejszych wsi, przede wszystkim w postaci śródleśnych osad związanych z produkcją przemysłową. Te pojedyncze osiedla zwane pustkowiami to węglarnie, smolarnie, młyny, karczmy, itp. W lasach budowano też karczmy leżące na szlakach komunikacyjnych, służące także jako punkty zborne dla pracujących przy wyrębie puszczy mieszkańców z okolicznych wsi, zarówno stałych jak i sezonowych. Obsługiwały one ponadto wędrujących przez lasy podróżnych oraz flisaków, trudniących się spławianiem drewna i innych produktów leśnych Brdą do Gdańska. Dlatego karczmy te powstawały najczęściej przy przeprawach przez rzekę bądź na traktach lądowych. Z XVI w. znana jest karczma leśna w Żychcach (1579 r.). W tamtych czasach powstawało szczególnie dużo osad typu rolniczego, wsi i „pustkowi”, zakładanych w puszczach. Przed 1615 r. zbudowano młyn Osusznica, wokół którego z biegiem czasu powstała też osada. Taki sam rozwój miał miejsce w przypadku Parszczenicy, od 1599 r. istniejącej jako osada młyńska. W 1629 r. Mirosław Konarski, dziedzic rodu, sprzedał swoje dobra rodzinie Tuchółków. Poprzedzając ten fakt spisał w języku polskim dokument, w którym określił majątek kościelny i dochód proboszcza. Nowi właściciele przenieśli dwór do Giemeł, lecz Konarzyny nadal pozostały największą wsią w okolicy.
W czasach saskich przybrała na sile akcja osadnicza na porębach leśnych. Po 1700 r. powstały m.in. pustkowia śródleśne Niepszczołąg (1717) i Kiełpinek (1746). W tym samym czasie powstały dwa inne pustkowia koło rzeczki i osady Osusznica: „wyżej stawu” Osowo w 1738 r., a „niżej stawu” w 1743 r. Owsne Ostrowy. Wszystkie powstające w puszczach osiedla rozrastały się i przekształcały we wsie rolnicze. Do 1772 r. stała się nimi większość osad leśnych powstałych w okresie od XV wieku. Równolegle jednak tworzono nowe „pustkowia”, które dopiero do upływie nieraz kilku dziesięcioleci osiągały rangę swych poprzedników. W pow. człuchowskim ludność wiejska stanowiła wówczas 74,8% ogółu ludności. Wyróżniał się on zarówno jeśli chodzi o odsetek szlachty, jak i ludności kmiecej (niezależnych chłopów), zwanej na Pomorzu gburami.
Wysoki poziom reprezentowało szkolnictwo chojnickie (szkoła istniała od poł. XIV w.); młodzież chojnicka licznie udawała się na studia w uniwersytetach niemieckich. W 1555 r. Rada Miejska oficjalnie przyjęła wyznanie luterańskie, a wraz z nią większość mieszkańców. Występujący w obronie kościoła podczas próby jego przejęcia proboszcz Jan Siński został zabity w zamieszkach. Jednak po sześćdziesięciu latach katolicy, na mocy dekretu króla Zygmunta III Wazy, odzyskali XIV-wieczny, gotycki kościół farny, w związku z czym ewangelicy wkrótce wybudowali własny zbór na rynku obok ratusza. Z inicjatywy ks. Jana Doręgowskiego przybyli do Chojnic jezuici, którzy prowadzili działalność misyjną i edukacyjną w założonej w 1623 r. szkole, późniejszym kolegium. W XVIII w. jezuici wybudowali barokowy kościół (obecnie p.w. Zwiastowania NMP) oraz istniejący do dziś gmach szkolny (obecne Liceum im. Filomatów Chojnickich). W okresie spokojnej egzystencji rozkwitało życie kulturalne, m.in. na kilka lat przed śmiercią osiadł w Chojnicach wybitny malarz śląsko-gdański Herman Han, znany z wielu dzieł zdobiących świątynie cysterskie (zm. 1628).
Okres pomyślności przerwał najazd Szwedów; w latach 1655 - 60 miasto było kilkakrotnie nawiedzane przez wroga i trawione pożarami. Dalsze nieszczęścia przyniósł wiek XVIII - grabieże ze strony obcych wojsk podczas wojen północnej (1700-21) i siedmioletniej (1756-63), nawroty epidemii cholery i wielkie pożary w latach 1733 i 1742 dokonały dzieła upadku. Miasto odbudowało się jednak ogromnym wysiłkiem mieszkańców, w czym znaczne zasługi położył m.in. wybitny burmistrz Izaak G. Goedtke. Niektóre budynki z tamtego okresu odbudowy przetrwały do dziś.
W przypadku obszaru obecnej gminy Konarzyny szczególną rangę miała produkcja potażu i smoły oraz wypalanie węgla, lokalizowane najczęściej w pobliżu spławnych strumieni. Śladem ich istnienia jest np. nazwa wsi Popielewo. Duże zalesienie terenu sprzyjało też rozwojowi bartnictwa. Znaną z 1748 r. jest m.in. barć żychcka. Bartnictwo stanowiło jednak uboczne zajęcie ludności mieszkającej przy lasach. Od XVI w. jego znaczenie ulegało stopniowemu zmniejszeniu, wynikającemu z postępującego zaniku pni bartnych podczas wyrębów oraz niszczenia kwiatostanu puszcz przez rozszerzające się wypasy.
Kościół zbudowany w 1731 r. z fundacji podkomorzego malborskiego Piotra Tuchołki, (którego rodzina w XVII i XVIII w. posiadała dobra konarzyńskie) reprezentuje murowane budownictwo sakralne późnego baroku. Tuchółkowie pozbyli się majątku w 1764 r. W latach następnych Konarzyny często zmieniały właścicieli. Należeli do nich kolejno: Skórczewscy, Jan Leberecht, Jan Kleist, a od 1871 r. Gaspar Piwonka, z pochodzenia Czech. W ciągu XVII i XVIII w. istniała już z krótszymi lub dłuższymi przerwami szkoła w Konarzynach. Niemała rola przypadła temu szkolnictwu w okresie ogarniających całą Polskę prądów reformacyjnych i kontrreformacyjnych. W w. XVI idee te zostały przejęte m.in. przez szlachtę w Konarzynach i Kiełpinie.
W obszarze leżącym na granicy dwóch państw panowały złożone stosunki narodowościowe. Wieś chojnicka była przede wszystkim polska, zwarty obszar zajmowała też autochtoniczna szlachta kaszubska. W niektórych jednak rejonach stosunki etniczne zaczęły ulegać systematycznym przeobrażeniom, zwłaszcza w związku z przenikaniem niemczyzny w czasach Reformacji. W ręku szlachty polskiej pod koniec XVI w. pozostawały tylko ziemie na północnym-zachodzie oraz z terenu obecnej gm. Konarzyny - Ciecholewy, Konarzyny i Konarzynki. Tego rodzaju przemieszczanie ludności miało skutki dwustronne. Asymilacja przebiegała bądź w kierunku grupy niemieckiej, bądź też w kierunku polszczenia się Niemców tam, gdzie wytworzyło się sąsiedzkie środowisko z przewagą ludności polskiej.
W 1565 w Czersku była karczma, młyn wodny o jednym kole napędowym oraz kościół. Ludność tutejsza trudniła się bartnictwem, co wynikało z dużego zalesienia okolic. I tak na przykład dokumenty potwierdzają, że tutejszemu staroście bartnemu - Jakubowi Glusowi - podlegało 24 bartników z "puszczy czerskiej". Ze względu na postępujący wyrąb puszczy następował upadek bartnictwa. W XVII wieku we wsi powstał browar i Czersk stał się siedzibą tzw. Ekonomii Czerskiej, która była dzierżawiona m.in. przez Raczyńskich herbu Nałęcz, Kilińskich herbu Junosza, a od połowy XVII wieku przez Łukowiczów, którym nadano Ekonomię w wieczyste użytkowanie.
Natomiast w latach 1655-1660 Czersk podupadł, w wyniku dewastacji wojennych podczas Potopu szwedzkiego. Tutejsze społeczeństwo wraz z proboszczem - ks. Gradzikowskim - musiała kryć się przed Szwedami w pobliskich lasach. Do odbudowy zrujnowanego miasta po wojnach XVIII wieku przyczynić się miało uzyskane od króla Stanisława Augusta Poniatowskiego prawo odbywania jarmarków w Czersku. W administracji kościelnej Czersk wraz ze Starogardem stanowił odrębny dekanat z siedzibą w Czersku. Zarówno w wieku XVII, jak i w XVIII w Czersku istniała szkółka parafialna.
Od I rozbioru Polski do odzyskania niepodległości
W wyniku I rozbioru Polski 21 września 1772 r. do Chojnic wkroczyły wojska pruskie. Miasto stało się siedzibą nowo powołanego powiatu chojnickiego, którego obszar obejmował przedrozbiorowe powiaty człuchowskie, tucholskie i świeckie. Zlikwidowany został samorząd miejski, a nowe stosunki polityczne doprowadziły do głębokiego regresu społeczno-gospodarczego. Zastój przełamany został dopiero w II połowie XIX w. dzięki wybudowaniu kilku szos oraz linii kolejowej Piła - Tczew (1871 - 73), łączącej odtąd Chojnice z Berlinem, Gdańskiem i Królewcem. Budowa dalszych linii sprawiła, że miasto stało się ważnym węzłem kolejowym na Pomorzu. Równocześnie władze pruskie zlokalizowały tu szereg urzędów i instytucji, które przyczyniły się do umiarkowanego rozwoju gospodarczego i postępu cywilizacyjnego. W 1871 r. powstała gazownia miejska, w 1900 r. uruchomiono wodociąg i elektrownię, w 1909 r. kanalizację sanitarną. W mieście istniało dobrze zorganizowane szkolnictwo. Istotna rola przypadła katolickiemu gimnazjum, które powołano w 1815 r. W intencji zaborców miało ono germanizować inteligencję pomorską, lecz w szkole od lat 30. XIX wieku działały tajne koła filomackie młodzieży polskiej; z tej kuźni wyszło wielu duchowych przywódców, działaczy niepodległościowych oraz twórców regionalizmu kaszubskiego (m.in. F. Ceynowa, A. Majkowski, J. Karnowski).
Kończący się pod koniec I poł. XIX w. proces uwłaszczenia chłopów miał także wpływ na wsie pow. chojnickiego. Ogólne porządkowanie spraw związanych z nową administracją powiatu i ustalanie wymiaru podatku ze wszelkiej własności umożliwiało powolny proces ożywienia gospodarczego, który był zresztą zjawiskiem notowanym w całym państwie pruskim. Z jednej strony inicjatorami ożywienia gospodarczego stały się lokalne władze powiatowe przy aktywnym poparciu ludności, z drugiej natomiast - władze państwowe. Całkowita stagnacja gospodarcza powiatu chojnickiego spowodowana była brakiem dogodnych połączeń drogowych o dobrej nawierzchni. Efektem licznych działań władz powiatowych była budowa w latach 1846-1876 drogi z Chojnic do Bytowa. Nie miała ona jednak większego znaczenia gospodarczego, gdyż nie łączyła powiatu z koleją. Dopiero budowa kolejnych dróg poprawiła łączność komunikacyjną powiatu z innymi miejscowościami.
Na przykładzie Konarzyn można prześledzić zmiany kulturowe i trwanie polszczyzny w okresie zaborów: Do początku XIX w. były one wsią czysto polską. W 1883 r. mieszkało w niej już ponad 200 Niemców. Przy końcu XIX w. tutejsza parafia liczyła już 3710 wiernych,przy czym sama wieś miała - jak podaje „Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich” (1895) - 200 budynków, 73 domy, 453 katolików i 234 ewangelików. Tuż przed wybuchem drugiej wojny światowej ludność wsi gwałtownie spadła do 315 osób (w tym zaledwie kilku ewangelików). Podstawą wykształcenia i rozwoju umysłowego były w tamtym czasie szkoły parafialne. Pomimo 150-letniego okresu zaboru i prób germanizacji tamtejsza ludność - Kaszubi - zachowała polskość, język i narodowe tradycje.
W roku 1772 Czersk wraz z całymi Prusami Królewskimi został zagarnięty przez Prusy w I Rozbiorze Polski i pozostawał w ich administracji aż do powstania II Rzeczpospolitej. Duży wpływ na rozwój Czerska miała droga wiodąca z Berlina do Królewca. Jej odcinek biegnący przez miasto zbudowano w 1827 roku. 46 lat później wybudowano odcinek Kolei Wschodniej prowadzącej przez Czersk, a łączącej te dwie pruskie stolice. Od tego momentu datuje się szybkie uprzemysłowienie Czerska. Powstają: młyny, tartaki, browar, cegielnia, przędzalnia, fabryki mebli, stolarnie, papiernia i fabryka maszyn rolniczych. Rozwinęło się rzemiosło i handel. Większość zakładów pracowała na potrzeby szybko i dynamicznie rozwijającego się Berlina. Następstwem tych zmian był szybki przyrost ludności. W 1772 roku wieś i folwark Czersk liczył 186 mieszkańców, zaś w roku 1921 - 6.700 osób. Na przełomie XIX i XX wieku powstało wiele budynków istniejących do dzisiaj, są to min.: szkoła przy ul. Kościuszki, budynek obecnego LO, budynek sądu przy ul. Dworcowej, poczta, kościół, niektóre domy przy ul. Kościuszki. Najstarszym budynkiem w mieście jest plebania zbudowana w roku 1828. Czersk nie znalazł się bezpośrednio w zasięgu wielkich powstań i konfliktów wieku XVIII i XIX. Jednak Polacy mieszkający w tym mieście, odczuwając swą tożsamość narodową, walczyli o zachowanie polskości, o nauczanie dzieci w szkołach po polsku, tworzyli organizacje i stowarzyszenia rozwijające polskie życie kulturalne i świadomość narodową. W roku 1832 przez Czersk przelała się fala żołnierzy, uczestników Powstania Listopadowego. Wielu z nich zatrzymało się tu na nocleg. Jednym z nich był Wincenty Pol, który ujęty życzliwością i serdecznością miejscowej ludności, opisał pobyt tutaj w wierszu „Nocleg w Czersku”.
W okresie I wojny światowej wielu mieszkańców Czerska zostało wcielonych w szeregi armii niemieckiej i wysłanych na front. W tym czacie w okolicy wsi Łukowo utworzono duży obóz jeniecki, przez który przeszło około 50.000 ludzi. Po obozie w lesie pozostał duży cmentarz oraz pomnik upamiętniający zmarłych w nim jeńców różnych narodowości, głównie Rosjan.
XX-lecie międzywojenne
Na mocy Traktatu Wersalskiego powiat chojnicki znalazł się w granicach niepodległej II Rzeczypospolitej. Granica państwowa została ustanowiona w odległości 2 km od miasta, przez miasto biegł ważny szlak tranzytowy (drogowy i kolejowy) z Rzeszy Niemieckiej do Prus Wschodnich. 01.08.1919 r. na mocy ustawy utworzone zostało woj. pomorskie, w skład którego wchodził także powiat chojnicki. Wojsko polskie wkroczyło do Chojnic 31 stycznia 1920 r. Miasto pełniło w dwudziestoleciu międzywojennym rolę centrum administracji, życia społecznego, szkolnictwa, kultury i turystyki, ośrodka handlu i usług dla regionu południowych Kaszub i Borów Tucholskich. Ludność województwa w zdecydowanej większości stanowili Polacy. Województwo charakteryzowało się słabością gospodarczą. Zdecydowana większość ludności (62,2%) utrzymywała się z gospodarki rolnej i leśnej. Powiat chojnicki zajmował czołowe miejsce w województwie pod względem liczby mieszkańców, natomiast gęstość jego zaludnienia należała do najmniejszych (42,2 - 44 mieszkańców na km2). Na mocy ustawy z 23.03.1933 r. o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego zniesiono instytucję gmin jednowioskowych wprowadzając w ich miejsce gminę zbiorową z gromadami. W wyniku tej reformy utworzono na terenie pow. chojnickiego 9 wiejskich gmin zbiorowych, których zarządy gminne miały siedzibę w następujących miejscowościach: Brusy, Brzeźno Szlacheckie, Czersk, Chojnice, Konarzyny, Leśno, Lipnica i Rytel. Konarzyny znalazły się na rubieżach Polski, tuż obok granicy z Niemcami. Jako ciekawostkę można przytoczyć fakt, że droga z Konarzyn do Chojnic biegła na odcinku 5 km przez terytorium Niemiec. Konarzyny były bardzo silnie związane z odrodzonym państwem polskim. Jako pierwszy na Pomorzu powstał tutaj pomnik Józefa Piłsudskiego. Podstawowymi gałęziami produkcji oraz głównymi źródłami utrzymania ludności były nadal rolnictwo i leśnictwo. Przemysł odgrywał znacznie mniejszą rolę - dominował przemysł spożywczy, drzewny i graficzny.
W latach II Rzeczpospolitej Czersk rozwinał się w największy w powiecie chojnickim ośrodek przemysłowy. Dzięki swemu położeniu wśród lasów, mogło rozwijać przemysł drzewny. W mieście i okolicy działało 8 tartaków, kilka fabryk mebli i listew, wiele stolarni. Funkcjonowały również młyny, wiatraki, browar, mleczarnie i rzeźnie oraz wiele zakładów rzemieślniczych. W strukturze mieszkańców zaczęli dominować robotnicy. Tak duży ośrodek handlowo-przemysłowy, o ciągle zwiększającej się liczbie ludności, mógł ubiegać się o prawa miejskie. 1 lipca 1926 roku na mocy rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów Czersk stał się miastem. Pierwszym, wybranym przez Radę Miejską , stałym burmistrzem był Paweł Trybull.
Od II Wojny Światowej do współczesności
W dniu 1 września 1939 r. Chojnice zostały zaatakowane jako jedno z pierwszych miast polskich; już o 4.30 (a zatem na kwadrans przed osławionym ostrzałem gdańskiej Westerplatte!) na chojnicką stację kolejową wjechał niemiecki pociąg pancerny, który został przez polską obronę wyparty i unieszkodliwiony. Bohaterska obrona miasta została złamana dopiero po wielogodzinnej walce. Także pierwszego dnia wojny pod Krojantami (5 km od Chojnic) szwadrony 18 Pułku Ułanów Pomorskich stoczyły słynną potyczkę z niemiecką piechotą zmotoryzowaną. W pierwszych miesiącach okupacji hitlerowcy zamordowali ok. 500 mieszkańców Chojnic i powiatu. Szczególnym miejscem masowych zbrodni stała się podmiejska Dolina Śmierci. Terror i zbrodnie, wysiedlenia, aresztowania trwały przez cały okres wojny. Dawne województwo pomorskie, a wraz z nim i ziemia chojnicka, weszło teraz w granice tzw. Okręgu Danzig-Westpreussen („Gdańsk - Prusy Zachodnie”) i zostało wcielone w granice Rzeszy, toteż mieszkańców Chojnic poddano przemożnej presji germanizacyjnej. Pomimo drastycznych kar dobrze zorganizowano polskie tajne nauczanie oraz konspiracyjną pomoc społeczna, a grupy ruchu oporu (TOW Gryf Pomorski) działały głównie w lasach powiatu chojnickiego. Okupacje hitlerowska w sposób tragiczny odcisnęła także swe piętno na mieszkańcach Czerska. Już 3 września 1939 roku oddział Wermachtu wkroczył do miasta. W tym dniu mniejszość niemiecka żyjąca dotąd na uboczu, wyszła z cienia i przejęła władzę w mieście. Rozpoczęły się aresztowania, deportacje i egzekucje. Tylko w pierwszych miesiącach wojny zamordowano kilkadziesiąt osób, przede wszystkim działaczy politycznych, inteligencję i kupców. Skazanych wywożono ciężarówkami do lasu i rozstrzeliwano. Czerskich działaczy wymordowano w lesie pod Łukowem oraz w Igłach k/Chojnic. Jednak i tu Polacy nie poddawali się biernie terrorowi hitlerowskiemu – powstawały leśne grupy partyzanckie, agendy ogólnokrajowych organizacji ruchu oporu m.in.: „Grunwald” i AK.
14 lutego Chojnice a dopiero 21 lutego 1945 Czersk zostały wyzwolone spod okupacji przez jednostki II Frontu Białoruskiego Armii Czerwonej, przy czym w trakcie zaciętych walk w powiecie poległo ok. 800 żołnierzy. W toku walk śródmieście Chojnic legło w gruzach. Po zakończeniu wojny stopień zniszczenia obiektów gospodarczych i mieszkalnych w poszczególnych gminach powiatu był znacznie zróżnicowany. I tak gmina Konarzyny miała najwyższy odsetek zniszczonych budynków mieszkalnych - 37,4% - a najmniejszy gmina Lipnica - 12,6%. Średnią zniszczeń majątku trwałego w gminach powiatu oszacowano na ok. 25% jego stanu przedwojennego. Obszar pow. chojnickiego poniósł w okresie wojny światowej bardzo duże straty. Ich wielkość na terenach wiejskich kształtowała się powyżej średnich wskaźników dla całego województwa.
W nowej rzeczywistości Polski Ludowej, po II wojnie światowej trud mieszkańców skierowany był początkowo na odbudowę oraz poprawę warunków bytu. Począwszy od lat 60. nastąpił okres rozwoju, związany z rozbudową, bądź budową nowych zakładów przemysłu spożywczego, meblarskiego, metalowego i innych. Dało to impuls budownictwu mieszkaniowemu, które realizowane było z dużym rozmachem do lat 90.- zarówno wielorodzinne (zwłaszcza spółdzielcze) jak i indywidualne. Nastąpił także rozwój przestrzenny miasta, urosły duże osiedla - im. Hallera, 700-lecia, Kaszubskie, Kolejarzy, Bytowskie i in., powstały nowe szkoły i przedszkola.
Rok 1975 i tzw. gierkowska reforma administracyjna przyniosły likwidacje powiatu chojnickiego. Gminy Chojnice, Czersk i Brusy należały odtąd przez 23 lata do województwa bydgoskiego, natomiast gmina Konarzyny – do województwa słupskiego.
Transformacja ustrojowa po roku 1989 spowodowała na omawianym terenie gruntowne zmiany społeczno - gospodarcze. Większość istniejących przedsiębiorstw nie sprostała wymaganiom gospodarki rynkowej i upadła, w ich miejsce narodziły się nowe, prywatne zakłady, które jednak nie wchłonęły wszystkich pracowników; stąd w mieście i powiecie utrzymuje się nadal wysokie bezrobocie. Jednak odrodzenie samorządu terytorialnego przyniosło szereg pozytywnych zmian, w tym likwidację zapóźnień w dziedzinie infrastruktury komunalnej, modernizację układu komunikacyjnego, widoczną poprawę wizerunku miasta powiatowego. Szczególne przyspieszenie nastąpiło w ostatnim pięcioleciu. Chojnice doczekały się między innymi nowoczesnego szpitala, oddany został do użytku park wodny, powstają także dalsze projekty, które przybliżą warunki życia w mieście do europejskich standardów. Po wojnie ludność Czerska zmniejszyła się do 6.500 osób. Ubytek o ponad 2000 ludzi spowodowany był stratami wojennymi oraz emigracją ludności niemieckiej na Zachód. Struktura gospodarki miasta nie uległa większym zmianom. Nadal dominował przemysł drzewny i meblarski, rzemiosło i handel. Dużo rozmachu nabrało rzemiosło skórzano-obuwnicze, doprowadzając do powstania Spółdzielni Pracy Inwalidów „Równość”, produkującej obuwie. Większego znaczenia nabrało również rolnictwo. Powstały nowe gospodarstwa, unowocześnił się park maszynowy, jednak produkcja wahała się w zależności od aktualnej polityki państwa. Również samo miasto zmieniło swoje oblicze dzięki budowie nowoczesnego centrum handlowo-usługowego i pełnowymiarowej hali sportowej. Także w Czersku począwszy od roku 1990 przeprowadzonych zostało wiele inwestycji komunalnych, min.: budowa nowoczesnego wysypiska śmieci, oczyszczalni ścieków, sieci wodno-kanalizacyjnej i gazowej oraz bieżąca modernizacja dróg gminnych.
Bibliografia:
1. Knopek Jacek (oprac.), Dzieje Ziemi i Powiatu chojnickiego, T. II, Kalendarium ziemi chojnickiej, 2010.
2. Ostrowski Kazimierz (red.), Dzieje Chojnic, 2010.
3. Borzyszkowski Józef (red.), Historia Brus i okolicy, Gdańsk 2006.
4. Wycech Czesław, Powiat chojnicki. Ziemia- ludzie-przeszłość. Życie gospodarcze i społeczne, Chojnice 1936.
5. Gierszewski Stanisław, Chojnice, dzieje miasta i powiatu, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1971.
6. Milewski Józef, Czersk i okolice. Z pogranicza Borów, Kaszub i
Kociewia, Gdańsk 1988.
7. Grzelakowska Elżbieta, Pochówki dziecięce z cmentarzyska kultury wielbarskiej w Odrach [w:] Acta Universitatis Lodziensis Folia Archaeologica 12, Łódź 1991, s. 73-105.
8. Kmieciński Jerzy, Odry. Cmentarzysko kurhanowe z okresu rzymskiego w powiecie chojnickim [w:] Acta Archaeologica Lodziensia 15, Łódź 1968.
Ważne strony internetowe:
1. http://www.miastochojnice.pl
2. http://powiat.chojnice.pl
3. http://czersk.pl
4. http://konarzyny.pl
|
