|
Arkadiusz Ochmański
Miasto Zabrze posiada liczne walory istotne z punktu widzenia kilku form turystyki kulturowej, a przede
wszystkim turystyki obiektów poprzemysłowych i technicznych (unikatowe podziemne trasy turystyczne
Zabytkowej Kopalni Węgla Kamiennego Guido, Szyb Maciej, Skansen Królowa Luiza), turystyki muzealnej
(Muzeum Górnictwa Węglowego o randze regionalnej, Muzeum Miejskie o randze lokalnej), turystyki historycznej,
eventowej oraz tematycznej (podróży tematycznych wzdłuż szlaków). Mikroregion jest także interesującą
przestrzenią eksploracyjną dla regionalnej turystyki kulturowej.
TURYSTYKA EDUKACYJNA
Podróże studyjne i seminaryjne
Zabrze stanowi atrakcyjną destynację dla osób biorących udział w podróżach o charakterze seminaryjnym
- wizyta tutaj może uzupełnić ich wiedzę na temat górnictwa węgla kamiennego na Górnym Śląsku oraz wątków
dotyczących kultury górniczej. Mikroregion stanowi interesujący cel warsztatów terenowych organizowanych
w ramach konferencji naukowych o tematyce industrialnej. W szczególności należy zwrócić uwagę na fakt,
że miasto może stanowić modelowy przykład wykorzystania potencjału obiektów postindustrialnych dla potrzeb
turystyki. W związku z tym Zabrze w przyszłości powinno stanowić naturalny cel wypraw badaczy i studentów
z zakresu urbanistyki, geografii, turystyki oraz architektury krajobrazu. Magnesem przyciągającym do
realizacji na terenie miasta tego typu podróży jest cykliczna Międzynarodowa Konferencja Naukowo-Praktyczna
organizowana przez Górnośląską Wyższą Szkołę Handlową w Katowicach. Ten naukowy event przyciąga do Zabrza
grono naukowców, którzy w ujęciu interdyscyplinarnym starają się dyskutować nad problemami związanymi
z wykorzystaniem kulturowych obiektów dziedzictwa poprzemysłowego jako atrakcji turystycznej. Wśród stałych
gości wydarzenia byli m.in. przedstawiciele Światowej Organizacji Turystycznej, UNESCO oraz reprezentanci
Komitetu Ochrony Dziedzictwa Poprzemysłowego (TICCIH). Realizowany przez miasto projekt "Europejski Ośrodek
Kultury Technicznej i Turystyki Poprzemysłowej", którego celem jest stworzenie markowego produktu turystycznego,
uwzględniającego potrzebę zachowania lokalnego dziedzictwa kultury technicznej może przyciągnąć do współpracy
grono inżynierów z całego kraju, gdyż stroną naukowo-badawczą projektu zajmuje się Międzynarodowe Centrum
Dokumentacji i Badań nad Dziedzictwem Poprzemysłowym dla Turystyki. Jego głównym celem jest opracowanie
kryteriów wpisu, utworzenie i prowadzenie Światowej Listy Dziedzictwa Przemysłowego dla Turystyki, na
wzór Listy Światowego Dziedzictwa UNESCO.
Zabrze powinno także stanowić jeden z głównych celów podróży studyjnych po województwie śląskim, przy
czym punktami szczególnie zalecanymi do odwiedzenia są Zabytkowa Kopalnie Węgla Kamiennego "Guido" oraz
Sztolnia Dziedziczna przy kopalni Królowa Luiza. Działalność Muzeum Górnictwa Węglowego przybliży zainteresowanym
strukturę geologiczną i geobotaniczną tego terenu, a także uzupełni ich wiedzę w zakresie historii górnictwa
na tych terenach.
Podróże tematyczne wzdłuż szlaków
Przez miasto przebiega ważny szlak tematyczny o randze krajowej, szlak tematyczny o randze regionalnej,
2 szlaki (trasy) o randze lokalnej, a także wirtualna miejska trasa kulturowo-turystyczna po Zabrzu.
Na terenie miasta znajdują się 4 obiekty (2 miejsce wśród powiatów) zaliczane w skład utworzonego w 2006
roku Szlaku Zabytków Techniki Województwa Śląskiego. System ten powstał w 2006 roku i dzięki zwiększającemu
się dynamicznie ruchowi turystycznemu szybko osiągnął znaczenie w skali kraju, jako najważniejszy szlak
o profilu industrialnym z najwyższym poziomem organizacji. Należą do niego Zabytkowa Kopalnia Węgla Kamiennego
"Guido", Skansen Królowa Luiza, a także Muzeum Górnictwa Węglowego. Najmłodszym zabrzańskim obiektem
na trasie jest pochodzący z I poł. XX wieku "Szyb Maciej". Obiekty na terenie miasta, są jednym z głównych
i najbardziej rozpoznawalnych elementów systemu. Kopalnia "Guido" jest jednocześnie tzw. punktem kotwicznym
Europejskiego Szlaku Dziedzictwa Poprzemysłowego. System ten wiedzie przez Wielką Brytanię, Belgię, Holandię,
Luksemburg i Niemcy. W ramach projektu ERIH II wyznaczono również Szlaki Regionalne (na terenie Niemiec,
Wielkiej Brytanii i Holandii) oraz 10 Europejskich Szlaków Tematycznych w 23 krajach Europy. To wyróżnienie
obiektu świadczy o jego szczególnym znaczeniu historycznym i dużym potencjale turystycznym. Przez miasto
przebiega również Szlak Architektury Drewnianej Województwa Śląskiego. w skład którego wchodzą dwa drewniane
kościoły ewangelickie w Zabrzu - Porembie z 1937 roku oraz Zabrzu - Mikulczycach z tego samego roku -
oba wybudowane z prefabrykatów firmy Christoph. Ich projektantem był niemiecki architekt Kurt Nietzsche.
Na uwagę zasługuje także miejska trasa turystyczna po Zabrzu, opracowana w formie elektronicznego przewodnika
na telefony komórkowe i aplikacje GPS. Pozwala ona turystom dotrzeć do głównych atrakcji turystycznych
Zabrza, a podawane w systemie informacje uzupełnione są aktualnościami życia kulturalnego miasta a także
informacjami dotyczącymi noclegów i gastronomii w mieście. Ta multimedialna aplikacja jest jednym z bardziej
innowacyjnych projektów w zakresie turystyki na terenie Województwa Śląskiego. Przez Zabrze biegnie także
kilka subregionalnych i lokalnych szlaków, zarządzanych przez Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze.
Do najciekawszych należy Szlak Husarii Polskiej na cześć z okazji 286 rocznicy przemarszu wojsk polskich
udających się na odsiecz Wiednia. Godna polecenia jest również wirtualna trasa turystyczna opracowana
przez Śląską Organizację Turystyczną pt. "Zabrzańskie Perełki Industrialne". System ten obejmuje 8 najważniejszych
obiektów techniki na terenie miasta. Konieczna wydaje się jego materializacja, gdyż może on stanowić
doskonały cel dla wymagających turystów kulturowych, dla których głównym motywem przyjazdu, są obiekty
przemysłowe. Zabrze mogłoby także być włączone do nowych systemów zwiedzania o tematyce kulturowej. Dziedzictwo
przemysłowe miasta idealnie wpasowałoby się w "Szlak Polskich Zabytków Techniki" o randze krajowej, a
także Szlak Architektury Przemysłowej Górnego Śląska o randze regionalnej, w skład którego mogłyby wejść
następujące przestrzenie kulturowe: osiedla robotnicze Borsigwerk oraz Ballestrema przełomu XIX i XX
wieku, a także Wieża ciśnień huty Donnersmarcka z 1871 r., z elementami neogotyku oraz Wieża Ciśnień
przy ul. Zamoyskiego 2 z 1909 r., o wysokości 46 m, wniesiona w stylu ekspresjonistycznym.
POWSZECHNA TURYSTYKA KULTUROWA
Turystyka obiektów poprzemysłowych i technicznych
Miasto Zabrze jest jedną z najważniejszych destynacji turystyki industrialnej w kraju. Mieszcząca się
tutaj Zabytkowa Kopalnia Węgla Kamiennego Guido przyciąga kilkaset tysięcy turystów rocznie. Jest to
obowiązkowy punkt na trasie większości wycieczek po Górnym Śląsku, a także jeden z głównych punktów programu
na trasie Szlaku Zabytków Techniki Województwa Śląskiego. To jedyna zabytkowa kopalnia węgla kamiennego
w Europie z możliwością zjazdu na poziomy 170 m i 320 m w formie autentycznego wyrobiska pokopalnianego.
Ekspozycja na trasach prezentuje metody wydobycia węgla i pracy górnika z przełomu XIX i XX wieku. Zwiedzanie
uzupełnia interaktywna formuła przebiegu trasy, uzupełniona światłem i dźwiękami. Obiekt został udostępniony
do zwiedzania dzięki staraniom dyrektor Muzeum Górnictwa Węglowego, Krystyny Barszczewskiej. Placówkę
utworzono w roku 1982 i obejmowała wówczas tylko poziom 170. W 2000 r. w ramach obniżania kosztów w przemyśle
węglowym, przystąpiono do demontażu unikatowej, podziemnej kopalni, którą można było zwiedzać. Jednakże
zaangażowanie wielu instytucji, przede wszystkim samorządu miejskiego Zabrza, Urzędu Marszałkowskiego
Województwa Śląskiego i osób prywatnych doprowadziło do zatrzymania niszczycielskiego procederu i utworzenia
w 2007 r. Zabytkowej Kopalni Guido, jako samodzielnej instytucji kultury Miasta Zabrze i Województwa
Śląskiego. Miejsce to stało się inspiracją do stworzenia strategii komunikacyjnej miasta, które reklamuje
się pod hasłem "Miasto Turystyki Przemysłowej". Jest to bardzo istotne w kontekście kojarzenia Zabrza
od czasów PRL głównie z działalnością zakładów przemysłu ciężkiego, zdegradowanym przez hałdy górnicze
krajobrazem, a także bardzo złym stanem środowiska naturalnego (przede wszystkim w zakresie jakości powietrza).
Ponieważ organizm miejski jest stosunkowo młody (lata 20 XX wieku) - Zabrze nie posiada cennych historycznych
walorów kulturowych z poprzednich epok. Toteż zagospodarowanie i wykorzystanie dla potrzeb turystycznych
potencjału obiektów przemysłowych, które w latach 90 przestały pełnić funkcję przemysłową ma kluczowe
znaczenie dla rozwoju miasta. Szerokie działania podjęte w tym celu pozwalają stwierdzić, że zarządzanie
Zabrzem już teraz jest mocno skoncentrowane na zjawiskach natury turystycznej. Kolejnym, istotnym obiektem
z punktu widzenia tej formy turystyki kulturowej jest Skansen Królowa Luiza. Jest to jedna z najstarszych
i niegdyś największych kopalń węgla kamiennego w Europie. Główną atrakcją skansenu jest unikatowa parowa
maszyna wyciągowa z 1915 r. o mocy 2 tys. KM, która obsługiwała szyb o głębokości 503 m. Uczestnicząc
w pokazie pracy tego wielkiego urządzenia zwiedzający mogą przenieść się w epokę pary. Nad całością kompleksu
dominuje 25 metrowa, stalowa konstrukcja wieży szybowej, na której znajduje się platforma widokowa. Ciekawą
atrakcją Zabrza jest Szyb Maciej - mały zakład górniczy z początków XX wieku, gdzie można zobaczyć pokaz
pracy elektrycznej dwubębnowej maszyny wyciągowej produkcji Donnersmarckhütte
A.G. i Siemens Schuckert
Werke A.G. skonstruowanej w latach 1925-1928, z zachowanym pełnym wyposażeniem, z możliwością aktywnego
uruchamiania wyciągu szybowego. Jest to najstarsza tego typu czynna maszyna wyciągowa w Polsce.
Obecnie jest realizowany projekt mający na celu uruchomienie dla potrzeb ruchu turystycznego Głównej
Kluczowej Sztolni Dziedzicznej, na którą składa się podziemny kanał wodny z XIX wieku. Jest to jedna
z najdłuższych sztolni w Europie, a jednocześnie najdłuższa budowla hydrotechniczna w europejskim górnictwie
węglowym. Od 2000 r. trwają prace zmierzające do udostępnienia odcinka sztolni o długości 2,5 km pod
Zabrzem w celach turystycznych. Udostępnienie sztolni ma kosztować około 41 milionów złotych. Środki
pochodzić będą od miasta Zabrze oraz sejmiku samorządowego województwa śląskiego, a także z dotacji unijnej.
Zwiedzanie będzie się rozpoczynało przy szybie Carnall zjazdem pod ziemię dwoma windami. Potem zwiedzający
wsiądą na kursujące wahadłowo dwie łódki napędzane cichym elektrycznym silnikiem umieszczonym w kadłubie,
którymi przepłyną ponad półkilometrowy odcinek do rozwidlenia. Na tym podziemnym skrzyżowaniu przesiądą
się z kolei do kolejki, by nią udać się w kolejną podziemną podróż pod miastem aż do ulicy Karola Miarki
lub przejdą pieszo oczyszczonym i jedynym w Europie XIX-wiecznym powęglowym chodnikiem do sztolni - skansenu
przy ul. Sienkiewicza. Projekt powstający pod nazwą "Europejski Ośrodek Kultury Przemysłowej i Technicznej"
ma pełnić także funkcje edukacyjne.
Do ciekawych elementów architektury przemysłowej miasta zaliczyć należy także kolonie robotnicze: Osiedle
Borsigwerk z XIX wieku - najstarsze na terenie miasta osiedle robotnicze z bardzo dobrze zachowanym układem
przestrzennym składającym się z szeregowo stojących budynków w formie ceglanych familoków. Kolejną atrakcję
tego typu stanowi Osiedle Ballestrema z początku XX wieku, liczące 63 domy wykonane na wzór angielski,
każdy posiadający inną, godną uwagi architekturę. Ostatnim ważnym założeniem przestrzennym jest Osiedle
Donnersmarcka, na które składa się kilkanaście domów o konstrukcji szkieletowej zdobionych elementami
muru pruskiego. Osiedle charakteryzuje niezwykle bogata roślinność - godne podziwu są przede wszystkim
planty przy ulicy Krakusa. Unikatową ciekawostkę architektoniczną stanowi również Stalowy Dom, zbudowany
z 8 metalowych ścian, połączonych na spaw, a wcześniej odlanych w zabrzańskiej hucie
Donnersmarcka. Wybudowany
został w 26 dni, w lipcu 1927 r. Budynek przeznaczony dla zamieszkania dla czterech rodzin, był prawdziwym
architektonicznym eksperymentem. Jest to prawdopodobnie jedyny i najstarszy zachowany metalowy budynek
w Europie.
Do innych godnych polecenia elementów materialnych krajobrazu przemysłowego Zabrza zaliczyć należy także
Mur Oporowy z basztami, cenny zespół zabytków techniki związanych z miejscowym hutnictwem. Jest to kamienno
- ceglany mur o długości ponad 230 m i wysokości ponad 13 m, do którego wkomponowane są dwie baszty gichtowe
o wysokości 14 m oraz 2 wieże ciśnień. Pierwszą z nich zlokalizowana na terenie dawnej huty Donnersmarcka
wybudowano w 1871 roku w stylu historyzmu z elementami narodowymi. Druga z nich jest ciekawym ewenementem
technicznym, gdyż zbiornik wody podtrzymuje 8 zapór.
Turystyka muzealna
Na terenie miasta zlokalizowane, są również Muzeum Górnictwa Węglowego, a także Muzeum Miejskie. Pierwsza
placówka jest jednym z punktów Szlaku Zabytków Techniki W.Ś., w jej skład wchodzi 7 wystaw tematycznych.
Ekspozycja muzealna obejmuje kopaliny, skamieliny oraz odciski roślin - m.in. kolekcje flory karbońskiej
i minerałów, narzędzia i urządzenia kopalniane, środki transportu, urządzenia wentylacyjne i łączności,
przyrządy ratownicze, urządzenia do wzbogacania, brykietowania, koksowania i chemicznej przeróbki węgla.
Muzeum szczyci się jedną z największych kolekcji lamp górniczych w Polsce. W zbiorach znajdują się również
eksponaty związane z tradycją górniczego zawodu, życiem codziennym górników i ich twórczością artystyczną,
zwyczajami, zachowaniami oraz wierzeniami. Zgromadzono tu m.in. imponującą kolekcję insygniów górniczych,
m.in. inkrustowaną kością słoniową bardę górników olkuskich z 1671 r., oraz kolekcję mundurów górniczych:
od XIX wiecznych do współczesnych. Zabrzańskie muzeum jest obecnie największą i najważniejszą instytucją
turystyczno-kulturalną w mieście. Od 2 kwietnia 2013 roku Muzeum stanowi jeden podmiot, powstały po połączeniu
Zabytkowej Kopalni Węgla Kamiennego "Guido" i dotychczasowego Muzeum Górnictwa Węglowego, które miało
swoją siedzibę w dawnym gmachu starostwa powiatowego przy ul. 3 maja 19. W skład nowej instytucji wszedł
także kompleks Sztolnia Królowa Luiza, który wkrótce obok kopalni Guido stanie się jedną z najciekawszych
atrakcji turystycznych miasta Zabrze. Kompleks ten składa się z wyrobisk kopalni Królowa Luiza oraz Głównej
Kluczowej Sztolni Dziedzicznej. Nowo powstałe Muzeum Górnictwa Węglowego posiada bogatą ofertę turystyczną
i muzealną, zorientowaną przede wszystkim na odkrywanie górniczego dziedzictwa regionu.
Drugą z placówek tego rodzaju jest Muzeum Miejskie w Zabrzu, prezentujące w swej kolekcji eksponaty związane
z historią miasta. Zasoby muzeum prezentowane są w trzech działach artystycznych i obejmują dział kultury
z wyrobami rzemiosła artystycznego, kolekcję strojów ludowych, a także unikatowe judaica -przedmioty
religijnego kultu synagogalnego i domowego wyznawców religii mojżeszowej. Dział plastyki nieprofesjonalnej
posiada bogatą kolekcję rzeźb wytworzonych z węgla, do głównych atrakcji tej wystawy zaliczyć należy
przede wszystkim 30 prac autorstwa Nikifora Krynickiego - znanego w świecie przedstawiciela nurtu prymitywizmu
w malarstwie. Dział Sztuki obejmuje z kolei artystyczną aktywność lokalnego, zabrzańskiego środowiska
plastycznego; zbiory malarstwa i grafiki dają reprezentatywne spojrzenie na wielonurtowość twórczych
poszukiwań kilku generacji artystów, związanych z miastem od lat powojennych. Obie placówki stanowią
ciekawy element komplementarnej oferty turystycznej Zabrza. Potencjał turystyczno-kulturowy miasta dla
tej formy turystyki kulturowej jest duży, na co wpływa głównie objęcie przez Muzeum Górnictwa Węglowego
opieki nad Skansenem Królowa Luiza oraz Zabytkową Kopalnia Węgla Kamiennego. Po otwarciu Głównej Kluczowej
Sztolni Dziedzicznej miasto ma szansę stać się jedną z najważniejszych destynacji muzealnych w regionie.
Na terenie obu wymienionych placówek i wszystkich ich filii organizowana jest co roku Noc Muzeów, które
celem jest zwiększenie aktywności kulturalnej mieszkańców Europy.
Turystyka eventowa
Na terenie miasta co roku odbywa się kilka ważnych eventów kultury wysokiej i masowej. Do najważniejszych
wydarzeń kulturalnych Zabrza w cyklu rocznym zaliczyć należy organizowany przez tutejszy Teatr Nowy Festiwal
Dramaturgii Współczesnej "Rzeczywistość przedstawiona". Impreza odbywa się od 2000 roku. W jej repertuarze
można znaleźć kilkanaście dramatycznych spektakli teatralnych, granych przez ekipy teatralne z całej
Polski m.in. z teatrów im. Stefana Jaracza w Łodzi, Teatru Konsekwentnego w Warszawie oraz Teatru im.
Heleny Modrzejewskiej z Legnicy. W programie imprezy zawiera się różnorodna oferta opcjonalna, w skład
której wchodzi m.in. wspólne czytanie oraz warsztaty literackie z udziałem wybitnych dramatopisarzy.
Ważnym eventem kultury wysokiej jest Międzynarodowy Festiwal Organowy im. Antoniego
Chlondowskiego, odbywający
się co roku we wrześniu. Od 1995 roku impreza przyciąga rzesze koneserów muzyki organowej. W programie
festiwalu znajdują się koncerty wybitnych wirtuozów tego gatunku, a jego dyrektorem artystycznym jest
wybitny zabrzański dyrygent -Waldemar Krawiec. Kolejnym z ważnych zabrzańskich wydarzeń kulturalnych
jest Festiwal Muzyki Improwizowanej JAZ. Impreza ta jest organizowana przez Stowarzyszenie Muzyczne Jazzowa
Asocjacja Zabrze. Event organizowany jest od roku 1994. Dotychczasowy dorobek festiwalowy to dziesiątki
zorganizowanych koncertów i setki muzyków, którzy wystąpili w Zabrzu podczas 14 edycji tej imprezy. Koncerty
festiwalowe odbywają się również w całym regionie - m.in. w Bytomiu, Rudzie Śląskiej, Tarnowskich Górach
i Częstochowie. Kolejna ważna impreza na mapie kulturalnej Zabrza to Międzynarodowy Festiwal Tańca. Event
ten odbywa się w hali Pogoni Zabrze. W konkursie biorą udział pary, m.in. z Polski, Niemiec, Rosji, Czech,
Austrii, Słowacji oraz Białorusi. Program turnieju obejmuje tańce standardowe oraz latynoamerykańskie.
Organizatorem imprezy jest Gliwickie Centrum Taneczne. Pomysł imprezy narodził się w 1999 roku, kiedy
to postanowiono nadać imprezie rangę międzynarodową. W Zabrzu odbywa się także kilka eventów o randze
regionalnej. Pierwszym z nich jest Międzynarodowy Festiwal Rysowania, który odbywa się od roku 1997.
Jego celem jest popularyzowanie sztuk plastycznych, a główna atrakcja konkurs rysowania z obserwacji
żywego modela. Konkurs ten jest podzielony na wiele kategorii wiekowych od 2 do 100 lat. Ciekawym eventem
kultury wysokiej jest odbywający się wiosną Festiwal Kultury Młodzieży Szkolnej im. Norberta Kroczka.
Co roku w imprezie bierze udział ponad 1000 osób w różnych zespołach artystycznych. Swoje umiejętności
młodzi artyści prezentują podczas Dnia Tańca, Dnia Muzyki i Dnia Teatru.
Pomimo posiadania tak licznej grupy znaczących imprez, miasto nie do końca odnajduje się na mapie eventowej
regionu. W Zabrzu brakuje prestiżowych, popularnych imprez będącym istotnym traktorem dla miłośników
różnogatunkowej muzyki, koneserów teatru i muzyki poważnej. Idealnym obiektem do wykreowania ciekawych
eventów jest Dom Muzyki i Tańca, jedna z czołowych sal w Polsce pod względem wielkości (2100 miejsc siedzących),
o bardzo dobrych parametrach akustycznych i możliwościach technicznych. W najbliższych latach miasto
powinno zmodyfikować kalendarz imprez i próbować zachęcać finansowo do organizacji nowych eventów artystów
oraz działaczy muzycznych z terenu miasta.
|
