|
Opracował: Arkadiusz Ochmański
Zarys dziejów Zabrza
Ziemia zabrzańska w Średniowieczu
Pierwsza wzmianka na temat Zabrza pojawia się w dokumencie dotyczącym pobierania dziesięciny, datowanym
(zależnie od źródeł) na lata od 1295 do 1305. Ówczesna wieś występuje tam pod nazwą
"Sadbre", co oznacza
miejsce za debrami czyli porosłymi roślinnością dołami z płynącym wśród wzgórz strumieniem. Tereny ówczesnego
Zabrza rozciągały się wzdłuż drogi, która prowadziła do Gliwic (kierunek zachodni) oraz Zaborza (kierunek
wschodni). W roku 1354 na terenie wsi zostaje wybudowana pierwsza świątynia - kościół pod wezwaniem św.
Andrzeja Apostoła. Mieszkańcy utrzymywali się wówczas przede wszystkim z rolnictwa. Ważne źródło utrzymania
stanowiły uprawy chmielu oraz lnu. Najwcześniej wspomnianą w źródłach historycznych częścią Zabrza są
Biskupice, które w 1243 roku wzmiankowano jako "ville [...] Biscupici circa Bitom". W roku 1310 wzmiankowana
jest Rokitnica Wschodnia. We wcześniejszych wzmiankach pojawiają również Zaborze, Grzybowice oraz Rokitnica
Zachodnia. Obie Rokitnice usytuowane były wzdłuż doliny Potoku Żernickiego, gdzie przebiegała granica
biskupstw wrocławskiego oraz krakowskiego. Według podziału kościelnego tereny Rokitnicy Wschodniej należały
wówczas do parafii miechowickiej przynależącej do księstwa bytomskiego. Natomiast Rokitnica Zachodnia
należała do parafii wieszowskiej i Toszka. W 1311 roku w dyplomie księcia Siemowita pojawiła się pierwsza
wzmianka o Mikulczycach. Na rok 1498 datowane są pierwsza wzmianki o
Makoszowach. W "Rejestrze wolnych
chłopów ziemi bytomskiej" pojawia się informacja o wiosce, w której znajduje się karczma oraz młyn. Wieś
położona była w pagórkowatym terenie, który otoczony był borami. Teren ówczesnego Zabrza zajmował prawie
1500 hektarów z czego największą część stanowiły Biskupice, których obszar zajmował ponad 1100 ha
(Rechowicz,
1967) (Karpusiewicz, 1993) (Szczech, 1995) (Zalewska, 2013).
Okres habsburski
W roku 1526; po przegranej bitwie pod Mohaczem i śmierci Ludwika Jagiellończyka, Śląsk wraz z
całymi Czechami trafił pod panowanie dynastii Habsburgów. W owym czasie Zabrze rozwijało się nieznacznie.
Na początku lat 70 XVI wieku właścicielem wsi został Szambor Dluhomil - szlachcic z Czech. Po przejęciu
władzy dokonał wypędzenia 6 kmieciów, odbierając im ziemie uprawne oraz tereny leśne, których byli właścicielami.
Po tym akcie Dluhomil wybudował drewniany dwór, który nazwany został "zamkiem". W dokumentach z 1672
roku odnotowano, że Zabrze zamieszkują 483 osoby, z czego dorośli mężczyźni stanowią tylko 1/6 mieszkańców.
Po ponad 50 latach, w 1724 roku w Zabrzu było 75 gospodarstw zamieszkałych przez 526 mieszkańców. Wówczas
właścicielem miejscowości był Johann Bernard III von Praschma, który zapoczątkował rozwój przemysłu na
tym terenie, budując w zachodniej części wsi piec hutniczy wspomniany przez księgi parafialne z 1725
roku. Już w 1731 roku w okolicach " huty" zdążyła się rozwinąć kolonia Zabrze Hammer, usytuowana przy
obecnej ul. L. Kondratowicza, na południe od ulicy J.Pestalozziego. Niedługo potem na skrzyżowaniu obecnych
ulic Kondratowicza i Wolności wybudowana została kolonia Gwozdek. Nieco wcześniej pobliżu Makoszów powstaje
przysiółek Wymysłów, który w metrykach przyszowickich datowany jest na rok 1719. Rozwinął się on przy
obecnej ulicy Lubuskiej (Rechowicz, 1967) (Karpusiewicz, 1993).
Okres pruski do początku industrializacji
W 1740 roku wybucha I wojna Śląska między Habsburgami, a Pruską dynastią Hohenzollernów. Stało
się to na wskutek ucisku śląskich protestantów, których Habsburgowie dość mocno prześladowali. W tym
czasie Fryderyk II sojusz z Saksonią i 16 grudnia wkracza na teren Śląska. Obszar podbija w ciągu zaledwie
dwóch miesięcy. Dwa lata później zostaje podpisany pokój wrocławski. Zgodnie z jego postanowieniami Austria
była zobowiązana przekazać całą śląską prowincję z wyjątkiem Śląska Opawskiego i Cieszyńskiego na rzecz
Prus. Zabrze jak i cała prowincja wkraczają w nową epokę. W pierwszej kolejności zostaje przeprowadzona
reforma administracyjna. W ramach nowego podziału utworzono powiaty bytomski oraz toszecki. W skład pierwszego
z nich weszły Biskupice, Makoszowy, Mikulczyce, Rokitnica Wschodnia, Zaborze i Zabrze wraz z istniejącymi
w tym czasie koloniami i przysiółkami. Grzybowice oraz Rokitnica Zachodnia zostają włączone do powiatu
toszeckiego. Wówczas region był mocno zubożały i wyludniony. Opuszczone gospodarstwa rolne zgodnie z
postanowieniem Fryderyka II właściciele majątków ziemskich byli zobowiązani je obsadzać. W celu zachęcenia
do procederu, król pruski w deklaracji z 1773 roku dał gwarancje otrzymania 150 talarów za każde nowo
powstałe gospodarstwo rolne. Dokument określał także określone warunki m.in. wielkość nowych kolonii
powinna mieć od 6 do 20 zagród, a nowymi osadnikami powinna być ludność niemiecka z zachodniej części
prowincji. Ponadto deklaracja gwarantowała kolonistom dom mieszkalny z zabudowaniami gospodarczymi, nowy
sprzęt rolniczy oraz bydło i ziarna na zasiew. Dzierżawa za gospodarstwo miała być płacona dopiero po
8 latach od zamieszkania. Spowodowało to szybki rozwój osadniczy terenu Zabrza. Jego ówczesny właściciel
Mathias von Wilczek w ciągu trzech lat wybudował sześć nowych kolonii. Już w 1774 roku powstaje Pawłów
(Paulsdorf). Rok później rozpoczyna się budowa Małego Zabrza. Dwa lata później w pobliżu zabrzańskiej
kuźni powstają Kończyce, Maciejów, a także górna część Pawłowa (Karpusiewicz, 1993).
Okres przyspieszonego uprzemysłowienia
Wilczek umiera w 1790 roku. W listopadzie pruski wyznawca mojżeszowy z Barabantu - Salomon Izaak odkrywa
pierwsze złoża węgla kamiennego. Ważne dla regionu odkrycie powoduje dynamiczny rozwój przemysłu oraz
urbanizację tych terenów. Już rok później uruchomiony zostaje pierwszy szyb, który daje początek późniejszej
kopalni "Królowa Luiza". W 1792 rozpoczyna się budowa Kanału Kłodnickiego, trwa ona 40 lat. Jego zadaniem
był transport węgla w kierunku Gliwic i dalej na Zachód. Pod koniec XVIII wieku zaczęto drążyć Główną
Kluczową Sztolnie Dziedziczną, której zadaniem było odwadnianie kopalń. Miała się ona ciągnąc od kopalni
"Król" w Chorzowie (wówczas Królewska Huta) do kopalni "Luiza" w Zaborzu. Ten innowacyjny jak na owe
czasy i trudny do realizacji projekt zostaje ukończony dopiero w październiku 1863 roku. W 1819 rozpoczyna
się okres rozbudowy infrastruktury drogowej i komunikacyjnej (Michałkiewicz, 1984). W tym czasie rozpoczyna
się trwająca 11 lat budowa tzw. "Drogi następcy Tronu" łączącej Królewską Hutę z Gliwicami. Zabrzański
odcinek "strasse" dał początek obecnej ulicy Wolności. W latach 40 XIX wieku rozpoczyna się intensywny
rozwój dróg kolejowy. W 1845 roku poprowadzona zostaje linia kolejowa z Wrocławia do Mysłowic. Na polach
Małego Zabrza wybudowany zostaje dworzec kolejowy. Pierwszy pociąg zatrzymuje się 1 października 1845
roku. Powstanie nowych dróg komunikacyjnych powoduje wzrost rangi miasta oraz zachęca inwestorów do
dalszych działań na rzecz rozwoju przemysłu wydobywczego (Hnatyszyn, 2013). Jeszcze w 1841 roku wydobycie rozpoczyna
kopalnia "Concordia", której właścicielem zostaje Karol Lazar Henkel von
Donnersmarck. Dekadę później,
syn Karola-Guido zakłada hutę "Donnersmarck". W początkach drugiej połowy XIX wieku zaczynają się rozwijać
także inne gałęzie przemysłu. W 1853 roku przy ulicy Armii Krajowej powstaje fabryka produkująca drut
i liny. Adolf Deichsel otwiera przy ulicy Karola Miarki warsztat powróżniczy. W tym samym roku na terenie
Małego Zabrza powstaje fabryka kotłów parowych. W 1854 roku właścicielem Biskupic zostaje August
Borsig,
który postanowił wydzierżawić trzy pola górnicze pod nowe wydobycie węgla. W roku 1855 na granicy Małego
Zabrza oraz Zaborza utworzona zostaje huta "Reden". W 1860 roku syn właściciela Biskupic-Alfred stawia
na wydzierżawionych polach nową kopalnie. Pierwsze wydobycie rusza dwa lata później. Tworzy on także
nową hutę i już w sierpniu 1864 roku działalność rozpoczynają dwa wielkie piece hutnicze. Dziewięć lat
później rusza także pierwsze wydobycie kopalni "Ludwigsglück" (Michałkiewicz, 1984). W tym samym czasie
przy ulicy Piastowskiej działalność rozpoczyna huta szkła utworzona z inicjatywy Wilhelma Elsnera. Jeszcze
pod koniec lat 60 w Starym Zabrzu powstaje fabryka smarów i tłuszczów przemysłowych. W grudniu 1868 roku
przy ulicy Pawła Stalmacha oddano do użytku pierwszą zabrzańska gazownie. Od lat 70 XIX wieku powiększa
się także kopalnia "Luiza", która to do 1890 roku oddaje do użytku cztery nowe szyby tworzące Pole Wschodnie
kopalni. W 1871 roku przy ulicy 3 maja powstaje kolejna kopalnia (Michałkiewicz, 1984). Jej właścicielem
jest Guido Henckel von Donnersmarck, a nowy zakład zostaje nazwany na jego cześć - "Guido".
Ówczesne Zabrze to nie tylko zagłębie "czarnego złota". W 1860 roku na terenie Małego Zabrza działalność
rozpoczyna pierwszy browar. W 1871 roku Guido otwiera gorzelnie, zlokalizowana na terenie folwarku w
Mikulczycach. Powstawały także mniejsze browary. Takowe działały Ne terenie
Zaborza, Pawłowa czy Biskupic (Michałkiewicz, 1984). W tym czasie następuje także kolejny etap rozwoju sieci komunikacyjnej regionu,
w tym Zabrza jako ważnego przystanku. W 1872 roku powstaje nowa linia kolejowa Gliwice - Bytom - Królewska
Huta. 32 lata później, już w początkach XX wieku na linii kolejowej Katowice - Ligota - Gliwice powstaje
przystanek w Mikulczycach. Dwa lata później na linii kolejowej - Chebzie -
"Borsigwerk"- Pyskowice- Opole
oddano do użytku przystanek na terenie Mikulczyc. Pod koniec XIX wieku rozwija się komunikacja na terenie
miasta. W 1894 roku do użytku zostaje oddana parowa linia tramwajowa łącząca Bytom z Gliwicami z przystankami
w Zabrzu, Zaborzu oraz Królewskiej Hucie. Cztery lata później, kolejna linia tramwajowa łączy Zabrze
z Bytomiem z przystankiem w Biskupicach. Jest to także okres postępu cywilizacyjnego miejscowości. W
tym samym czasie uruchomiona zostaje pierwsza linia telefoniczna. Wybudowany zostaje wodociąg pobierający
wodę ze stacji Zawada. Trzy lata później z elektrowni na Zaborzu płyną pierwsze strumienie prądu. Dzięki
temu zelektryfikowane zostają tramwaje. W 1909 roku do użytku oddano wieżę ciśnień, która rozpoczęła
dostawę wody dla znacznej części miejscowości.
Przełom XIX i XX wieku to kolejny etap rozwoju przemysłowego Zabrza. W październiku 1890 roku uruchomiona
zostaje koksownia "Skalley". Na terenie Zaborza firma z Berlina otwiera pierwszą brykietownie. W 1898
roku uruchomione zostają kolejne kopalnie m.in. "Castellengo" w Biskupicach. Trzy lata później w Mikulczycach
powstaje kopalnia "Abwehrgrube", a w 1906 koło Makoszów kopalnia
"Delbrückschächte". W roku 1907 roku
makoszowski zakład górniczy buduje pierwsze piece koksownicze, dające początek koksowni
"Delbruck" (Michałkiewicz,
1984). Od lat 60 XIX wieku do czasu wybuchu pierwszej wojny światowej w 1914 roku. Gwałtowne uprzemysłowienie
Zabrza powodowało Duzy wzrost liczby ludności oraz rozwój urbanistyczny. Wiązało się to z koniecznością
zapewnienia mieszkań dla stale napływających robotników pracujących w tutejszych zakładach. Już w 1863
roku Albert Borsig buduje jedno z pierwszych mieszkaniowych osiedli robotniczych w Biskupicach. Na jego
terenie powstaje 66 domów oprócz tego wybudowany zostaje sklep spółdzielczy, szkoła, ewangelicka kaplica
z cmentarzem, sklep spółdzielczy oraz gospoda na zapleczach której utworzono park z muszla koncertową.
Dwa lata później na terenie Małego Zabrza utworzone zostają dwie małe kolonie: "Kolejowa" przy ulicy
Szczęść Boże i Pułaskiego oraz "Szpitalna" wzdłuż Krasińskiego (Karpusiewicz, 1993). Proces zaludniania
miasta przybrał ogromne tempo. Z niecałych 30 tysięcy mieszkańców w 1871 roku ich liczba ciągu czternastu
lat wzrosła prawie dwukrotnie. W 1895 wzrosła do ponad 90 tysięcy mieszkańców, a przed wybuchem wojny
mieszkało tu już ponad 159 tysięcy osób (Hnatyszyn, 2013).
Od końca lat 50 XIX wieku rozkwita życie religijne, kulturalne oraz edukacja mieszkańców. Już w 1857
roku wybudowano na terenie Starego Zabrza murowany kościół pod wezwaniem świętego Jana Chrzciciela w
Biskupicach. Jedenaście lat później poświęcony zostaje kościół pod wezwaniem świętego Andrzeja Apostoła
w Starym Zabrzu. Od początku lat 70 rozwija się społeczność żydowska, która w 1872 roku powołała samodzielną
gminę. W jej pobliżu oddano do użytku synagogę, a przy ulicy Cmentarnej wytyczony został cmentarz. Liczba
wyznawców judaizmu na terenie Zabrza wzrosła w tym czasie do ponad 1100 członków społeczności. Ewangelicy
także nie pozostawali w tyle. Już w 1873 roku w obszarze Małego Zabrza wybudowany zostaje Ewangelicki
Kościół Pokoju. Otwarte zostaję szkoły ewangelickie w Zabrzu, Zaborzu i Biskupicach.. W latach 1885-1910
liczba członków parafii ewangelickiej wzrosła do prawie 6,5 tysiąca wyznawców. W 1885 roku na terenie
Zaborza poświęcony zostaje kościół pod wezwaniem świętego Franciszka. Rok później konsekrowano kościół
pod wezwaniem Świętego Wawrzyńca w Mikulczycach. W 1900 roku poświęcona zostaje kolejną świątynia- kościół
pod wezwaniem świętej Anny w Dorocie. Pięć lat później konsekrowany zostaje ewangelicki kościół królowej
Luizy w Zaborzu. W 1912 tym roku powstaje również kościół Najświętszego Serca Jezusowego w Rokitnicy.
Rozkwit życia kulturalnego miasta przypada na koniec XIX wieku. Jego pierwszym elementem jest uruchomienie
w latach 1898-1905 siedmiu gminnych bibliotek publicznych zlokalizowanych na terenie
Zaborza, Pawłowa,
Starego Zabrza, Biskupic, Małego Zabrza, Kończyc, Borsigwerka i Rokitnicy. Pierwszą z nich była biblioteka
zakładowa huty Donnersmarck (Szczech, 1995). W 1897 roku odbył się tutaj pierwszy seans filmowy. Dekadę
później Johannes Porall uruchamia pierwsze stare kino. Do czasów wojny pojawiło się ich na terenie Zabrza,
aż 8 (Hnatyszyn, 2012).
W 1901 roku huta "Donnersmarck" uruchamia pierwsze kasyno z sala teatralną. Zakład inwestuje także w
infrastrukturę rekreacyjną. Na terenie Parku Hutniczego powstaje kryta pływalnia oddana do użytku w 1904
roku. 1 sierpnia 1914 roku Niemcy przystępują do I pierwszej wojny światowej. Na terenie Prus Wschodnich
zacięte walki trwały od 26 do 31 sierpnia 1914 roku. Na terenie państwa niemieckiego wybuchł wówczas
ogromny entuzjazm. Jego ukoronowaniem było złożenie o wniosku o zmianę nazwy miejscowości na cześć wodza.
Rada Gminy Zabrze 3 grudnia 1914 roku uchwaliła go jednogłośnie. Od tego czasu Zabrze i powiat zabrzański
nazywał się Hindenburg. Nazwa została oficjalnie wprowadzona po zezwoleniu cesarza Wilhelma II, które
otrzymano 21 lutego 1915. W marcu zmieniono nazwę okręgu pocztowego, a w maju dworca kolejowego
(Karpusiewicz,
1993).
Okres powstań śląskich
Niemcy przegrywają I wojnę światową. Doprowadziło to do wzrostu nastrojów nacjonalistycznych w całym
regionie. Konsekwencja tego były dwa zbrojne powstania śląskie w 1919 roku i 1920 roku. O przyszłości
Górnego Śląska miał zadecydować plebiscyt co zostało uzgodnione w ramach Traktatu Wersalskiego. Na terenie
powiatu zabrskiego i Zabrza do głosowania uprawionych zostało ponad 90 tysięcy wyborców. Frekwencja wyniosła
prawie 99 %. za pozostawieniem terenu w Niemczech głosowało 45.219 mieszkańców, ponad 1,5 tysięcy mniej
głosów zostało oddanych na przyłączenie terenu do Polski. W samym Hindenburgu za Niemcami głosowało ponad
21 tysięcy mieszkańców, zaś za przyłączeniem do państwa polskiego było prawie 6,5 tysiąca mniej wyborców.
Za stroną niemiecką opowiedzieli się przede wszystkim mieszkańcy Biskupic oraz
Zaborza. Inny pogląd mieli
mieszkańcy pozostałych gmin i okręgów dworskich powiatu zabrskiego, a także ludność Rokitnicy,
Grzybowic,
Mikulczyc i okręgów dworskich Mikulczyce z powiatu tarnogórskiego. Opowiedzieli się oni za Polską. Niekorzystny
dla Polaków nowy podział górnośląskich ziem sprowokował wybuch III powstania śląskiego. Nastąpił on z
2/3 maja 1921 roku. Do końca dnia Zabrza zostało obsadzone przez powstańców. Jedynym neutralnym punktem
miasta była strefa francuska, obejmująca instytucje oraz obiekty komunalne. Do końca powstania Zabrze
pozostało w rękach polskich. 20 października 1921 roku Rada Ambasadorów zdecydowała o nowej granicy przecinającej
powiat zabrski. Do Polski przyłączono 9 gmin: Rudę, Pawłów, Paniowy, Paniówki, Makoszowy oraz Kończyce,
Chudów, Bujaków i Bielszowice, a także 3 okręgi dworskie Bujaków, Chudów oraz
Paniowy. Do państwa polskiego
trafiło 60% powierzchni powiatu oraz 33 % jego mieszkańców. 17 czerwca 1922 roku decyduje o przyłączeniu
Kończyc, Pawłowa oraz Makoszów do powiatu rudzkiego, którego obszar po likwidacji w 1924 roku zostaje
przyłączony do powiatu katowickiego. Gminy Zabrze, Zaborze, Sośnica, Maciejów i Biskupice oraz
okręg dworski Biskupice pozostały w Niemczech. W procesie wytyczania granic od gminu Ruda odcięto 196 ha z
308 mieszkańcami i przekazano ją Niemcom., którzy następnie podzieli ten obszat między Zaborze i Biskupice.
Polska objęła przyłączone tereny pod koniec czerwca 1922 roku, a Niemcy 4 lipca. Do czerwca niewiadomo
było komu przypadnie kopalnia "Delbruck" na Makoszowach, usytuowana na południe od lasu "Guido". Dopiero
rok później Międzysojusznicza Komisja Graniczna wydała decyzję o przyznaniu terenów kopalni Niemcom.
14 czerwca 1923 roku nastąpiło uroczyste przyłączenie. Po polskiej stronie granicy pozostał fragment
linii kolejowej z dworcem w Makoszowach. Przy ulicy Makoszowskiej utworzono przejścia graniczne i urząd
celny. Górnicy z Makoszów codziennie przechodzili tędy do pracy. Pozwoliła im na to niecko-polska konwencja
górnośląska podpisana w Genewie. Dokument zawierał rozporządzenie o utworzeniu specjalnego pasa pogranicznego
o szerokości 5 km. Po obu stronach granicy. Mieszkańcy pasa mogli korzystać z szeregu ułatwień na przejściach
granicznych. Chronił on przede wszystkim rolników mających grunty rolne po drugiej stronie granicy, a
także robotników którym granica rozdzielała miejsce pracy od miejsca zamieszkania. Granice przekraczano
dzięki przepustkom otrzymywanym na okres sześciu miesięcy. Wprowadzono także karty cyrkulacyjne pozwalające
na wielokrotne przekraczanie granic. Przejścia graniczne z Rudą utworzono także w Biskupicach (obecna
ulica Trębacka), Wolności (Zaborze). Przejście do Pawłowa otwarte zostało przy ulicy Pszczyńskiej. Przy
3 maja otwarte zostało przejście do Kończyc. Przez kilka lat przy ulicy Bytomskie działo przejście tranzytowe,
gdyż w owym czasie z Biskupic do Bytomia można było przejechać tylko przez przyłączoną do Polski Rudzką
Kuźnicę. Kilka lat później Niemcy wybudowali nową szosę i problem został rozwiązany
(Hnatyszyn. 2013)
Okres międzywojenny
Po podziale ziem górnośląskich, gdzie w wyniku plebiscytu teren Hindenburga został przyznany państwu
niemieckiemu. Pruski Rząd Państwowy wydał rozporządzenie przyznające wsi prawa miejskie. Nowe prawo weszło
w życie 1 października 1922 roku. Wybory do 48-osobowej Rady Miejskiej wyznaczono na 26 listopada. Rok
później wybrano pierwszego nadburmistrza miasta. W 1924 roku ogłoszono konkurs na miejski herb. Rozstrzygnięto
go ostatecznie dopiero na początku 1926 roku. Wygrał niemiecki grafik Alfred
Brockel. Nowy herb przedstawiał
3 murowane czerwone wieże z Lankami i niebieskie koło zębate na złotej tarczy. Ostatecznie herb zatwierdzono
17 maja 1927 roku. W tym czasie do Zabrza zaczęli napływać uchodźcy z przyznanych Polsce terenów, a także
nowi robotnicy z dalszych części Niemiec. Konieczna była rozbudowa zaplecza mieszkaniowego. Już w 1922
roku postawiono trzy nowe osiedla baraków: Osiedle Wiernych Ojczyźnie przy placu Sobotnich Targów,
"Siedlung
von 4. Juli" przy Marii Cuire-Skłodowskiej. Miedzy Wolności, J. Galla, J. Słowackiego i Pokoju postawiono
osiedle "Philipp-Siedlung". W latach 1923-1928 wybudowano "Osiedle Południowe" (ul. Matejki i Czołgistów).
Dwa lata później powstaje Osiedle Północne obejmujące ulicę Pokoju i Gliwicką. Na terenie Zaborza wybudowane
zostaje osiedle domów wielorodzinnych. W latach 1928-1939 duże osiedle powstaje w obszarze ulic Józefa
Piłsudskiego, Jana III Sobieskiego, Franklina Roosvelta oraz Armii Krajowej. Składało się ono z domów
jedno i wielorodzinnych. W latach 1933-34 powstają nowe osiedla domków jednorodzinnych: Osiedle "Działkowe
Zachód" przy Roosvelta i Dozynkowej oraz "Siedlung Küsteracker" na zachód od osiedla południowego
(Hnatyszyn,
2013).
Od połowy lat 20 w krajobrazie Zabrza pojawiają się nowe świątynie sakralne. W 1926 roku poświęcony zostaje
kościół pod wezwaniem Ducha Świętego, a dwa lata później kościół pod wezwaniem świetego Kamila de
Lellis,
a w 1931 roku kościoły pw. św. Antoniego Padewskiego i św. Józefa. Ten ostatni, zaprojektowany przez
kolońskiego architekta, prof. Dominika Böhma stał się z czasem symbolem architektury zabrzańskiej okresu
międzywojennego. W 1929 roku poświęcono kościół pw. św. Jadwigi w Zabrzu - Zaborzu oraz konsekrowano
kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Zabrzu - Biskupicach. W 1933 roku benedykowano w
Pawłowie nowy kościół pw. św. Pawła Apostoła. W Mikulczycach wybudowano dwa nowe kościoły. W 1933 roku
konsekrowano tam kościół pw. św. Teresy od Dzieciątka Jezus, a w 1937 roku poświęcono drewniany kościół
ewangelicki. Ostatni z przedwojennych kościołów zabrzańskich wybudowano w dzielnicy Maciejów. W 1936
roku poświęcono tam kościół pw. św. Macieja Apostoła. Oprócz kościołów, powstało w Zabrzu w okresie międzywojennym
wiele obiektów użyteczności publicznej (Hnatyszyn, 2013).
W 1925 roku na obecnym placu Warszawskim powstał gmach Banku Rzeszy, a w 1927 roku budynek urzędu skarbowego.
W 1925 roku oddano do użytku nowy ratusz w Biskupicach, zaś w 1929 roku ratusze w Zabrzu i Rokitnicy.
W 1928 roku oddano do użytku szpital Spółki Brackiej wybudowany w Rokitnicy. Pięć lat później, w 1933
roku, w szpitalu wybudowanym przy klasztorze OO. Kamilianów w Zabrzu przyjęto pierwszych pacjentów. Powstawały
nowe szkoły powszechne, założono kilka szkół średnich. Na okres międzywojenny przypada także rozkwit
życia kulturalnego miasta. W 1935 roku zatwierdzono decyzję o utworzeniu Miejskiej Izby Regionalnej,
która w 1938 roku przekształciła się w Muzeum Miejskie. Otwarto także kilka nowych kin. Już w 1919 roku
filmy można było zobaczyć w kinie "Helios", działającym przy obecnej ul. Dworcowej do stycznia 1934 roku.
W 1927 roku przy obecnej ul. 3 Maja 32 uruchomiono kino "Apollo". Rok 1931 przyniósł powstanie dwóch
kolejnych kin. W październiku swoje podwoje otworzyło "Bürger-Kino", wybudowane przy obecnej ul. Szczęść
Boże. Miesiąc później zaczęto wyświetlać filmy w kinie "Nord-Lichtspiele", urządzonym w starej restauracji
znajdującej się przy obecnej ul. Wolności 179. Ostatnie kino zabrzańskie, nazwane
"Lichtburg", otwarto
we wrześniu 1934 roku przy obecnym pl. Wolności. Nowe kina wybudowano również w Biskupicach, Mikulczycach
i Rokitnicy. Ich właścicielem był Franz Bielowski (Hnatyszyn, 2012).
Przygotowywane w latach 20. XX wieku projekty przebudowy centrum Zabrza nie zostały nigdy zrealizowane.
W czerwcu 1933 roku miejski radca budowlany Karl Breuer opracował nowy projekt przebudowy zabrzańskiego
"City". Przewidywał on wyburzenie kilku budynków przy obecnych ulicach Dworcowej i Wolności, wytyczenie
na tym miejscu reprezentacyjnego placu i otoczenie go pięcioma nowymi gmachami. Od zachodu były to dwa
połączone domy mieszkalne z wydzieloną na parterze częścią handlowo-usługową, od południa kino i gmach
kasy oszczędnościowej z mieszkaniami na wyższych kondygnacjach, od wschodu budynek mieszkalno-usługowy
ze sklepem rybnym od strony ul. Wolności i bankiem od strony placu. W ciągu następnych dwóch i pół roku
projekt ten został zrealizowany. Plac nazwano "Peter-Paul-Platz", obecnie znany jest jako plac Wolności.
W tym czasie dokonano również silnego rozwoju sieci komunikacyjnej. W 1925 roku oddano do użytku linię
tramwajową Miechowice - Rokitnica - Wieszowa, dzięki czemu Rokitnica uzyskała połączenie z Bytomiem.
W 1934 roku uruchomiono linię tramwajową łączącą centrum Zabrza z
Mikulczycami, a w 1936 roku przedłużono
ją do kopalni "Guido". Oprócz tramwajów, po Zabrzu jeździły również autobusy. W 1926 roku z centrum Zabrza
można było dojechać do Sośnicy, Zaborza, Mikulczyc, Grzybowic i Rokitnicy, kopalni
"Delbrück", "Osiedla
Południowego". W 1922 roku na terenie Zaborza powstał park, nazwany na cześć założyciela Parkiem Steinhoffa
(obecny Park im. Gen. Karola Świerczewskiego). W latach 1924-1930, na terenie dawnych łąk i nieużytków
położonych na zachód od obecnej ul. P. Dubiela, pomiędzy rzeką Bytomką i Kanałem Sztolniowym utworzono
Park Miejski. W połowie lat 30. XX wieku zagospodarowano Las Guido (obecny Park Leśny im. Powstańców
Śląskich). Wytyczono tam alejki spacerowe i założono niewielki zwierzyniec. W 1938 roku otwarto dla zwiedzających
Ogród Botaniczny, który powstał przy obecnej ul. J. Piłsudskiego. Przez cały okres międzywojenny rosła
liczba mieszkańców Zabrza. W styczniu 1927 roku wynosiła ona 125.392 osoby, pięć lat później, w październiku
1933 roku było to 131.309 mieszkańców. W Grzybowicach mieszkało w tymże 1933 roku 1791 osób, w Mikulczycach
- 20.152 osoby, a w Rokitnicy - 7782 osoby. Wśród nich byli również Polacy. Już w sierpniu 1923 roku
otwarto polskie szkoły mniejszościowe w Mikulczycach i Zaborzu. Pierwsza z nich działała aż do wybuchu
II wojny światowej. Ta druga, z powodu braku uczniów zamknięta została w 1935 roku. Polacy zorganizowani
byli w Związku Polaków w Niemczech, działało polskie harcerstwo i polskie chóry. Jeszcze przed wybuchem
II wojny światowej rozpoczęto prześladowania Żydów. W nocy z 9/10 listopada 1938 roku w całych Niemczech
zorganizowano masowy pogrom Żydów. Także w Zabrzu spalono tej nocy synagogę
(Hnatyszyn, 2013).
Zabrze w okresie II wojny światowej
1 września 1939 roku wybucha droga wojna światowa. Niemcy napadają na Polskę. W pierwszej kolejności
zajęte zostają Makoszowy, Pawłów oraz Kończyce. 8 października 1939 roku na mocy dekretu obszarem ten
zostaje przyłączony wraz z całym Województwem Śląskim do terenów III Rzeszy. Do więzień i obozów koncentracyjnych
wsadzano prześladowaną polską inteligencję, działaczy narodowych oraz duchownych. Część z nich została
zamordowana. Większość mężczyzn z terenu obecnego Zabrza została wzięta do armii niemieckiej. Część z
nich trafiła do niewoli, aby potem zostać wcielonym do 2 Korpusu Polskiego lub polskich jednostek walczących
przy radzieckiej armii. Przy zakładach przemysłu ciężkiego powstawały przymusowe obozy pracy. Ostatni
zabrzańscy Żydzi zostają wywiezieni do Auschwitz w maju 1942 roku. 28 stycznia 1945 roku po czterodniowej
walce Zabrze zostaje zdobyte przez Armię Czerwoną. Na terenie miasta utworzona została komendantura wojskowa.
Częste były akty grabieży tutejszych zakładów przemysłowych, sklepów i lokali gastronomicznych. Ponad
10 tysięcy mieszkańców wywieziono do radzieckich kopalni (Hnatyszyn, 2013).
Okres powojenny (po 1945 roku)
19 marca 1945 władze przejmuje administracja polska. Nowym prezydentem miasta zostaje Paweł Dubiel .
Na terenie Grzybowic, Mikulczyc i Rokitnicy dokonywano weryfikacji narodowościowej. Osoby, które nie
przeszły jej pomyślnie przymusowo wywożono do Niemiec. W Kończycach, Makoszowach i Pawłowie zrehabilitowano
tych, którzy zostali zmuszono do podpisania niemieckiej listy narodowościowej. W tym okresie do miasta
zaczęli napływać repatrianci z Wschodnich Kresów, mieszkańcy Polski Centralnej oraz reemigranci z kopalni
francuskich, belgijskich oraz niemieckich (Zalewska,2013).W lutym 1946 roku przeprowadzony zostaje
sumaryczny spis ludności. Okazało się, że teren Zabrza zamieszkuje ponad 104 tysiące obywateli. Pod koniec
1948 roku ich liczba wzrosła o ponad 20 tysięcy osób . W tym czasie zamieszkiwało już tu tylko 170 Niemców.
W kwietniu 1948 roku Zarząd Miejski wystąpił z wnioskiem o przyłączenie do obszaru miasta
Mikulczyc,
Rokitnicy, Bielszowic, Rudy Śląskiej, Pawłowa, Kończyc oraz Makoszów. Pierwsze zmiany terytorialne nastąpiły
trzy lata później. Rada Ministrów wprowadziła nowy podział administracyjny. Do Zabrza przyłączono z powiatu
bytomskiego gminy: Mikulczyce, Rokitnica oraz Grzybowice z gminy Wieszowa. Z terenu powiatu katowickiego
dołączono Kończyce, Makoszowy oraz Pawłów. Zgodnie z rozporządzeniem z 17 lipca 1954 roku do Zabrza przyłączono
teren osiedla Helenka, należący wówczas do Stolarzowic (Zalewska, 2013). Pewne zmiany administracyjne
wprowadzone zostały także na początku lat 60, kiedy to do Zabrza przyłączono "103 hektary z Rudy Śląskiej
leżące pomiędzy Kończycami i Pawłowem, niewielki skrawek przy ul. Tatrzańskiej w Pawłowie oraz na południe
od Kończyc; z Gliwic 1 hektar położony na południe od ul. F. D. Roosevelta; 122 hektary z powiatu gliwickiego
i 11 hektarów z powiatu tarnogórskiego położone pomiędzy Mikulczycami i Grzybowicami"
(Hnatyszyn,
2013). Ostateczne ustalenia w sprawie granic Zabrza nastąpiły 22 maja 163 gdzie na mocy rozporządzenia
Rady Ministrów. Z obszaru Zabrza wyłączono 122 hektary gruntów między Biskupicami a
Zaborzem, które przekazano
Rudzie Śląskiej. Po zmianach powierzchnia miasta wynosiła ponad 8000 ha (Hnatyszyn, 2013).
Na nowych terenach rozpoczęto budowę wielkich osiedli mieszkaniowych . W 1955 roku wybudowano osiedle
"Rokitnica I". Na przełomie lat 60/70 przystąpiono do budowy osiedla "Rokitnica II" . W latach 1955-1965
powstało osiedle Jana Matejki graniczące od południowej strony z torami linii kolejowej Poręba-Sośnica.
Pod koniec lat sześćdziesiątych wybudowano cześć 11-piętrowych wieżowców, które tworzą osiedle "Barbary".
W połowie lat 80 powstaje osiedle "Mikołaja Kopernika". W latach 90 następuje silny kryzys spółdzielczego
budownictwa mieszkaniowego. Jest to okres rozkwitu budownictwa jednorodzinnego. W 2003 roku rozpoczyna
się budowa osiedla przeznaczonego dla mieszkańców domów, które wyburzano pod budowę Drogowej Trasy Średnicowej.
Powstaje ono przy ulicy Jodłowej (Hnatyszyn, 2013).
W okresie powojennym nadal budowane są nowe parafie. W 1947 roku poświecona zostaje kaplica pod wezwaniem
Najświętszej Marii Panny Matki Kościoła, utworzona w baraku drewnianym przy ulicy Trocera. W 1958 roku
powstaje tu nowa parafia. W tym samym roku poświecona zostaje parafia Matki Boskiej Różańcowej w
Grzybowicach.
W 1982 roku na terenie Helenki wybudowany zostaje kościół Najświętszej Marii Panny Matki Kościoła na
Helence. Ostatnią erygowaną parafią jest kościół świętego Wojciecha, który powstał w 1998 roku
(Hnatyszyn,
2013).
W 1959 roku dokonano otwarcia Domu Muzyki i Tańca-jednej z większych w Polsce hal widowiskowo koncertowych,
z liczbą miejsc siedzących przekraczającą ponad 2000 krzeseł. W latach 60 Zabrze odwiedziły dwie słynne
osobistości. W roku 1961 pojawił się tutaj światowej sławy kosmonauta Jurij Gagarin, który był pierwszym
człowiekiem odbywającym podróż w kosmos. 9 września 1967 roku miasto stało się celem wizyty prezydenta
Republiki Francuskiej generała Charles’a de Gaulle’a, który podczas przemówienia w DMiT wypowiedział
słynne zdanie ""Niech żyje Zabrze, najbardziej śląskie ze wszystkich śląskich miast, czyli najbardziej
polskie ze wszystkich polskich miast" . W roku 1976 przy ulicy Jana Matejki wybudowana została hala widowiskowo-sportowa.
W 1985 roku w Śląskim Centrum Kardiochirurgii w Zabrzu, gdzie pod kierunkiem prof. Zbigniewa Religi zebrał
się najlepszy w dziejach polskiej medycyny zespół kardiochirurgów, odbyła się pierwsza w Polsce udana
operacja przeszczepu serca.
Początki XXI wieku wiążą się przede wszystkim z ważnymi inwestycjami drogowymi. 25 stycznia 2005 roku
dokonano otwarcia odcinka autostrady A4 biegnącej przez dzielnice Kończyce i Makoszowy z węzłem Wspólna
w Kończycach. W latach 2008-2011 został wybudowany odcinek zabrzański Drogowej Trasy Średnicowej GOP,
która łączy 6 głównych miast konurbacji górnośląskiej tj. Katowice, Chorzów, Świętochłowice, Rudę Śląską,
Zabrze i Gliwice. 16 czerwca 2007 roku dokonano otwarcia zabytkowej Kopalni Guido dla ruchu turystycznego
na poziomach 170 m i 320 m. 4 września 2008 roku w Zabrzu zostało powołane Międzynarodowe Centrum Dokumentacji
i Badań nad Dziedzictwem Przemysłowym dla Turystyki (MCDB-DPT), będące integralną częścią Zabytkowej
Kopalni Węgla Kamiennego "Guido". Inicjatywa powołania Centrum pojawiła się w 2005 roku za sprawą Światowej
Organizacji Turystyki (UNWTO), pod auspicjami której organizowane są od 2004 roku w Zabrzu międzynarodowe
konferencje poświęcone dziedzictwu przemysłowemu i turystyce. Z tego też względu UNWTO jest jednym z
sygnatariuszy Porozumienia o Współpracy dotyczącego utworzenia Centrum. Pozostali partnerzy z Polski
to Gmina Zabrze, Województwo Śląskie i Górnośląska Wyższa Szkoła Handlowa w Katowicach. Centrum stawia
sobie za zadanie oferowanie usług dla sektora turystycznego i dysponentów obiektów przemysłowych oraz
zaangażowanie we współpracę oraz wymianę doświadczeń z innymi, międzynarodowymi i krajowymi instytucjami
związanymi z dziedzictwem przemysłowym dla turystyki - jego ochroną, promocją, nadawaniem nowych wartości.
Od 2 kwietnia 2013 roku Zabytkowa Kopalnia Węgla Kamiennego "Guido", Muzeum Górnictwa Węglowego, które
miało swoją siedzibę w dawnym gmachu starostwa powiatowego przy ul. 3 maja 19 oraz Sztolnia Królowa Luiza
stanowią jeden podmiot i wchodzą w skład Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu. Od 25 października 2012
roku miasto bierze także udział w projekcie pt. "Europejski Ośrodek Kultury Technicznej i Turystyki Przemysłowej"
którego celem jest rewitalizacja naziemnej i podziemnej infrastruktury zabytkowych obiektów górniczych
stanowiących dziedzictwo poprzemysłowe Zabrza polegająca m.in. na udrożnieniu i adaptacji do potrzeb
ruchu turystycznego Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej wraz z wyrobiskami towarzyszącymi, przebudowie
i adaptacji na cele kulturalno-edukacyjne części obiektów Skansenu Górniczego Królowa Luiza zlokalizowanych
przy ul. Wolności i Sienkiewicza oraz budowie obiektu obsługi ruchu turystycznego przy ul K. Miarki.
Przez wiele powojennych lat liczba mieszkańców Zabrza rosła, swoje maksimum osiągając w 1976 roku. Zameldowane
były wtedy w Zabrzu 204.163 osoby. Osiem lat później, w 1982 roku w mieście mieszkało już tylko 195.768
osób. W następnych latach znowu pojawiła się tendencja wzrostowa. W 1995 roku Zabrze liczyło 201.302
mieszkańców, po czym ich liczba ponownie zaczęła spadać, aby w roku 2011 osiągnąć próg 181 tys. mieszkańców.
Jest to najniższa odnotowana liczba ludności na terenie Zabrza od 1955 roku (www.um.zabrze.pl ).
BIBLIOGRAFIA
Hnatyszyn P., "Kroniki Miasta Zabrza", Zabrze 2012 (Hnatyszyn, 2012)
Karpusiewicz W, (red): Zabrze, Wydawnictwo "Tekst" sp. z.o.o. Bydgoszcz 1993 (Karpusiewicz, 1993)
Michalkiewicz S. :Przemysł i robotnicy na Śląsku (do 1914). Wydawnictwo "Śląsk", Katowice 1984.
(Michałkiewicz,
1984)
Rachowicz H. (oprac.): Zabrze. Zarys rozwoju miasta. Wydawnictwo "Śląsk". Katowice 1967.
(Rachowicz,
1967)
Schmidt J.: Zarys historii miasta Zabrza. Urząd Miejski w Zabrzu. Zabrze 1986
(Schmidt, 1986)
Szczech B.: Zabrze - nasze korzenie. Cz. 1 Urząd Miejski w Zabrzu. Zabrze 1995.
(Szczech, 1995)
Hnatyszyn P., "Historia miasta Zabrza",
http://www.zabrze.aplus.pl/zabrze_historia_zabrza.html
(data dostępu: 23.10.2013)
Zalewska J. " Rozwój miasta Zabrza pod wpływem XIX wiecznej industrializacji"
http://www.zabrze.aplus.pl/stara_wersja/zabrze
industrializacja xix1n.html
(data dostępu: 23.10.2013)
Zalewska J. "Wpływ XX-wiecznej industrializacji na rozwój miasta Zabrza",
http://www.zabrze.aplus.pl/stara_wersja/zabrze
industrializacja xx1n.html
(data dostępu: 23.10.2013)
Zalewska J., "Zabrze dnia dzisiejszego", www.zabrze.aplus.pl
(data dostępu: 23.10.2013)
Oficjalne strony internetowe:
http://www.um.zabrze.pl/mieszkancy/miasto/historia
(data
dostępu: 23.10.2013)
|
