|
Bartosz Antoniewicz
Zarys dziejów ziemi jaworskiej
Prehistoria
Od młodszej epoki kamienia (około 4500 lat p. n. e.) poprzez epokę brązu oraz epokę żelaza aż do okresu wczesnośredniowiecznego (VI w. n. e) warunki naturalne, które panowały na obszarze i w okolicy Jawora znacznie różniły się od warunków panujących tu obecnie, na co miały wpływ wielokrotne zmiany klimatu. Dzisiejszy obszar miasta otaczały bagna z wypłycającymi się jeziorami przepływowymi. Poziom tych jezior w starożytności zależał w dużym stopniu od stanu wód rzeki Odry, która charakteryzowała się małym spadkiem i wysokim poziomem wód. Postępujący we wczesnym średniowieczu proces osuszania klimatu wpłynął na obniżenie się wód gruntowych, zanikanie bagien oraz zmniejszenie się powierzchni jezior. Ważnym wydarzeniem, które pozwoliło rozwinąć wiedzę na temat kształtowania się krajobrazu osadniczego było odkrycie na przełomie XIX i XX wieku ogromnego cmentarzyska ciałopalnego, które ciągnęło się na odcinku wzdłuż dzisiejszej linii kolejowej Stary Jawor – Brachów. Badania archeologiczne potwierdziły, iż jest to jedno z największych cmentarzysk popielnicowych ulokowanych na terytorium Polski. Na przełomie lat 1880 – 1910 odkopano tu ponad 1000 urn tzw. popielni (naczynia grobowe, które służyły do przechowywania prochów zmarłych). Świadczy to o ciągłości osadniczej na tym terenie w czasie trwania kultury archeologicznej zwanej kulturą łużycką (około 1300 – 300 lat p. n. e). Podobnych odkryć dokonano w samym centrum miasta oraz w Zębowicach. Kilkanaście grobów całopalnych z zachowanymi urnami i naczyniami oraz śladami osad odkryto w ogrodzie Sądu Miejskiego, koło szpitala (dzisiejszy Plac Seniora), oraz na terenie Dworu Jadwigi (tradycyjna nazwa określająca Zamek Piastowski). Brak dostatecznej ilości danych archeologicznych nie pozwala precyzyjnie określić charakteru tych pradawnych ludnych osad. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że były to osady obronne zlokalizowane na półwyspach jeziornych, czyli miały formę podobną do tej znanej z Biskupina.
O bardzo wczesnym osadnictwie na tym obszarze zadecydowało wiele czynników, miedzy innymi żyzne gleby, duże połacie łąk, które służyły jako pastwiska, oraz jeziora obfitujące w ryby. Ludność kultury łużyckiej zajmowała się głównie uprawą roli i hodowlą zwierząt. Położenie osad i warunki życia tej ludności odtwarzane są między innymi dzięki wspomnianym wyżej odkryciom cmentarzysk ciałopalnych i bardzo charakterystycznej ceramice – także malowanej znajdowanej w wielu grobach popielnicowych. Wyróżnia się ona wysokim poziomem artystycznym i technicznym. Ze stanowisk archeologicznych ulokowanych w Jaworze, Zębowicach, Żarku oraz w Brachowie, wydobyto dużą ilość naczyń z wypalonej gliny, z których część znajduje się w Muzeum Regionalnym miasta Jawora. Przeważają naczynia kuchenne i stołowe, różnorodne wazy, dzbanki, miski i inne. Rozwój przędzalnictwa i tkactwa na terenie Jawora potwierdziły przęśliki i ciężarki do krosien, niektóre przedmioty były wykorzystywane prawdopodobnie do obrządku religijnego, w tym kultu słońca, który w tej kulturze obok kultu ognia i błyskawicy zajmował naczelną pozycję. Z kultem słońca i ognia trzeba również wiązać obrządek ciałopalenia. Na przełomie V i IV wieku p. n. e. kultura łużycka stopniowo zanika na rzecz pojawiającej się kultury pomorskiej (V – III wiek p. n. e.). O obecności kultury pomorskiej na obszarze Jawora świadczą typowe dla tego okresu groby skrzynkowe, odkryte w Żarku. Były to groby płaskie, wyłożone i okryte płytami kamiennymi, zwierające liczne popielnice między innymi tzw. twarzowe. Kultura łużycko – pomorska ewoluowała stopniowo w kulturę grobów jamowych (II w p. n. e. do V w. n. e.). Takie groby odkryto w Jaworze, Starym Jaworze, Brachowie i Żarku. Ludność słowiańska kultury grobów jamowych, która była ogniwem ciągłości osadniczej na obszarze dzisiejszego powiatu jaworskiego po okresie wpływów rzymskich (od około 0 – 400 roku n.e.), oraz burzliwym okresie wędrówek ludów (ok. 400 r. n. e. – ok. 600 r. n. e. ) weszła już w skład tworzących się plemion prapolskich. Istotny wpływ na rozwój tej kultury miały plemiona celtyckie oraz wymiana handlowa z prowincjami rzymskimi. Badania archeologiczne wykluczają jednak obecność Celtów na terenach dzisiejszego powiatu jaworskiego. Posiadany materiał świadczy o ich obecności raczej w rejonie Wrocławia.
Średniowiecze
Nazwa miasta „Jawor” nawiązuje do gatunku drzewa „Acer pseudoplatanus” jednego z najbardziej rozpowszechnionych gatunków klonu na Śląsku, i jest to również nazwa wywodząca się z języka słowiańskiego. Najstarszy zapis pochodzi z roku 1242 i brzmi „Jauer”, inne określenia, które znajdują się w XIII – wiecznych źródłach podają nazwy takie jak: Iawor (1248), Jawor (1263), Jawr (1274) oraz Jauwor (1288).
Od VII stulecia na omawianym obszarze zaczyna się okres względnej stabilizacji i powolny wzrost gospodarczy regionu. W okolicach Jawora ludność prapolska wznosi osady obronne zwane grodami. Poprzez badania archeologiczne potwierdzić można istnienie grodów w okresie od VII do X wieku między innymi na Winnej Górze koło Piotrowic, Zamkowej Górze koło Chełmca, Górze Rataj koło Myśliborza, w Bolkowicach nad rzeka Nysą Szaloną, oraz na górze Górzec niedaleko miejscowości Męcinka. Były to niewielkie grody o powierzchni około 400 – 600 m kwadratowych, stanowiły one siedziby feudalnych rodów, które sprawowały rządy w okolicy i były budowane były przez ludność zależną od feudałów. Gród jaworski położony w miejscu, gdzie obecnie stoi zamek, usytuowany był na wysokim cyplu dawnej skarpy jeziora przyrzecznego. Jego rozmiary w obrębie wałów wynosiły 75 na 100 m kwadratowych, gród ten był najprawdopodobniej centrum wspólnoty terytorialnej (opola), które obejmowało około 100 – 200 km kwadratowych powierzchni, a na które składały się osady o charakterze otwartym, położone wzdłuż Nysy Szalonej. Były to Jawor, Stary Jawor, Żarek, Brachów oraz Zębowice i kilka osad obronnych (grodów) ulokowanych w większej odległości od centrum opola: Bolkowice, Myślibórz, Chełmiec, Męcinka oraz Piotrowice. W skład opola wchodziły również pastwiska, pola uprawne oraz lasy. Ludność każdej z osad zajmowała się przede wszystkim, uprawą roli, hodowlą zwierząt, oraz rybołówstwem, zbieractwem, myślistwem, zbieractwem oraz różnego rodzaju rzemiosłem. Mieszkańców opola integrował wspólny obowiązek obronny przed wrogiem. Wczesnośredniowieczny Jawor znajdował się w zasięgu terytorialnym Trzebowian – jednego z sześciu plemion zamieszkujących obszar Śląska w IX – XI wieku.
Umiejscowienie Trzebowian do niedawna było również kwestią sporną, jednak przeważają poglądy wskazujące jako ich teren zamieszkania dorzecze Kaczawy, i lokalizujące ich główne centra osadnicze w rejonie Legnicy i Jaworu. Niektórzy historycy podzielają pogląd, że w IX w. terytoria plemienne należące do Trzebowian oraz Bobrzan, Dziadoszan i Ślężan wchodziły w skład państwa wielkomorawskiego. Proces chrystianizacji Wielkich Moraw przez Cyryla i Metodego, przyczynił się być może do wcześniejszego zapoznania się mieszkańców Śląska z wiarą chrześcijańską. Niektórzy historycy wysuwają hipotezy, iż nawet około 100 lat przed rokiem 966 i chrztem Mieszka, w Jaworze istnieć już mogła mała świątynia chrześcijańska, konstrukcji drewnianej, ulokowana w obrębie grodu. Po upadku Wielkich Moraw około roku 907, terytoria Śląska znalazły się pod władzą silnego i dobrze zorganizowanego państwa czeskiego. Czesko - piastowskie stosunki uległy znacznemu pogorszeniu z końcem X wieku (około roku 990), kiedy to Śląsk został odebrany Czechom i przyłączony do państwa Mieszka I. W wydanym na przełomie lat 990 -991 dokumencie jest mowa o tym, że państwo Mieszka I składało się z Wielkopolski, Mazowsza, Pomorza, Małopolski, Ziemi Lubuskiej i Śląska. Od tego czasu również, przyjąć można położenie Jawora w granicach Polski. Jako miejscowość już istniejącą potwierdza go również kronikarz Thietmar z Merseburga. Opis przebieg wojny między Bolesławem Chrobrym a Henrykiem II w relacji Thietmara wzmiankuje o chorobie króla niemieckiego Henryka II, który z tego powodu pozostał przez pewien czas w miejscowości Ja(vo)rina. Kampania roku 1010 miała podobne cele jak wyprawa na państwo Bolesława Chrobrego w roku 1017, Henryk II zrezygnował wtedy z przejścia przez Odrę i podążył znanymi w średniowieczu traktami z Głogowa do Legnicy, a stąd przez Jawor, Strzegom, Świdnicę, Ząbkowice aż pod Niemczę. Po śmierci Bolesława Chrobrego nastąpił kryzys monarchii wczesnopiastowskiej, Polskę najechał czeski książę Brzetysław I, przy okazji włączając Śląsk, a więc i okolice Jaworu do swojego państwa. W roku 1039 powraca z wygnania Kazimierz Odnowiciel, podejmując odbudowę państwa piastowskiego, a po dłuższym okresie (zapewne po roku 1050) odzyskując od Czechów Śląsk. Już pod polskim władaniem, bo w roku osada Jawor 1085 rozszerza się w kierunku Góry (dzisiejsza ulica Żeromskiego) oraz Gaju (dzisiejsza ulica Chrobrego) czyli w kierunkach oddalających się od rzeki Nysy Szalonej, co spowodowane jest prawdopodobnie znacznym zwiększaniem się liczby osadników.
Rozwój przestrzenny Jawora bazował w szczególności na dwóch czynnikach. Pierwszym były dobre warunki naturalne i centralne położenie w obrębie terytorialnym Trzebowian. Stworzyło to możliwości zbudowania większego grodu w miejscu, w którym krzyżowały się szlaki handlowe. Jeden z nich prowadził z Czech przez Przełęcz Lubawską, doliną Bobru, doliną Nysy Szalonej przez Świny i Jawor, dalej przez Legnicę, Głogów w kierunku Poznania i Gniezna. Drugi trakt przebiegał przez Jawor i Strzegom, łączył Legnicę z Niemczą, gdzie rozgałęział się w kierunku Wrocławia i Czech przez Kłodzko. Drugim elementem rozwoju miasta był gród, który przyciągał ludność wiejską ze względów bezpieczeństwa i możliwości wymiany płodów rolnych czy wyrobów rzemieślniczych. Podgrodzie w średniowiecznym Jaworze było początkowo strefą otwartą, w XII wieku jednak zostało otoczone wałami drewniano - ziemnymi. U schyłku XII wieku w Polsce istniało około 260 miejscowości targowych; jedną z nich był bez wątpienia również Jawor. Źródła historyczne dotyczące Jawora informują o tzw. Końskim Targu (dzisiejsza ulica Lipowa) usytuowanego w bliskim sąsiedztwie XII – wiecznego Kościoła Św. Barbary, którego początki nie są do końca znane: podaje się rok 1133. Fundatorem kościoła miał być Piotr Włostowic, możnowładca śląski, od 1117 wojewoda Bolesława Krzywoustego a następnie Władysława II Wygnańca. Przypisuje mu się fundację kościołów w Jaworze, Głogowie, Strzegomiu, Legnicy oraz w Środzie Śląskiej. Kasztelański okręg grodowy w Jaworze został utworzony prawdopodobnie już w czasie panowania Bolesława Krzywoustego. Właśnie ten wybór Jawora do sprawowania funkcji grodu kasztelańskiego na przełomie XII i XIII wieku świadczy ówczesnej randze grodu. Wkrótce po śmierci Bolesława Krzywoustego w Polsce nastąpił okres zamieszania i niepokoju, który doprowadził m. in. do wojny domowej między jego synami. W roku 1146 wygnany z kraju został pierwszy książę dzielnicy senioralnej i Śląska Władysław II. Książę Władysław razem z rodziną schronił się w Saksonii, kraju rodzinnym jego małżonki Agnieszki – siostry króla niemieckiego Konrada III. Najstarszemu synowi Bolesława Krzywoustego od kraju nie było dane wrócić, zmarł w Altenburgu w roku 1159, tam też wychowali się jego synowie Bolesław Wysoki oraz Mieczysław Plątonogi. Obaj przy pomocy cesarza Fryderyka I Barbarossy powrócili na Śląsk w 1163 roku. Ostatecznie dokonano podziału Śląska na dwa księstwa: Śląsk Dolny z Ziemią Lubuską i częścią Górnego Śląska włącznie z Opolem przypadły Bolesławowi, reszta Górnego Śląska wraz z Raciborzem przypadła Mieszkowi. W drugiej połowie XIII stulecia za sprawą klasztorów niemieckich, oraz z samej inicjatywy proniemiecko nastawionych Piastów śląskich, potomków wspomnianych książąt nastąpiła dynamiczna kolonizacja Śląska przez niemieckich osadników, którzy licznie napłynęli także w okolice Jawora. Pierwszą wzmianką o Jaworze za czasów Henryka I Brodatego jest informacja o zniszczeniu za sprawą biskupa wrocławskiego Cypriana Gaju czyli miejsca kultu pogańskiego, który miał znajdować się na koło Jawora (jest to dzisiejsza Bazaltowa Góra) położonym około 6 km od Jawora pomiędzy Paszowicami a Górą Rataj koło Myśliborza. Tradycja jaworska mówi także, że Henryk Brodaty z małżonką Jadwigą dość często odwiedzali kasztelanię w Jaworze, a zamek jaworski nazywano niegdyś „dworem Jadwigi”. Ustanowienie kościelnej siedziby dziekana, a w roku 1278, wyniesienie miasta do rangi stolicy samodzielnego księstwa świadczą o ewolucji miasta i regionu w strukturach organizacji kościelnej i państwowej. Od połowy wieku XII do czasu najazdu mongolskiego, Jawor jest aglomeracją o kształcie podgrodzia – targu, z kolei obwarowane potem miasto posiadało cztery bramy: Gajową (Bolkowską), Targową (Strzegomską), Legnicką oraz Złotoryjską.
Gród kasztelański stanowił pewną ostoję bezpieczeństwa a także miejsce handlu i rzemiosła. Rozwojowi sprzyjało ustanowienie prawa mili w roku 1326 oraz nadanie miastu prawa składu i wolnego handlu solą w okręgu miejskim – w roku 1329. Według kroniki Jana Długosza Henryk II Pobożny szykując się do otwartej wojny z Mongołami rozesłał wici po Wielkopolsce i całym obszarze Śląska, stąd przypuszczać można, że wielu jaworzan brało udział w bitwie pod pobliską Legnicą z hordami mongolskimi 9 kwietnia 1241 roku. Po przegranej bitwie nastąpiło znaczne wyludnienie i osłabienie gospodarcze Śląska, wiele miast zostało ograbionych i następnie spalonych. Rozpadła się również monarchia Henryków śląskich, a wzajemne nieporozumienia i wojny pomiędzy spadkobiercami Henryka II spowodowały, że obszar Śląska podzielony został na trzy dzielnice: legnicką (Bolesława Rogatki), wrocławską (Henryka III) oraz głogowską (Konrada I). Jawor i jego okolice znalazły się w granicach księstwa legnickiego.
Pierwsza pewna, pisana wzmianka o Jaworze pochodzi właśnie z roku 1242, czyli z roku po najeździe mongolskim: w zapiskach wymieniany jest proboszcz Walenty z Jawora, który był świadkiem przekazania przez księcia Bolesława Rogatkę darowizny klasztorowi cysterek w Trzebnicy. Nie zachował się dokument lokacyjny miasta, lecz musiało to nastąpić raczej przed rokiem 1275, bowiem w dokumencie wystawionym przez ks. Henryka V Grubego Jawor wymieniany jest już jako (miasto). Dowiadujemy się również z niego, że lokacji dokonał niejaki Herman, o którym dokument wyraża się jako o postaci już zmarłej. Funkcjonujące już w średniowieczu określenie Stary Jawor wskazywałoby na istnienie przedlokacyjnej osady, założonej na prawie polskim Częstą praktyką było wtedy, że nowo zakładane miasto brało nazwę od pobliskiej miejscowości, a do istniejącej nazwy dodawano przymiotnik „stary”.
Około roku 1275, w wyniku podziału księstwa legnickiego między synów Bolesława Rogatki Jawor został stolicą księstwa rządzonego przez Henryka V Grubego, tak też powstało księstwo jaworskie, które obejmowało jeszcze Bolków, Kamienną Górę, Lubawkę, Świerzawę, Nowogrodziec oraz Lwówek Śląski, a w roku 1277 powiększyło się o Strzegom i Środę Śląską. W Legnicy rządy objął Henryk V Gruby, wyznaczając swych młodszych braci: Bolka I (Surowego) oraz Bernarda, aby sprawowali władzę w księstwie jaworskim. Bolko I w 1281 roku wydzielił bratu ziemię lwówecką, jednak Bernard zmarł już w roku 1286, wtedy ziemia lwówecka wróciła z powrotem do księstwa jaworskiego. W roku 1290 umarł książę wrocławski Henryk IV Probus. Bolko I poparł wtedy w staraniach o tron wrocławski swego starszego brata, w zamian za co uzyskał od niego południowo – zachodnią część księstwa wrocławskiego ze Świdnicą, Dzierżoniowem, Ząbkowicami Śląskimi, Ziębicami i Strzelinem. Wtedy też powstało księstwo świdnicko – jaworskie ze stolicami w Świdnicy i w Jaworze, które istniało aż do roku 1741, a do wybuchu wojny trzydziestoletniej (1618 -1648) było najpotężniejszym i najbogatszym księstwem na terenie Śląska. Bolko I rozbudował również zamek w niedalekim Bolkowie, który stał się jedną z najważniejszych warowni na Śląsku. Od niego wzięła się też najprawdopodobniej nazwa miasta – Bolków. Dokument źródłowy z 30 września 1300 roku potwierdza istnienie w mieście rady miejskiej. Mikołaj, sędzia dziedziczny, za radą rajców zgodził się sprzedać szpitalowi i klasztorowi cysterskiemu w Lubiążu dwie grzywny srebra z dochodów miejskiej łaźni. Dokument opatrzono pieczęcią z wizerunkiem Św. Marcina i żebraka, zamieszczono również legendę o treści: Sigilium Buriensium de Jawor (pieczęć mieszczan Jawora). W dokumencie źródłowym z roku 1318 można stwierdzić, iż rada miejska Jawora składała się z trzech rajców: Petzold z Bolkowa, Mikołaj z Wartenbergu oraz szewc Echard. W roku 1343 rada składała się już z czterech członków; istniała również sześcioosobowa ława miejska. Na mocy ugody w Wiedniu dokonanej w 1352 roku przez Bolka II i cesarza Karola IV, z chwilą śmierci w roku 1392 księżnej Agnieszki – córki księcia Leopolda Habsburga i wdowy po Bolku II Małym, księstwo jaworskie przeszło pod bezpośrednie panowanie korony czeskiej. Rok 1420 zapisał się w historii miasta niechlubnymi wydarzeniami, bowiem wypędzono zeń miejscową gminę żydowską. Do roku 1484 Jawor pozostawał jedynym miastem na Śląsku o takiej randze, które pozostawało bez żadnego klasztoru kaznodziejskiego (dominikańskiego lub franciszkańskiego) na swoim terytorium. Zmieniła to dopiero fundacja biskupa Johanna von Wardein i przekazanie przez radę miasta terenu przy obecnej ulicy Klasztornej (dawnej Albrechtstrasse). Biskup sprowadził do Jawora franciszkanów – obserwantów, w Polsce zwanych bernardynami, był to jedyny konwent tego zakonu w dawnym księstwie świdnicko – jaworskim. W roku 1498 dokonano uroczystego poświęcenia klasztoru. Obecnie w zespole poklasztornym mieści się Muzeum Regionalne.
Okres panowania habsburskiego (1526 - 1740)
W roku 1515 podpisano w Wiedniu układ między Jagiellonami a Habsburgami w sprawie dziedziczenia tronów czeskiego i węgierskiego. Rok później, w 1516 zmarł Władysław Jagiellończyk, a na tron czeski i węgierski wstąpił jego syn Ludwik. W roku 1526 zginął on bezpotomnie w bitwie pod Mohaczem. Na mocy układu dynastycznego Królestwo Czech, a wraz z nim obszar Śląska przeszło pod panowanie austriackich Habsburgów. Już w roku 1527 przedstawiciele rycerstwa i mieszczaństwa księstwa świdnicko – jaworskiego złożyli w Świdnicy hołd lenny królowi Ferdynandowi I Habsburgowi. Nowi władcy czescy konsekwentnie dążyli do ograniczenia autonomii Śląska. Uszczupleniu poddano kompetencje sejmu krajowego, sejmików, oraz samorządów miejskich. Państwo przejęło nawet kontrolę nad cechami rzemieślniczymi. Wprowadzono też szereg nowych zmian w sferze podatkowej. Księstwa świdnickie i jaworskie - mające status księstw dziedzicznych korony - zachowały ograniczoną autonomię. Między innymi stany księstwa świdnicko – jaworskiego jako jedyne zachowały przywilej składania hołdu władcy na własnym terytorium. Zamek jaworski pozostał rezydencją królewskiego starosty, który zarządzał terytoriami księstwa.
Szesnaste stulecie było dla Jawora oraz całego regionu okresem szybkiego rozwoju gospodarczego. Miasto zasłynęło wtedy z produkcji i handlu lnem. Powstawały również liczne zakłady rzemieślnicze, jak np. w roku 1512 folusz , przeprowadzono także (w roku 1538) wodociąg od ulicy Myśliborskiej do pompy znajdującej się w Rynku, w roku 1542 wybudowano most do Piotrowic, a w latach 1510 – 1538 Jawor został obwarowany drugim, znacznie nowocześniejszym pierścieniem fortyfikacji. Od XV do początków wieku XVII, Jawor należał do największych śląskich ośrodków sukiennictwa i płóciennictwa, a jaworskie wyroby cieszyły się ogromną popularnością ze względu na dobrą jakość. Za sprawą kupców holenderskich i niemieckich wyroby te docierały nawet do Ameryki i Afryki. Jednak nie brakowało także konfliktów. W roku 1516 wybuchło w mieście powstanie pospólstwa przeciwko patrycjatowi, który opanował radę miejską i uciskał zubożały plebs wysokimi podatkami. Okres ten był również czasem pojawiania się nowych odłamów i ruchów religijnych, których idee szybko rozprzestrzeniały się po kontynencie europejskim. Hasła reformatorskie i wprost nauki Marcina Lutra były znane mieszkańcom Jawora i okolic już od 1526 roku, dzięki działalności kaznodziejskiej Samuela Frenzla.
Początkowo wzajemne stosunki pomiędzy katolikami a protestantami w mieście i księstwie układały się poprawnie. Zgrzyty rozpoczęły się wraz ze śmiercią szanowanego proboszcza jaworskiego, ks. Titze w roku 1562: wtedy to doszło do konfliktu o obsadę probostwa w Jaworze. Miejscowi rajcy nie wyrazili zgody na kandydaturą ks. Georga Fabera, w tej kwestii nie pomogła nawet interwencja biskupa wrocławskiego Kaspra z Łągowa. W efekcie przez lata 1562 – 1650 kazania i nabożeństwa (w duchu "nowej wiary") odprawiano w kościele Św. Marcina. W drugiej połowie XVI wieku znacznie nasiliły się antagonizmy pomiędzy luteranami a przedstawicielami władz cesarskich. Rozpoczęta w 1618 wojna trzydziestoletnia podzieliła Europę na dwa zwalczające się obozy protestantów i katolików. Konflikt ten, największy z dotychczasowych w chrześcijańskiej Europie, wstrząsnął również Śląskiem, w tym także Jaworem. Działania wojenne rozpoczęły się na obszarze Śląska w roku 1626, kiedy to na te ziemie wkroczyła protestancka armia Ernesta von Mansfelda, a w pościgu za nią wojsko cesarskie dowodzone przez Albrechta von Wallesteina, które w sierpniu tego roku zdobyło Jawor. Koszty kwaterunku 1200 żołnierzy i naczelnego dowódcy spadł na głowy mieszkańców Jawora. Według obliczeń Jerzego Maronina na utrzymanie wojska – oczywiście bez kontrybucji oraz łapówek dla oficerów - tylko w latach 1635 do 1649 przeznaczano średnio około 39,4 procent z budżetu kasy miejskiej. Natomiast w szczególnie krytycznych W latach 1636 – 1638 kwota ta wynosiła około 90 procent budżetu miasta. Okresem dla Jawora najtrudniejszym były jednak lata 40 XVII wieku, kiedy to miasto przechodziło z rąk do rąk. Działania wojenne przerwał pokój westfalski zawarty w roku 1648. O skali zniszczeń i grozy, jakie wywołał ten konflikt w następnych pokoleniach świadczy przekaz zanotowany przez K. Koischwitza, który napisał, iż w roku zakończenia długotrwałego konfliktu 1648 – w Jaworze pozostało zaledwie 150 mieszkańców, co spowodowało ogromne wyludnienie nie tylko miasta, ale i całej okolicy. Następstwa wojny spowodowały między innymi całkowity upadek miejscowego tkactwa, do tej pory lokomotywy gospodarczej. O rozmiarach klęski, którą na ziemię jaworską sprowadziła wojna trzydziestoletnia mogą świadczyć także następujące dane: o ile przed wojną istniało w mieście 19 cechów, to po wojnie było ich już tylko 11, jeśli przed wojną warzono tu około 1 miliona litrów piwa, to po wojnie było to już tylko 110 tysięcy.
Po zakończeniu wojny Kościół katolicki rozpoczął na terenie Śląska szeroką działalność kontrreformacyjną, prowadzoną w dużej mierze poprzez jezuitów. Akcją tą kierowali biskup Sebastian von Rostock, przez cesarza mianowany starostą generalnym Śląska oraz opat cysterski z Krzeszowa – Bernard Rosa. Napięcia między katolikami a protestantami na Śląsku ciągle rosły, w wielu miejscach ewangelikom odbierano kościoły, przymuszano do uczestnictwa w liturgii katolickiej, a ich młodzieży nakazano kształcenie tylko w szkołach katolickich, w tym jezuickich. Dyskryminacja śląskich protestantów nie ustawała, a represje były dla nich tym dotkliwsze, że w wielu miejscach stanowili oni zdecydowaną większość społeczeństwa. Cesarska komisja redukcyjna odebrała również ewangelikom w roku 1650 kościół Św. Marcina w Jaworze. Traktat westfalski regulował, również kwestie wyznaniowe ewangelików śląskich. Zagwarantowano im prawo do wybudowania kościołów za murami trzech miast: Głogowa, Jaworu oraz Świdnicy, jednak wprowadzono liczne ograniczenia. Kościoły te miały zostać zbudowane z materiałów nietrwałych, nie mogły posiadać wież oraz swym kształtem nie mogły przypominać tradycyjnych świątyń. Miały one też zostać zbudowane na własny koszt protestantów po uzyskaniu zgody cesarza. Zgoda cesarska na budowę kościoła w Jaworze została publicznie ogłoszona 26 września 1652 roku. Nad wytyczeniem placu dla ewangelików za murami miasta – na odległość wystrzału armatniego - czuwali starosta Otto von Nostitz, generał Monteverques, pułkownik Fende i dwaj inżynierowie wojskowi. Koszt budowy znacznie przewyższał możliwości finansowe, którymi dysponowali jaworscy ewangelicy, zatem wysłali oni kwestarzy na kolektę do innych miast i nawet krajów. Po przeszło dwóch latach zebrano około 4600 talarów, pozwoliło to 24 kwietnia 1654 roku wmurować kamień węgielny pod budowę świątyni. Głównym projektantem i architektem budowy był wrocławianin Albert Saebisch (1610 – 1688) – inżynier wojskowy, który podróżując po terenach Francji widział bardzo wiele rozwiązań architektonicznych dotyczących zborów hugenockich, swoje spostrzeżenia wykorzystał przy projektowaniu kościołów w Jaworze, Głogowie i Świdnicy. Znacznej pomocy finansowej udzieliły rodziny von Schweinitz oraz von Hochberg, które zostały za to hojnie wyróżnione uprzywilejowanymi miejscami na emporach rodowych w sąsiedztwie ołtarza. Ostatecznie jaworski Kościół Pokoju ukończono w roku 1655, Okres po roku 1648 to także czas powolnego, lecz stopniowego odbudowywania miasta po zniszczeniach, jakie wywołała wojna. W latach 1656 – 1665 na polecenie starosty von Nostitza odbudowano zamek. W roku 1683 niejaki Christian Oeckel założył w mieście drukarnię, powstały też nowe cechy rzemieślnicze: siodlarzy, złotników oraz cyrklarzy. Koniec XVII wieku przyniósł ze sobą również rozwój innych gałęzi przemysłu.
Ziemia jaworska pod panowaniem Prus
Po okresie wojen śląskich, rozpoczętych przez Prusy w roku 1740, które toczyły się przez ponad 20 lat (do roku 1763), Jawor znalazł się w granicach monarchii pruskiej. Jednym z pierwszych działań nowej pruskiej władzy była reforma administracyjna, która doprowadziła do utraty przez Jawor statusu stolicy księstwa i degradacji do roli miasta powiatowego: na mocy dekretu Fryderyka II nastąpił kres księstwa świdnicko – jaworskiego. W okresie wojny siedmioletniej, lata 1756 – 1763, Jawor był zmuszony złożyć przysięgę wierności cesarzowej Marii Teresie. Jednak w szybkim czasie, po kolejnych zwycięstwach Fryderyka II miasto i okolica zostały ponownie zajęte przez Prusaków i pozostawały w składzie tego państwa do I I wojny światowej. Kondycja finansowa miasta po wojnach śląskich była bardzo trudna, było ono bardzo zadłużone. Do tego, w 1776 r. w czasie ogromnego pożaru spłonęło aż 137 domów. Król Fryderyk II ofiarował miastu 106 000 talarów na odbudowę i specjalnie do nadzoru nad nią skierował do Jawora architekta. Z tego okresu pochodzi większość zachowanych budowli zabytkowych w mieście. Warto wspomnieć, że w roku 1763 w Jaworze powstała pierwsza na Śląsku cała Biblia luterańska.
Okres względnego spokoju i stabilności na przełomie wieków XVIII i XIX przerwały wojny napoleońskie. Jawor został zajęty przez wojska Napoleona pod koniec roku 1806. Mieszkańcy miasta po raz kolejny musieli znosić wysokie koszty związane w kwaterunkiem żołnierzy i dodatkowo licznie nakładane kontrybucje. Mimo dosyć trudnej sytuacji gospodarczej w roku 1809 ukazała się po raz pierwszy lokalna gazeta „Das Jauerische Blatt zur Verbreitung gemeinnütziger Kenntnisse und Nachrichten und zur Beförderung patriotischer und wohltätiger Zwecke” („Jaworski Tygodnik o rozpowszechnianiu wiedzy powszechnie użytecznej i wspierania celów patriotycznych a dobroczynnych”). Pod redakcja Nagela, a potem Ch. F.E. Fischera. W sumie w latach 1809 do 1999 w Jaworze ukazało się 25 tytułów prasowych. Koniec francuskiej okupacji przyniósł dopiero rok 1813. Na polach wsi Dunino, Janowice Wielkie, Kościelec, Warmątowice Sienkiewiczowskie, Bielowice, Słup i Męcinka 26 sierpnia 1813 roku miała miejsce bitwa nad Kaczawą, którą armia francuska przegrała, po czym zmuszona była do odwrotu z terenów Śląska. Zwycięzca w tej bitwie, generał Blücher wyruszył do boju właśnie z Jawora.
W XIX wieku Jawor był prężnym ośrodkiem handlu zbożem. Funkcjonowały tam także zakłady zajmujące się przemysłem rolniczym np. rzeźnia Hoffmanna czy cukrownia, produkcją maszyn rolniczych zajmowały się zakłady Carla Wolfa i Augusta Danbera oraz mniejsze fabryki jak np. Paula Fredricha wytwarzająca kuchnie węglowe. W niewielkich ale licznych zakładach rzemieślniczych wyrabiano cieszące się wielkim uznaniem wśród odbiorców powozy konne. Po wojnie francusko – pruskiej (1870 – 1871), działalność ta rozwinęła się na dużą skalę: w mieście działało wtedy około 30 małych zakładów produkujących powozy. Jaworscy rzemieślnicy wytwarzali między innymi: landa, czteroosobowe powozy z opuszczaną na dwie strony budą oraz wiele wozów specjalistycznych np. omnibusy, wozy sanitarne lub wozy przeznaczone do przewozu piwa. W okresie pełnego rozkwitu produkcji powozów w Jaworze funkcjonowały tu cechy kołodziejów i budowniczych powozów z około 45 członkami, łącznie z majstrami z poza miasta. Największymi rynkami zbytu dla jaworskich pozwów były poza Śląskiem Prusy środkowe, Pomorze oraz Poznańskie. W tym okresie rozwinęło się też garbarstwo i przemysł ceramiczny oraz obróbka bazaltu, pozyskiwanego z niedalekich kamieniołomów sudeckich. Miasto było również znane z wyrobów kiełbasek oraz wyśmienitych pierników. W 1846 roku młody ciastkarz Hermann Lauterbach przejął od swego majstra i nauczyciela Siegerta oraz jego zięcia Richtera warsztat cukierniczy. Od tej pory cukiernictwo zasłynęło z ciastek formowanych w kształcie koszki (rodzaj ula w kształcie dzwonu). Masę dla nadzienia tego smakołyku sporządzano przez ucieranie migdałów z dodatkiem wanilii, cynamonu, imbiru, goździków i gałki muszkatołowej. Ciasteczka nazywane były potocznie „Bienenkorb” (pszczeli ul). W 1876 roku Otto Lauterbach przejął od ojca rodzinny interes. W roku 1881 wybudował dom w zachodniej pierzei rynku. Na przedniej fasadzie na wysokości pierwszego piętra umieścił złoty ul. Zarówno dom, jak i złota koszka symbolizująca specjalność Lauterbachów przetrwały do naszych czasów. Jaworskie przysmaki sprzedawano w wielu krajach, między innymi w Anglii i we Włoszech.
W 1821 w mieście zniesiono obowiązek zamykania bram miejskich, a w rok później latarnie oświetlały już jaworskie ulice. Karę chłosty wraz z pręgierzem zlikwidowano w 1824 roku. W 1856 roku Jawor posiadał już dworzec kolejowy: już w roku 1854 doprowadzono tu linię kolejową z Jaworzyny Śląskiej do Legnicy, co miało ogromne znaczenie w rozwoju gospodarczym miasta, otwierając tutejszemu przemysłowi rynki zbytu i zapewniając sprawny dowóz surowców. W roku 1895 otwarto linię kolejową do Bolkowa i dalej do Marciszowa, natomiast w 1902 - do Malczyc. Wprowadzenie komunikacji i przewozów towarowych koleją bardzo sprzyjało rozwojowi okolicy, wspieranemu dodatkowo poprzez nowe inwestycje, a także modernizację i zastosowanie nowinek technicznych w zakładach. Wraz ze stopniowym wzrostem dobrobytu w mieście założono Miejską Kasę Oszczędności (w 1834 roku). W roku 1852 wybudowano drogę w kierunku Bolkowa i Złotoryi. W 1862 natomiast uruchomiono nowoczesne jak na owe czasy oświetlenie gazowe na ulicach Jawora, sama gazownia zbudowana została za 50.000 talarów. Nowy budynek Teatru Miejskiego, wzniesiony w latach 1869 – 1875, zaliczany jest do najciekawszych na Dolnym Śląsku. Poważną inwestycją było także przeprowadzenie w roku 1888 miejskiej sieci wodociągowej. Pierwsze połączenia telefoniczne uzyskano w roku 1901. Na początku XX wieku wybudowano również tzw. nowe koszary. W drugiej połowie XIX wieku miasto znacznie powiększyło swój zasięg terytorialny. Powstała wtedy zabudowa obecnego Placu Wolności, ulicy Limanowskiego oraz Starojaworskiej. Następną przestrzeń rozbudowy miasta stanowiły tereny położone przy torach kolejowych, przy czym dominowała tam zabudowa o charakterze przemysłowym. Natomiast budownictwo mieszkaniowe lokalizowano przy ulicach Kolejowej i Dworcowej. W XIX wieku rozpowszechniało się zakładanie i działalność różnego rodzaju instytucji, takich jak np. loże masońskie „Święty Marcin pod Trzema Złotymi Kłosami” (od 1848). Od roku 1871 siedzibą tej loży był budynek przy dzisiejszej ulicy Armii Krajowej 7 (dawnej Flurstraße).
Burzliwy wiek XX i okres współczesny
W roku 1911 dzięki hojności Brunona Fuchsa oddano do użytku społeczeństwu jaworskiemu obszerny park nazwany jego imieniem, wcześniej również gruntownie uporządkowano Kępę Strzelecką i udostępniono ją jako Park Miejski. Kolejny wielki konflikt zbrojny: I wojna światowa - przyczynił się do zatrzymania rozwoju gospodarczego zarówno na obszarze całego Dolnego Śląska, jak i ziemi jaworskiej. W 1916 roku, jeszcze podczas toczącej się wojny Jawor został skanalizowany. Z kolei z elektryczności społeczeństwo Jawora mogło w pełni korzystać w roku 1919, Ważna datą m.in. dla historii kulturalnej okolicy jest rok 1929, w którym za sprawą K. Koischwitza powstało lokalne muzeum (Heimatmuseum). Jego celem było gromadzenie zabytków, związanych z historią miasta i najbliższej okolicy, gromadzono też różnego rodzaju kolekcje minerałów czy rozmaitych okazów przyrody.
Po zakończeniu I wojny i upadku monarchii w Niemczech, uchwałą sejmu pruskiego z października 1919 roku podzielono Śląsk na dwie prowincje - dolnośląską ze stolicą we Wrocławiu oraz górnośląską ze stolicą w Opolu. W roku 1935 w Jaworze wybudowano basen kąpielowy o wymiarach olimpijskich, na którym zawodnicy trenowali przed olimpiadą w Berlinie. Ogólnie jednak okres dwudziestolecia wojennego to czas stagnacji z paroma wyjątkami, którymi były wspomniane inwestycje. Spis wykazał, ze w roku 1940 Jawor liczył nieco ponad 13 tysięcy mieszkańców.
Az do sowieckiej ofensywy zimowej w 1945 roku II wojna światowa nie dawała się miastu i powiatowi zbytnio we znaki. Dopiero wspomniany rok 1945 przyniósł ogromne zmiany, które nastąpiły w mieście pod sam koniec wojny i już po jej zakończeniu. Powiaty w części północnej i środkowej Dolnego Śląska, które stanowiły większość jego powierzchni juz w styczniu 1945 były w dużych częściach wyludnione, a to na skutek zarządzonej przez władze nazistowskie ewakuacji, a także zbiorowych ucieczek przed Armią Czerwoną. Poza oblężonym Wrocławiem w gruzach leżały sąsiadujące z nim powiaty, które pełniły funkcję zaplecza dla frontu i były miejscem walk. W końcu stycznia 1945 roku front ustabilizował się wzdłuż Odry na linii miast Brzeg, Oława, Wrocław, Ścinawa, Głogów, lecz już miesiąc później wyznaczały go miasta Jawor, Świdnica, Złotoryja, Strzelin, budowa kolejnych linii umocnień oraz same działania wojenne doprowadziły do całkowitej ruiny wielu wsi i ogromnych zniszczeń w miastach. Prawie 1/3 powierzchni powiatów tej części regionu została zaminowana – szczególnie wiele min położono w powiatach jaworskim, świdnickim, złotoryjskim oraz strzelińskim. 12 lutego 1945 roku lutego radzieckie oddziały 69. oraz 70. brygady piechoty zmechanizowanej 9. Korpusu Zmechanizowanego I Frontu Ukraińskiego zdobyły Jawor, który uległ wówczas dużemu zniszczeniu. Na przełomie kwietnia i maja do miasta dotarła 16-to osobowa ekipa Polaków z Józefem Bartoszewiczem i Janem Czarneckim z zadaniem zorganizowania w mieście polskiej administracji. Ten pierwszy został również pierwszym polskim burmistrzem Jaworu, natomiast od 1 czerwca 1945 funkcję tę pełnił Stefan Glinka. Głównymi zadaniami tego zespołu było przede wszystkim zabezpieczanie majątku przed zniszczeniami i kradzieżą. Jednamy z głównych tematów odbywającej się latem 1945 roku konferencji poczdamskiej było stopniowe wysiedlanie ludności niemieckiej z terenów przekazanych Polsce i przygotowywanie miejsc dla przybywającej ludności polskiej. Pierwszymi polskimi osadnikami w Jaworze byli przymusowi robotnicy pracujący w okolicznych majątkach niemieckich i fabrykach, którzy po prostu pozostali na miejscu. Pozostali, znacznie liczniejsi osadnicy zaczęli przybywać do miasta w czerwcu 1945 roku z województwa kieleckiego, a od września zaczęła napływać także ludność z województw rzeszowskiego i krakowskiego. W 1946 nadeszły z kolei transporty ludności polskiej wysiedlonej z polskich kresów wschodnich. Najwięcej transportów pochodziło z województwa lwowskiego, przy czym osadnicy przybywali głównie z dwóch miast: Gródka Jagiellońskiego i Sokolnik. Na podjaworskie wsie licznie napływali również rolnicy z województw tarnopolskiego i stanisławowskiego. Na koniec, w latach 1946 – 1948 na ziemię jaworską przybyła też duża ilość osób z Syberii i z Francji. Pierwsze lata po wojnie to również czas, w którym porządkowano miasto, na nowo rozpoczęto otwieranie fabryk, od podstaw tworzono polskie szkoły i instytucje kulturalne. Miasto w latach 1945 – 1975 podobnie, zresztą jak przed wojną było siedzibą władz powiatowych w ramach administracji Dolnego Śląska i liczącym się w regionie ośrodkiem przemysłu maszynowego i chemicznego. W grudniu 1946 roku w Jaworze znów funkcjonowało 19 zakładów przemysłowych, wśród nich fabryka mebli, fabryka wyrobów metalowych, fabryka mydła, warsztaty technicznej obsługi rolnictwa oraz cukrownia w Starym Jaworze. W mieście znów zaczął rozwijać się handel i rzemiosło. Według powszechnego spisu ludności przeprowadzonego w roku 1946, Jawor liczył około 9,7 tys. mieszkańców, a w 1960 stan zaludnienia powrócił do tego z sprzed wojny i wyniósł ponad 13 tysięcy. W tamtym okresie Jawor był większym miastem niż Głogów (9,2 tys.) czy Lubin (5,8 tys.).Dopiero powstanie w latach 60 Zagłębia Miedziowego znacznie zmieniło te proporcje z niekorzyścią dla Jaworu, co także wpłynęło na dalszy rozwój gospodarczy regionu. Wzrost liczby ludności spowodował przystąpienie do rozbudowy starych osiedli mieszkaniowych i budowy nowych, które zaczęły zmieniać wizerunek miasta. W roku 1962 w miejscu zniszczonych na skutek wojny kamienic we wschodniej jak również części południowej pierzei Rynku – od ulicy Legnickiej do ulicy Kościelnej zbudowano budynki według projektu S. Müllera. W latach 1967 do 1990 powstało w mieście kilka osiedli wielorodzinnych między innymi os. „Piastowskie” w obrębie ulic Rapackiego i Narutowicza i torów kolejowych, os. „Metalowiec” zlokalizowane we wschodniej części miasta, os. „Przyrzecze” oraz os. Słowiańskie zostały zlokalizowane w zachodniej części miasta. W 1970 roku na bazie wspomnianej już Śląskiej Fabryki Mydła utworzono Jaworskie Zakłady Chemii Gospodarczej „Pollena”. Na przełomie lat 1973 – 1976 zbudowano Zakłady Kuziennicze i Maszyn Rolniczych, które powstały na terenie Fabryki Narzędzi Rolniczych, rok później fabryka ta osiągnęła pełną zdolność produkcyjną.
Podjęto także i sukcesywnie kontynuowano renowację i odbudowę zabytków. Do największych przedsięwzięć w tym okresie należy uznać kapitalny remont dawnego zespołu klasztornego oo. Bernardynów, w którym już za czasów niemieckich funkcjonowało muzeum. W roku 1986 rozpoczęto wreszcie remont Teatru Miejskiego, sfinalizowany dopiero w roku 1998. Przy udziale Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Legnicy udało się przynajmniej zatrzymać deformację konstrukcji Kościoła Pokoju.
Do roku 1975 Jawor znajdował się w województwie wrocławskim, natomiast w latach 1975 – 1998, w wyniku podziału administracyjnego państwa na 49 województw miasto i cały teren zlikwidowanego powiatu weszły w skład województwa legnickiego. W 1986 roku po trwającym długi czas remoncie otwarto ponownie Muzeum Regionalne znajdujące się w byłym zespole klasztornym bernardynów. Jak w całej Polsce również na Śląsku szereg zmian zaszedł po roku 1990 i okresie transformacji systemowo – ustrojowej. Zwiększono kompetencje samorządu miejskiego, a pierwsze w pełni demokratyczne wybory do rady miejskiej odbyły się w tym samym 1990 roku. Rok później miasto opuściły wojska radzieckie, które stacjonowały w miejskim garnizonie od roku 1945.
Od roku 1999 Jawor znów pełni funkcję miasta powiatowego, jest także lokalnym centrum kulturalnym, znanym z organizacji wielu ciekawych wydarzeń, między innymi Jaworskich Koncertów Pokoju, Międzynarodowych Targów Chleba oraz innych interesujących wystaw i warsztatów artystycznych. Obecnie miasto jest dość silnie uprzemysłowione, przeważa w nim przemysł metalowy i maszynowy, lecz dużą rolę odgrywa również branża chemiczna, spożywcza i odzieżowa. Fabryka Wyrobów Metalowych „Carlsson-Fawem” wytwarza między innymi aparaturę do grillowania, kuchnie węglowe, grzejniki oraz lampy elektryczne. Spółka „Jawor – Home” zajmuje się produkcją krzeseł i stołów, a spółka „Korpo” wykonuje elementy i komplety napędowe (łożyska, przekładnie, skrzynie biegów). W okolicach Jawora znajdują się również kamieniołomy bazaltu oraz granitu. Jawor i Bolków znajdują się na międzynarodowym szlaku drogowym ze Świnoujścia i Szczecina do Jeleniej Góry i Pragi, ponadto Jawor jest oddalony zaledwie o 12 km od biegnącej z zachodu na wschód Polski autostrady A4. Ze stolicy powiatu rozchodzą się lokalne szlaki turystyczne, zarówno rowerowe jak i piesze - Szlak Wygasłych Wulkanów (na terenie Pogórza Kaczawskiego, do Parku Krajobrazowego „Chełmy” o pow. 149 km kwadratowych) i Szlak Martyrologii – do byłego hitlerowskiego obozu koncentracyjnego w Rogoźnicy i kamieniołomów, w których zatrudniano więźniów. Wyjątkowym wydarzeniem dla miasta ale i całego regionu było wpisanie w 2001 roku na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO – Kościoła Pokoju, który jest dziś wizytówką miasta. W skład powiatu jaworskiego wchodzą aktualnie: gmina miejska – Jawor, gmina wiejsko – miejska - Bolków oraz gminy wiejskie: Paszowice, Wądroże Wielkie, Męcinka i Mściwojów. Tym samym serce dawnego, znacznie większego Księstwa Jaworskiego pozostaje w jednostce administracyjnej i pielęgnuje swoje wspólne kulturowe dziedzictwo.
Obecny kształt miasta, a także istniejące tu tradycje i obyczaje są dziełem zarówno Niemców jak i Polaków. Długa, nierzadko trudna i skomplikowana historia miasta i okolicy rozegrała się w kontekście rywalizacji o ziemie śląskie trzech państw – Polski, Czech i dwóch państw niemieckich: Austrii i Brandenburgii, a potem zrodzonych z niej Prus. Miasto przechodzące przez wiele okresów od rozwoju do stagnacji, wielokrotnie niszczone i plądrowane przez obce wojska, nie straciło jednak swego uroku i zachowało architektoniczne walory, przyciągające w to miejsce wielu ludzi.
Literatura:
Grynszpan A., Jawor: dzieje i zabytki = Jauer: seine Gesichichte und Denkmäler, Jawor 2003.
Grzywacz F., Jawor, Legnica 1999.
Kwiatek. J., T., Lijewski, Leksykon Miast Polskich, Warszawa 1998.
Miasta Polskie w Tysiącleciu, Tom II, Wrocław – Warszawa – Kraków 1967.
Rybotycki J., Jawor od zarania dziejów do roku 1263. Jawor 1984.
Skoczylas – Stadnik B., Kościół Pokoju w Jaworze, Jawor 2002.
Wrzesiński W. (red.), Dolny Śląsk. Monografia historyczna, Wrocław 2006.
Wykorzystane portale internetowe:
Portal internetowy: Księstwo Świdnicko- Jaworskie- Lokalna Organizacja Turystyczna:
www.ks-j.pl
Strona Urzędu Miejskiego w Jaworze www.jawor.pl
Strona Muzeum Regionalnego w Jaworze www.muzeumjawor.pl
i Muzeum Regionalnego w Jaworze www.muzeumjawor.pl
|
