Główna :  Dla autorów :  Archiwum :  Publikacje :  turystykakulturowa.ORG

Data wydania 2 grudnia 2013, redaktor prowadzący numeru: Jacek Borzyszkowski

Numer 12/2013 (grudzień 2013)

Opracowała: Ewelina Bagniewska

Dzień 1: Bydgoskie Muzea
Pierwszy dzień proponowanej wycieczki wymaga poruszania się środkami komunikacji miejskiej oraz pieszo. Punkty oznaczone określeniem "opcjonalnie" można zwiedzić, jeżeli wystarczy na to czasu. Oferta noclegowa w mikroregionie jest bardzo szeroka, przez co każdy zwiedzający jest w stanie znaleźć opowiadającą mu opcją noclegu. W nawiasach podano numery punktów oznaczonych na mapkach. Oczywiście proponowany przebieg wycieczki można dowolnie zmodyfikować

Na przystanku Ogińskiego/UKW należy wsiąść do autobusu linii 68 kierunek Glinki, skomunikowanego z turami zwiedzania Exploseum. Proponowany kurs o godzinie 8.31 (rozpoczęcie zwiedzania - godz. 9.30).

Exploseum (A)
Pobyt w Bydgoszczy warto rozpocząć od zwiedzenia jednego z oddziałów Muzeum im. Leona Wyczółkowskiego. Exploseum - Centrum techniki wojennej DAG Fabrik Bromberg to skansen architektury przemysłowej wraz z podziemną trasą turystyczną. Obiekt wart jest wyróżnienia ze względu na swoje nietypowe pierwotne przeznaczenie. Produkowano tam materiały wybuchowe dla celów militarnych III Rzeszy. Ekspozycje muzealne znajdują się w siedmiu budynkach fabrycznych, są poświęcone zagadnieniom związanym z historią zakładów. Nowoczesne środki przekazu, oparte o ikonografię, multimedia i rozwiązania interaktywne, posłużyły do stworzenia spójnej opowieści o fabryce DAG Bromberg, w tym o produkcji niebezpiecznej nitrogliceryny, niewolniczej pracy tysięcy ludzi, o próbach konspiracji i sabotażu. Pozyskane z różnych źródeł materiały posłużyły jako punkt wyjścia do stworzenia szczegółowego scenariusza merytorycznego, podziału tematycznego oraz koncepcji wizualnej ekspozycji. Składa się ona z dziesięciu bloków tematycznych, w których prezentowane są: biografia założyciela firmy Artura Nobla, rozwój DAG w latach 1933-45, profil produkcyjny oraz tajniki produkcji nitrogliceryny, historia broni i uzbrojenia, historia prochu czarnego oraz nowoczesnych materiałów wybuchowych XIX i XX wieku, działalność konspiracyjno-sabotażowa polskich robotników przymusowych oraz działalność Armii Czerwonej na ziemiach polskich. Dodatkową atrakcją są "Explonaty", czyli przedmioty znalezione w ramach wykopalisk. Exploseum jest szczególnie interesujące dla fanów turystyki industrialnej i militarnej.
Po zakończeniu zwiedzania o godzinie 12.00 należy udać się na autobus powrotny z Exploseum i wysiąść na przystanku Ogińskiego / UKW, następnie przesiąść się na autobus linii 52 w kierunku Błonie i wysiąść na przystanku Plac Poznański, skąd schodami wiodącymi od ul. Stromej, przez park na Wzgórzu Dąbrowskiego dociera się do Wieży Ciśnień przy ul. Filareckiej. Zakupiony tu bilet będzie honorowany również w drugim obiekcie Muzeum Wodociągów i Kanalizacji w Bydgoszczy, przy ulicy Gdańskiej 242.

Wodociągowa Wieża Ciśnień, ul. Filarecka 1 (B)
Jest ona dobrym przykładem adaptacji obiektu techniki na placówkę muzealną. Muzeum Wodociągów posiada dwa oddziały: wieżę ciśnień oraz w Halę Pomp (znajdującą się na terenie ujęcia wody "Las Gdański"). Prezentowana jest tu architektura przemysłowa przełomu XIX i XX wieku. Zwiedzający obejrzy tu stare urządzenia związane z wodociągami (takie jak drewniane rury wodociągowe, żetony na wodę, elementy wyposażenia dawnych łazienek i toalet), archiwalne zdjęcia i dokumenty oraz makiety związane z wodociągami i przybliżające ich historię. Wieża ciśnień pełni także rolę tarasu widokowego, z którego można podziwiać panoramę miasta. Oba obiekty są zaopatrzone w kioski multimedialne z cyfrowo zapisanymi informacjami o wodzie i wodociągach.
Po zwiedzeniu Wieży Ciśnień można przejść pieszo ulicą Filarecką w kierunku ulicy Na Wzgórze Dąbrowskiego i dojść do ulicy Podgórnej, która prowadzi do ulicy Grudziądzkiej. Następnie trzeba skręcić w ulice Poznańską, kolejno w ulicę Wełniany Rynek i kontynuować spacer ulicą Długą. Tutaj warto odwiedzić prywatne Muzeum Mydła i Historii Brudu.

Muzeum Mydła i Historii Brudu u. Długa 13-17 (C)
To prywatna placówka, założona w 2012 roku przez Darię Brodziak-Kieraszewicz i Adama Bujnego. Prezentowane są tu eksponaty i akcesoria związane z utrzymywaniem higieny przez człowieka, a w szczególności z historią produkcji i używania mydła. Historię brudu i higieny muzeum ukazuje od czasów najdawniejszych po współczesność. Można więc zobaczyć średniowieczną łaźnię, XIX wieczny pokój kąpielowy, urządzenia służące do mycia i kąpieli, ale też maglownice, pralki i suszarki. Bogatą kolekcję mydeł z różnych zakątków świata i Europy i form do ich produkcji uzupełniają dokumenty dotyczące metod i rytuałów higienicznych oraz przedwojenne reklamy środków czystości. Placówka uchodzi za jedną z nielicznych tego typu w Europie (podobne muzeum istnieje we Francji), a jej idea polega na bezpośrednim kontakcie z eksponatami. Obiekt aspiruje również do miana żywego muzeum: można tu bowiem spróbować prania na tarze, a w czasie warsztatów wytworzyć własne mydło, które zwiedzający po wyjściu z muzeum zabiera ze sobą. Większość eksponatów można dotknąć i … powąchać.
Po zakończeniu zwiedzania muzeum należy z ulicy Długiej przejść w ulicę Przyrzecze a potem w krótką ulicę Ku Młynom, która prowadzi do ulicy Mennica.

Wyspa Młyńska (D)
Na zachód od Starego Rynku mieści się serce Bydgoszczy, czyli odrestaurowana w latach 2005-2012 Wyspa Młyńska. Ten unikatowy obszar o powierzchni 6,5 ha otaczają wody Brdy i jej odnogi - Młynówki. Malowniczy klimat tworzą kamienice tzw. Wenecji Bydgoskiej, a także widok na gmach Opery Nova. Wyspa jest niewątpliwym atutem Bydgoszczy i sporą atrakcją turystyczną. Z poprzednich wieków zachował się historyczny układ przestrzenny z kompleksem budynków młyńskich i spichrzy z XIX wieku i brukowaną ulicą Mennica. Wyspa Młyńska jest także centrum rekreacyjno-kulturowym miasta. Rewitalizacja tej przestrzeni polegała na renowacji obiektów zabytkowych oraz budowie struktury rekreacyjnej Wyspy i jej najbliższego otoczenia. Funkcje rekreacyjne pełnią m.in. obszerna łąka, plaża miejska oraz plac zabaw dla dzieci. Funkcje kulturalne natomiast: amfiteatr ukierunkowany na rzekę Brdę oraz szereg obiektów zabytkowych, które znajdują się w zarządzie Muzeum Okręgowego im. Leona Wyczółkowskiego. Na Wyspie Młyńskiej zlokalizowany jest także zabytkowy kompleks Młynów Rothera. Najnowszą inwestycją jest nowoczesna przystań wodna Marina. Jedną z atrakcji wyspy jest kanał Międzywodzie, wokół którego urządzone są nabrzeża i mostki. Znajduje się tam również postument z globem ziemskim, upamiętniający 18. południk, który przecina pobliski Stary Rynek. Wyspa Młyńska jest miejscem, w którym odbywają się różnorodne imprezy, m.in. coroczny festiwal wodny "Ster na Bydgoszcz".

Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego: Galeria Sztuki Nowoczesnej, Dom Leona Wyczółkowskiego, Zbiory Archeologiczne, Europejskie Centrum Pieniądza
Największym kompleksem muzealniczym wyspy i całego miasta jest Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego. Większość jego obiektów jest usytuowana na Wyspie Młyńskiej. W tzw. "Białym Spichrzu" znajdują się zbiory archeologiczne muzeum, natomiast w tzw. "Czerwonym spichrzu" - Galeria Sztuki Nowoczesnej. Na obszarze Wyspy Młyńskiej jest też budynek Europejskiego Centrum Pieniądza oraz Dom Wyczółkowskiego. Nieopodal, w zabytkowych spichlerzach przy ulicy Grodzkiej znajdują się cztery działy, tworzące trzon ekspozycji muzeum: Dział Historii, Dział Grafiki, Dział Etnografii oraz Dział Muzyczny. Muzeum (które posiada także własną bibliotekę) zostało założone w 1923 roku jako Muzeum Miejskie. Jako pierwsze zakupiono do jego wystawy prace Maksymiliana Antoniego Piotrowskiego. W 1937 roku na rzecz placówki zostały przekazane prace Leona Wyczółkowskiego, a niemal jednocześnie kolekcję rzeźb ofiarował Konstanty Laszka. Siedziba Muzeum była wielokrotnie przenoszona. Znajdowała się m.in. w budynku przy Starym Rynku oraz w budynku szpitala (w dawnym klasztorze sióstr Klarysek). Obecnie w muzeum znajdują się wystawy stale i czasowe. Wystawy stałe to: "Mennica bydgoska", "Twórczość Leona Wyczółkowskiego (1852-1936)", "Galeria Sztuki Nowoczesnej", "Bydgoscy mistrzowie malarstwa", "Od Starego Rynku do placu Wolności. Spacer ulicami międzywojennej Bydgoszczy", "Bydgoszcz - okruchy miasta", "W grodzie Bydgosta. Tajemnice życia wczesnośredniowiecznych mieszkańców Bydgoszczy i okolic".

Galeria Sztuki Nowoczesnej, ul. Mennica 8 A
Galeria Sztuki Nowoczesnej gromadzi wybrane dzieła sztuki współczesnej z kolekcji muzeum. Zaproponowany układ ekspozycji ma charakter chronologiczno-problemowy i odzwierciedla konkretne kierunki, nurty oraz postawy twórcze w sztuce polskiej ostatnich stu lat. Najobszerniejszą kolekcję stanowi zbiór współczesnego malarstwa polskiego, będący jednym z najbardziej znaczących i reprezentatywnych zespołów sztuki w Polsce. Tworzą go m.in. prace Jacka Malczewskiego, Tadeusza Makowskiego, Meli Muter, Stanisława Ignacego Witkiewicza, Bolesława Cybisa, Piotra Potworowskiego, Jana Cybisa, Jerzego Nowosielskiego, Henryka Stażewskiego, Tadeusza Kantora, Tadeusza Brzozowskiego, Jadwigi Maziarskiej, Stanisława Fijałkowskiego, Jana Tarasina, Jana Berdyszaka, Marka Sobczyka, Jarosława Modzelewskiego, Jacka Sroki, Leona Tarasewicza, Stanisława Horno-Popławskiego, Izabelli Gustowskiej, Zbigniewa Libery, Józefa Robakowskiego i Zofii Kulik. Galeria mieści się w budynku nazywanym Czerwonym Spichrzem, w rzeczywistości jest to tzw. Młyn Camphausa. Został on zbudowany w 1861 roku według projektu architekta Wolffa. Jest to murowany z czerwonej cegły czterokondygnacyjny budynek.

Dom Leona Wyczółkowskiego, ul. Mennica 7
W budynku mieści się wystawa stała "Twórczość Leona Wyczółkowskiego (1852-1936)". Ekspozycja jest zorganizowana w oparciu o bogate zbiory własne twórczości Leona Wyczółkowskiego. Ekspozycja twórczości malarza zawiera prace z różnych okresów twórczych artysty, od dzieł z wczesnej młodości po ostatnie lata życia. Ukazuje także twórczość artysty, jednego z najbardziej znanych przedstawicieli tzw. nurtu realistycznego, na tle kierunków w malarstwie polskim oraz środowiska artystycznego przełomu XIX i XX wieku. Dodatkowym atutem jest stylizacja wnętrza wystawy, która doskonale odpowiada klimatowi salonu z czasów artysty za pomocą towarzyszących wystawie przedmiotów z Działu Historii i Rzemiosła Artystycznego oraz narzędzi używanych przez artystę w życiu codziennym. Budynek, w którym mieści się Dom Wyczółkowskiego powstał w latach 1899-1902 jako obiekt mieszkalny dla członków zarządu Młynów Rothera. Jest przykładem stylu neoromantycznego, typowego dla przełomu XIX/XX wieku. W 1975 roku przeszedł w użytkowanie, a w 1994 roku stał się własnością muzeum. Mieściły się tutaj działy Numizmatyki, Grafiki i Inwentaryzacji oraz pracownie fotograficzna i konserwacji, a w przyległym budynku gospodarczym pracownia plastyczna.

Zbiory Archeologiczne, ul. Mennica 2
Dział Archeologiczny Muzeum Okręgowego mieści się w tzw. "Białym Spichrzu", zbudowanym w końcu XVIII wieku, który do 1974 roku funkcjonował jako magazyn zbożowy. Mieści się tu wystawa stała "W grodzie Bydgosta. Tajemnice życia wczesnośredniowiecznych mieszkańców Bydgoszczy i okolic", prezentująca kulturę materialną, a przez jej pryzmat także różne przejawy życia społecznego i duchowego wczesnośredniowiecznych mieszkańców Bydgoszczy i okolic. Zaprezentowano m.in. narzędzia, ozdoby, uzbrojenie, przedmioty codziennego użytku, itp., ukazano rozmaite aspekty życia codziennego w grodzie i na podgrodziu. Ramy chronologiczne ekspozycji obejmują okres średniowiecza i wyznaczają je datowania zabytków, jakie wyeksponowano na wystawie, tj. od VII w. po połowę XIV w. Druga (nowo otwartą) wystawa stała "Na pograniczu Wielkopolski i Pomorza. Bydgoszcz i region u zarania dziejów" ma parateatralny charakter, a dużą rolę odgrywają w niej elementy multimedialne. Prezentowane są zabytki pochodzące z obszaru Krajny, Kujaw i Pałuk. Jako, że głównym, a dla najstarszych epok jedynym, źródłem informacji dla poznania przeszłości są pozostałości kultury materialnej, zmiany zachodzące w życiu ludzi zostały ukazane przez zaprezentowanie różnorodnych narzędzi, ozdób, uzbrojenia, przedmiotów codziennego użytku, itp., dzięki czemu możliwe jest prześledzenie przeobrażenia technologicznego (surowiec i sposób wytwarzania) oraz ewolucji myśli ludzkiej.

Europejskie Centrum Pieniądza, ul. Mennica 4
Ten dział muzeum został ulokowany w kamienicy z przełomu XVIII i XIX wieku, posiadającej cechy klasycyzującego, późnego baroku. Została ona wzniesiona przypuszczalnie na miejscu jed­nego z obiektów dawnej Mennicy bydgoskiej (w miejscu, w którym w XVII wieku wybijano monety). W 2009 roku kamienica została przekaza­na w użytkowanie muzeum. W pomieszczeniach piwnicznych budynku znajduje się wystawa stała "Mennica bydgoska". Prezentowane są na niej monety bite za panowania królów: Zygmunta III Wazy, Władysława IV, Jana Kazimierza, Michała Korybuta Wiśniowieckiego i Jana III Sobieskiego, wypożyczone z prestiżowych polskich kolekcji numizmatycznych w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie, Narodowego Banku Polskiego, Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, Muzeum Okręgowego w Toruniu, Muzeum Okręgowego w Koninie i Muzeum Zamkowego w Malborku.
Z samej Bydgoszczy pochodzi słynna złota moneta studukatowa z 1621 r., o wadze 350 g, uważana za jedną z najpiękniejszych monet europejskich. Na wystawie prezentowana jest dzięki wykorzystaniu nowoczesnej techniki 3D.
Jako miejsce obiadu warto wybrać restaurację Karczma Młyńska mieszczącą się wXIX wiecznym spichrzu przy ulicy Mennica 1. Pozwoli to zjeść posiłek w historycznym miejscu o interesującej architekturze przemysłowej.
Z Wyspy Młyńskiej należy następnie przejść na ulicę Grodzką (ul. Ku Młynom - Farna - ks. Tadeusza Malczewskiego - Grodzka) do kolejnego oddziału Muzeum, mieszczącego się w Spichrzach nad Brdą.

Spichrze nad Brdą - ul. Grodzka 7-11 (E)
Atrakcją najczęściej kojarzoną z Bydgoszczą, znajdującą się nawet we współczesnym logo miasta jest zespół trzech spichkerzy przy ulicy Grodzkiej nr 7, 9 i 11, wybudowanych na przełomie XVIII i XIX wieku przez kupca Samuela Gotloba Engelmanna. Obiekty są szachulcowe, z tynkowanymi ceglanymi wypełnieniami. Wchodziły one w skład kompleksu 5 spichrzy stojących między ul. Grodzką a rzeką Brdą i od początku swego istnienia pełniły funkcje magazynowe. Do roku 2007 obiekty zostały gruntownie wyremontowane i przekazane muzeum. Mieszczą się w nich cztery jego działy: Historii, Grafiki, Etnografii oraz Muzyczny. Obecnie prezentowane są wystawy stałe: "Od Starego Rynku do placu Wolności. Spacer ulicami międzywojennej Bydgoszczy" i "Bydgoszcz - okruchy miasta" oraz wystawy czasowe. Pierwsza z wymienionych koncentruje się wokół spaceru po rejonie śródmiejskim - od Starego Rynku, poprzez ulicę Mostową, plac Teatralny, ulicę Gdańską, aż do placu Wolności i prezentuje w sposób interaktywny międzywojenną, wielokulturową Bydgoszcz oraz rodowód historyczny miasta. Ekspozycja podzielona została tematycznie na dwie duże części odpowiadające układowi przestrzennemu sal. W pierwszej następuje wprowadzenie w problematykę ekspozycji i uszczegółowienie podstawowych informacji - wiedzy o historii Bydgoszczy, strukturze władzy miejskiej, handlu i rzemiośle, mozaice wyznaniowej oraz symbolach miasta. Eksponaty, wśród nich przedmioty kultury materialnej, źródła ikonograficzne i kartograficzne oraz dokumenty, plakaty i reklamy, umieszczone są w gablotach najczęściej w formie ukośnie ustawionych witryn. Narrację wystawy wzbogacają retrospektywne "okna pamięci" - multimedia, których zadaniem jest poszerzenie prezentowanych na wystawie treści w aspekcie historycznym i przestrzenno-topograficznym. W drugiej, właściwej części ekspozycji skoncentrowano eksponaty związane z funkcjonowaniem międzywojennego miasta, dynamiką jego rozwoju oraz życiem ówczesnych bydgoszczan. Wystawa "Bydgoszcz - okruchy miasta" została zawarta w nietypowej formule - to wystawa bez sali ekspozycyjnej. Wszystkie fotografie zostały rozmieszczone na ciągach komunikacyjnych, towarzysząc zwiedzającym już od samego wejścia do muzeum. Drugi aspekt to charakter samych fotografii. To nie Bydgoszcz jest przedmiotem fotografii, miasto stanowi w nich jedynie tło dla osób i zdarzeń. Zamierzeniem autora było pokazanie czegoś ulotnego, impresji z życia miasta. Stąd tytułowe okruchy.
Po zwiedzeniu wystawy należy skierować się ulicą Mostową do ulicy Gdańskiej. Tutaj można na chwilę wstąpić do niewielkiego lecz interesującego Muzeum Farmacji przy ulicy Gdańskiej 5 (F) (opcjonalnie), funkcjonującego przy aptece "Pod Łabędziem. W godzinach otwarcia apteki można zapoznać się ze zbiorami, ukazującymi historię farmacji i medycyny. Idąc dalej ulicą Gdańską dojdzie się do Galerii Miejskiej BWA przy ulicy Gdańskiej.

Galerii Miejskiej BWA ul. Gdańska 20 (G)
Obecnie w Galerii prezentowane są liczne dyscypliny sztuki współczesnej, tworzonej przez autorów środowiska bydgoskiego, z kraju oraz z zagranicy. Dziedziny sztuki prezentowane w galerii to: malarstwo, grafika, rzeźba, tkanina, fotografia, instalacja, sztuka wideo, performance. Organizowane są wystawy problemowe oraz prezentacje poszczególnych autorów z uwzględnieniem instalacji, pokazów wideo, performance oraz spotkania z autorami. BWA udostępnia dla widzów dzieła współczesnych artystów polskich oraz zagranicznych, w tym grup artystycznych. W ostatnim czasie odbyła się wystawa islandzkiej grupy artystycznej Start Art oraz ekspozycja współczesnej sztuki Japonii. Poza tym galeria organizuje cykle wykładów w ramach Bydgoskiej Akademii Sztuki.
Na przystanku Plac Wolności należy wsiąść do tramwaju linii 1 lub 2 w kierunku: Las Gdański i wysiąść na przystanku Gdańska / Powstańców Warszawy i udać się do Muzeum Wojsk Lądowych.

Muzeum Wojsk Lądowych ul. Czerkaska 2 (H)
Ciekawym muzealnym dla osób zainteresowanych militariami jest Muzeum Wojsk Lądowych w Bydgoszczy. Placówka prezentuje wojskowe dzieje Pomorza i Kujaw, gromadzi zabytki militarne takie jak broń strzelecka, broń biała, sprzęt pancerny oraz pojazdy wojskowe. W skład kolekcji wchodzą także elementy umundurowania i odznaczenia związane z polskim wojskiem. Poza wystawa stałą i wystawami czasowymi oferuje także możliwość zwiedzenia wystawy plenerowej. Jest ona eksponowana na terenie placówki i zawiera egzemplarze ciężkiego sprzętu wojskowego. Ostatnio placówka była modernizowana i remontowana, a także uzupełniła swe zbiory o broń, która była elementem wyposażenia polskiej armii przed 1939 rokiem.
Osoby zainteresowane historią sportu mogą pójść pieszo jeden przystanek dalej lub wsiąść w tramwaj i wysiąść na przystanku "Stadion Zawisza". Na terenie stadionu mieści się powstała w 2008 roku Galeria Sportu Bydgoskiego ul Gdańska 163 (I) (opcjonalnie), gdzie od września 2013 roku można podziwiać wystawę "Bydgoszcz na kołach" prezentującą osiągnięcia bydgoskich sportowców związanych z kolarstwem, żużlem i rajdami samochodowymi. Znajdują się tam także puchary, medale oraz fotografie związane z historią sportu oraz osiągnięciami bydgoskim medalistów i klubów sportowych.
Następnie należy iść ulicą Gdańską w tym samym kierunku do Hali Pomp przy ulicy Gdańskiej 242.

Hala Pomp Muzeum Wodociągów i Kanalizacji ul. Gdańska 242 (J)
Jest to drugi, obok Wieży Ciśnień oddział Muzeum Wodociągów w Bydgoszczy. Do obu oddziałów obowiązuje wspólny bilet wstępu. Przy ulicy Gdańskiej w ramach tzw. ścieżki edukacji ekologicznej wyeksponowane są liczne, głównie zabytkowe urządzenia wodociągowe takie jak: hydranty, zdroje uliczne, a także pompy. Znajduje się tam również replika średniowiecznego rurmusa (przed wiekami usytuowanego koło kościoła farnego), za pomocą którego w XVI wieku ponad murem miejskim dostarczano do Bydgoszczy wodę z Brdy. Obejrzeć można także współczesne urządzenia: pompy, zasuwy, zawory oraz zajrzeć do piętrowego kanału wodno-ściekowego z końca XIX wieku, będącego 15-metrową repliką podobnej budowli, której kilometry skryte są pod ziemią.
Następnie na pętli tramwajowej Las Gdański należy wsiąść do tramwaju numer 1 w kierunku Wilczak i wysiąść na przystanku Garbary, dalej iść ulicą Królowej Jadwigi doMuzeum Fotografii.

Muzeum Fotografii ul. Królowej Jadwigi 14 (K) (opcjonalnie).
Muzeum działa przy Wyższej Szkole Gospodarki w Bydgoszczy od listopada 2004 roku i stanowi integralną część Akademickiej Przestrzeni Kulturalnej. W swoich zbiorach ma wiele ciekawych eksponatów związanych z fotografią dawną i dzisiejszą. Działalność muzeum to prezentacja bogatych zbiorów aparatów fotograficznych, powiększalników oraz sprzętu filmowego. Znajduje się tam atelier, w którym można wykonywać zdjęcia w świetle żarowym i błyskowym oraz ciemnia fotograficzna, gdzie odbywają się zajęcia z zakresu fotografii czarno-białej, przetworzeń i technik specjalnych oraz eksperymentów w fotografii kolorowej. Jest to (obok Muzeum Mydła i Historii Brudu) druga bydgoska placówka muzealna o bardzo oryginalnym i nowoczesnym profilu, posiadająca cechy tzw. żywego muzeum.
Wychodząc z Muzeum należy wrócić na przystanek Garbary i autobusem linii 71 w kierunku Morska dojechać na przystanek Rondo Wielkopolskie. Stamtąd ulicą Ossolińskich dojść do ulicy Berwińskiego i zwiedzić Muzeum Dyplomacji i Uchodźstwa Polskiego.

Muzeum Dyplomacji i Uchodźstwa Polskiego ul. Ryszarda Berwińskiego 4 (L) (opcjonalnie).
Muzeum działa przy Uniwersytecie Kazimierza Wielkiego. Gromadzi dokumenty i pamiątki związane z dyplomacją oraz przedmioty należące do polskich ambasadorów i konsulów. Muzeum powstało w 1998 r. dzięki bogatemu zbiorowi archiwaliów, dzieł sztuki i mebli przekazanych Uczelni przez wdowę po ostatnim konsulu generalnym II RP w Londynie, Karolu Poznańskim. Poza tym w skład zasobów Muzeum wchodzi kolekcja Feliksa Rembiałkowskiego - działacza emigracyjnego PSL ze Stanów Zjednoczonych, bliskiego współpracownika premiera Stanisława Mikołajczyka, zawierająca dokumenty, listy i rękopisy obrazujące całokształt działalności emigracyjnego PSL. Wśród źródeł historycznych można znaleźć archiwum Józefa Rzemieniewskiego - działacza emigracyjnego PSL z Belgii oraz mundury wojskowe, w tym armii gen. Hallera i dywizji gen. Maczka, a także część księgozbioru Romana Lewickiego oraz książki i czasopisma polonijne z Niemiec, Wielkiej Brytanii, USA, Francji, Danii.
W miesiącach letnich można wybrać opcję zakończenia wycieczki po "Bydgoskich Muzeach" na zwiedzeniu Hali Pomp Muzeum Wodociągów i wypocząć w Leśnym Parku Kultury i Wypoczynku "Myślęcinek", wśród którego atrakcji są m.in. Ogród Zoologiczny oraz Ogród Botaniczny.


Dzień 2. Spacer ulicami Bydgoszczy
Bydgoszcz jest miastem o dużej liczbie obiektów zabytkowych, przez co w ciągu jednego dnia możliwość ich zwiedzenia jest ograniczona. Dobrze jest więc rozpocząć podróż przy zachowanych fragmentach murów miejskich, między ulicami Wały Jagiellońskie a Pod Blankami.

Fragmenty murów miejskich, ul. Pod Blankami - Wały Jagiellońskie (A)
To relikty obwarowań wzniesionych w XIV i XV wieku wokół miasta, murowanych, o układzie gotyckim, częściowo z użyciem kamienia. Pierwotnie były one połączone od wschodu z nie istniejącym już zamkiem. W linii murów znajdowały się także dwie bramy: Toruńska (Kujawska) i Poznańska. Mury zostały poważnie zniszczone w czasie potopu szwedzkiego w połowie XVII wieku, później znów w czasie wojny północnej na początku XVIII wieku. Ostatecznie zostały rozebrane w 1. połowie XIX wieku.
Mury miejskie oddalone są o 0,5 km. od Starego Rynku w Bydgoszczy. Aby tam dotrzeć, należy iść ulicą Wały Jagiellońskie do ulicy Jana Kazimierza, i tą ulicą do Starego Rynku.

Stary Rynek (B)
Bydgoskie Stare Miasto zachowało średniowieczny układ urbanistyczny z czworobocznym rynkiem w centrum i ulicami odbiegającymi od niego pod kątem prostym. Na uwagę zasługują zabytkowe kamienice z XIX wieku oraz dwa pomniki: Pomnik Walki i Męczeństwa Ziemi Bydgoskiej i pomnik-fontanna Dzieci bawiące się z Gęsią - tzw. Studzienka. Ważnymi obiektami użyteczności publicznej ulokowanymi w przestrzeni Starego Rynku są Urząd Miejski i budynek Biblioteki Publicznej. Turysta może skorzystać również z pomocy Centrum Informacji Turystycznej, które mieści się przy ulicy Niedźwiedziej.

Dawna Deputacja Kameralna - Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna, Stary Rynek 24
Budynek został zbudowany w latach 1774-1778 w stylu klasycystycznym przez władze pruskie po włączeniu miasta w ramach I rozbioru Polski do Królestwa Prus. W latach 1781 - 1905 był pomieszczeniem Sądu Dworskiego. Już od 1908 roku jest siedzibą biblioteki. Ma w posiadaniu cenne starodruki i dyplomaty, a także starodruki i inkabuły pochodzące z dawnej "Librarii" bydgoskiego zakon bernardynów. Budynek jest narożny, piętrowy, wzniesiony na rzucie prostokąta, z oficyną wzdłuż ul. Jana Kazimierza. Elewacja frontowa dziewięcioosiowa, posiada wysoki cokół i boniowanie.

Dawne Kolegium Jezuitów - Urząd Miasta Bydgoszczy, ul. Jezuicka 1
Budynek stanowi część dawnego kompleksu obiektów jezuickich: szkoły, klasztoru i kościoła. Barokowy kościół przy Starym Rynku wraz z przylegającym doń klasztorem zostały rozebrane przez okupantów hitlerowskich w 1940 r. Dawne kolegium jezuickie, usytuowane po zburzeniu kościoła i przyległych zabudowań, między ulicą Jezuicką a Rynkiem, z odsłoniętą dziś fasadą tylną, zbudowane zostało w latach 1644-53 przez Wojciecha Przybyłowicza, a rozbudowane w 1697 roku. Po kasacie jezuitów w 1773 r. przez władze pruskie, w latach 1808-1812 mieściła się w nim Szkoła Główna, a po przebudowie gimnazjum niemieckie. Budynek był kilkakrotnie przebudowywany, a obecne fasady klasycystyczne pochodzą z 1879 roku. Od tego czasu niemal całkowicie zatracił swój barokowy charakter. W 1879 roku budynek wykupiło miasto, odkąd stanowi siedzibę jego władz.
Opuszczając płytę Starego Rynku i idąc ulicą Farną dotrze się do Katedry.

Katedra z Sanktuarium Matki Bożej Pięknej Miłości ul. Farna (C)
Najważniejszym obiektem dziedzictwa kulturowego Bydgoszczy jest późnogotycki kościół pw. śś. Mikołaja i Marcina wzniesiony w latach 1466 - 1502 jako fara (kościół miejski), częściowo na murach wcześniejszego kościoła, spalonego przez Krzyżaków. Obecny trójnawowy, trójprzęsłowy korpus halowy ma zwarte proporcje, zbliżając się w rzucie do kwadratu. Trójprzęsłowe prezbiterium sprawia wrażenie wyraźnie wyodrębnionej przestrzeni, przypominając tym konwentualne kościoły miejskie. Wyjątkowym bogactwem rysunku odznaczają się sieciowe i gwieździste sklepienia, a w bryle zewnętrznej ozdobne i oryginalnie zakomponowane szczyty nawy, zwłaszcza zachodni o rytmicznie stopniowanych rzędach blend. Przy prezbiterium od północy znajduje się prostokątna zakrystia, od południa w narożniku z nawą neogotycka przybudówka. Od południa przy przęśle środkowym usytuowana jest wieża na planie nieregularnego czworoboku, mieszcząca w przyziemiu kruchtę. Od północy przy prześle wschodnim jest późnorenesansowa kwadratowa kaplica pw. św. Krzyża, a od zachodu przybudówka z XVI/XVII wieku. Fara bydgoska nie przetrwała do dzisiejszych czasów w pierwotnej formie, nadawanej budynkom gotyckim przez przybudowane kaplice, które rozebrano w XIX wieku. Godnymi uwagi zabytkami bydgoskiej fary są: modernistyczna polichromia wnętrza, barokowy ołtarz główny z ok. 1700 roku z późnogotyckim obrazem Matki Boskiej z Różą, odgrodzony drewnianą balustradą z 1730 roku, boczne ołtarze barokowe (XVII/XVIII wiek), ambona rokokowa, chrzcielnica późnorenesansowa, stalle rokokowe z 2 połowy XVIII wieku oraz płyty nagrobne i epitafia z XVI-XIX wieku.
Po zwiedzeniu katedry należy udać się ulicą Farną w kierunku mostu im. Jerzego Sulimy-Kamińskiego. Warto zwrócić uwagę na Makietę miasta - Bydgoszcz w dawnych wiekach, usytuowaną przy wejściu do spichlerzy - oddziału Muzeum im. Leona Wyczółkowskiego przy ulicy Grodzkiej. Z mostu im. Jerzego Sulimy-Kamińskiego widać wiele atrakcyjnych miejsc w mieście. Jedną z nich jest pomnik "Przechodzący przez rzekę", czyli rzeźba balansująca, zawieszona na linie nad rzeką Brdą. Autorem jest Jerzy Kędziora, a odsłonięcie nastąpiło w 2004 roku. Doskonale widoczna jest także ulica Stary Port ze spichlerzem przy ulicy Stary Port 13, powstałym w latach 1830-40. Po prawej stronie widoczne są spichlerze przy ulicy Grodzkiej, natomiast po drugiej stronie mostu rozciąga się widok na Operę Nova. Idąc wzdłuż ulicy Mostowej dojdzie się do kościoła Klarysek.

Kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny - "Klaryski", ul. Gdańska (D)
Zespół poklasztorny klarysek z kościołem pw. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii został zbudowany w latach 1582-1645, w nawiązaniu do drewnianego kościoła św. Ducha, w tradycjach gotyckich z elementami renesansowymi i manierystycznymi. Jest jednonawowy, ma trójbocznie zamkniętym prezbiterium. W południowo-zachodnim narożniku korpusu ulokowano okrągłą wieżę, w części górnej jest ona ośmioboczna, posiada barokowy hełm, zrekonstruowany w 1901 roku. Przy prezbiterium od południa zbliżona planem do kwadratu kaplica zwieńczona attyką. Nawa na planie kwadratu, trójprzęsłowa. Sklepienia kolebkowo-krzyżowe znajdują się w prezbiterium i kaplicy, w zakrystii sklepienie kolebkowe z lunetami. W nawie można podziwiać polichromowany strop, a na ścianie tęczowej polichromię z XVII. Poza tym na ścianach prezbiterium zachowało się sześć tzw. zacheuszków z czasów konfederacji barskiej. W kościele znajduje się wiele dzieł wartych zobaczenia. W prezbiterium i kaplicy są to witraże projektu Eugeniusza Kwiatkowskiego z 1957 roku. W obiekcie mieści się również późnomanierystyczny ołtarz główny z 1636 roku, z bogatą dekoracją rzeźbiarską, oraz z obrazem Wniebowzięcie Najświętszej Panny Marii Jerzego Hoppena; chór muzyczny z XIX wieku, płaskorzeźbiona ambona rokokowa; obraz Leona Wyczółkowskiego Św. Stanisław Kostka, krucyfiks rzeźbiony przez T. Godziszewskiego oraz wiele innych obiektów zabytkowych, takich jak dwie ozdobne barokowe kraty o bogatej dekoracji z 1651 roku czy pająki mosiężne (gotycki, barokowy, oraz cztery późnoklasycystyczne). Można tam także zobaczyć płytę nagrobną Zofii Anny Smuszewskiej z 1661 roku. Kościół warto zwiedzić nie tylko ze względu na architekturę, ale także na wyposażenie. Budynek dawnego klasztoru pochodzi z XVII wieku, potem był rozbudowywany. Przez wiele lat mieściło się w nim Muzeum im. Leona Wyczółkowskiego.
Po zwiedzenia zabytkowego zespołu klasztornego sióstr Klarysek iść nadal ulicą Gdańską.

Ulica Gdańska i Plac Wolności
Ulica Gdańska charakteryzuje się dobrze zachowaną architekturą z przełomu XIX i XX wieku, z kamienicami w stylach secesyjnym, eklektycznym i modernistycznym. Bydgoszcz w 2 połowie XIX i na początku XX wieku przeżywała lata intensywnego rozwoju, w konsekwencji zabudowując okazałymi kamienicami teren na północ od Starego Miasta i Brdy. W związku z tym silnym ruchem budowlanym przesunął się punkt ciężkości miasta na ten obszar, tj. wzdłuż centralnej ul. Gdańskiej i sąsiednich przecznic.

Hotel Pod Orłem ul. Gdańska 14 (E)
Został zbudowany w latach 1894-96 według projektu J. Święcickiego. To eklektyczny czteropiętrowy budynek złożony z korpusu głównego i dwóch skrzydeł - północnego i południowego. Elewacja frontowa ma bogatą artykulację: balkony, rzędy tralek, pilastry i dekorację ze stiukowymi i kamiennymi rzeźbami figuralnymi i ornamentalnymi. Fasada hotelu zwieńczona jest belkowaniem z ozdobnym architrawem, nad którym pełnoplastyczna figura orła.
Stojąc przy hotelu warto zwrócić uwagę na budynek znajdujący się po drugiej stronie ulicy, na rogu ulic Gdańskiej i Dworcowej. Jest to modernistyczny Powszechny Dom Towarowy zbudowany w 1911 roku. Według projektu C. Walthera. Aby dojść do Placu Wolności należy kontynuować podróż ulica Gdańską.

Plac Wolności (F)
Plac Wolności został wytyczony w 1854 roku i od strony południowej graniczy z Parkiem im. Kazimierza Wielkiego, który stanowi część dawnego XVII-wiecznego ogrodu klasztornego ss. Klarysek. Pośrodku placu wznosi się neoromański kościół św. Piotra i Pawła, za kościołem zrekonstruowana w 2012 r. fontanna "Potop" z 1904 r. Oryginalna kompozycja figuralna (przetopiona w 1943 r. przez Niemców na cele wojenne), przedstawiała sceny z biblijnego potopu - grupę ludzi i zwierząt ratujących się przed wznoszącą się wodą. Przy Placu Wolności 9 wznosi się ceglany gmach I Liceum Ogólnokształcącego im. Cypriana Kamila Norwida zbudowany w latach 1876-77 na siedzibę Niemieckiego Królewskiego Gimnazjum.
Kościół pw. śś. Piotra i Pawła
Został zbudowany według projektu berlińskiego architekta Fryderyka Adlera z przewagą form neoromańskich. Kościół jest ceglany, założony na planie krzyża łacińskiego, z rozbudowaną częścią wschodnią o trójlistnym układzie i wysoką wieżą od zachodu. Jednonawowy korpus posiada transept, o prezbiterium i ramionach i zamkniętych trójbocznie. W kościele znajduje się wyposażenie neobarokowe. W jego ołtarzu głównym - obraz NMP autorstwa M. Piotrowskiego.
Ulicą Gimnazjalną należy przejść do ulicy Krasickiego, potem skręcić w ulicę Stanisława Staszica i w ulicę Ignacego Padereskiego. Kolejnym miejscem wartym zwiedzenia jest park im. Jana Kochanowskiego. To w nim znajduje się rzeźba Łuczniczki uznawanej za symbol miasta.

Park im. Jana Kochanowskiego z dzielnicą muzyczną (G)
W tym fragmencie miasta koncentrują się instytucje kulturalne (m.in. Filharmonia Pomorska im. Ignacego Jana Paderewskiego oraz Akademia Muzyczna im. Feliksa Nowowiejskiego, Zespół Szkół Muzycznych im. Arthura Rubinsteina i Teatr Polski im. Hieronima Konieczki). Otoczenie obiektów tworzy galeria pomników kompozytorów i wirtuozów. Znajduje się tam także pomnik Łuczniczki, Henryka Sienkiewicza oraz pomnik martyrologiczny ku czci 50 bydgoskich gimnazjalistów zamordowanych we wrześniu1939 roku. Przed Filharmonią ustawiono pomnik dawnego dyrektora Andrzeja Szwalbe. Park zajmuje powierzchnię ok. 3 ha i został urządzony według projektu Konrada Neumanna w 1901 roku. Kształt urbanistyczny terenu, na którym znajduje się dzielnica muzyczna powstał się w latach 1896-1903 i nawiązuje do koncepcji miasta-ogrodu. Zatwierdzono już plany rewitalizacji parku.
Z parku im. Jana Kochanowskiego należy przejść na ulicę Aleje Adama Mickiewicza. Można podziwiać tam ciąg kamienic o elewacjach secesyjnych. Następnie skręcić w ulicę Gdańską i dojść do ulicy Augusta Cieszkowskiego.

Ulica Cieszkowskiego - bydgoska secesja (H)
Ulica należy do ciekawszych architektonicznie ulic w Bydgoszczy: jest unikalnym i stosunkowo jednorodnym zespołem kamienic, który w pełni oddaje tendencje artystyczne w architekturze z przełomu XIX i XX wieku, a także atmosferę miasta z okresu fin de siecle’u. W latach 1896-1904 została zabudowana luksusowymi kamienicami czynszowymi według projektu wybitnych bydgoskich architektów takich jak Józef Święcicki, Karl Bergner, Fritz Weidner, Rudolf Kern, Paul Böhm. Powstanie ulicy wiąże się z dynamicznym rozwojem miasta pod koniec XIX wieku. W 1895 nadano jej nazwę na cześć pruskiego generała Helmuta Karla von Moltke.. Pierwsze domy były budynkami narożnymi, które należały do ulic głównych i powstały wcześniej, wraz z rozbudową tych ulic, przez co rzeczywiste włączenie ich w ciąg ulicy nastąpiło dopiero po dokonaniu zmian w elewacjach budynków Dwa kolejne narożne domy (dziś Gdańska 63 i Pomorska 48) wzniósł w latach 1896-1897 Józef Święcicki. Ład nowej zabudowie ulicy nadawała pruska ustawa budowlana. W kolejnych latach powstały kamienice nr 6 i nr 17 (w roku 1898); nr 4; 8; 14 i 22 w pierzei północnej i nr 11 w pierzei południowej(w latach 1898-1900). Najbardziej intensywny etap prac budowlanych nastąpił na Moltkestraβe w latach 1900-1903, kiedy wzniesiono budynki o nr 7; 10; 12; 13/15; 16; 18 i 20. Ostatnie kamienice o nr 1; 3; 5 i 9 ukończono już 1904 roku. Po 1990 r. większość budynków przy ulicy wyremontowano i przywrócono im oryginalne elewacje.
Idąc ulicą Cieszkowskiego w stronę ulicy Pomorskiej wychodzi się na budynek kościoła ewangelicko-metodystycznego.

Kościół ewangelicko-metodystyczny, ul. Pomorska (I)
Został zbudowany w 1883 roku jako kompleks sakralno-mieszkalny dla kościoła Baptystów, jednak w połowie XX wieku przekazano go zborowi metodystycznemu. Budowla jest neogotycka, ceglana, z tynkowanymi płycinami nad wejściem. Część sakralną stanowi trójnawowa kaplica z dwiema wieżami od frontu. Szczyt frontu obiega fryz arkadowy, nad portalem znajduje się rozeta. Od północnego zachodu do kościoła przylega czterokondygnacyjna część mieszkalna.
Idąc prosto ulicą Pomorską dojdzie się do ulicy Gdańskiej. Należy wrócić do kościoła klarysek i skręcić w ulicę Jagiellońską. Kolejnym ciekawym punktem jest gmach Poczty Głównej.

Gmach Poczty Głównej, ul. Jagiellońska 6 (J)
Poczta została zbudowana w latach 1883-1885. Jest usytuowana między ulicami Jagiellońską a Stary Port. W projektowaniu gmachu brali udział architekci Kleinfeldt i Neumann. Budynek wzniesiono na planie litery L, złożony jest z dwóch prostopadłych skrzydeł. Kompleks budynków w stylu neogotyckim jest ceglany, z dwubarwnie glazurowanymi, formowanymi cegłami w obramieniach otworów i elementach dekoracyjnych. Nad północno-zachodnim narożnikiem góruje wieża ujęta wielobocznymi wieżyczkami.
Należy kontynuować spacer ulicą Jagiellońską, aż dojdzie się do Ronda Jagiellonów, stąd wyjść na ulicę Bernardyńską, która prowadzi do kościoła garnizonowego.

Kościół Garnizonowy, ul. Bernardyńska (K)
W obrębie Starego Miasta w Bydgoszczy jest usytuowany zespół poklasztorny bernardynów z kościołem p.w. Najświętszej Marii Panny Królowej Pokoju (obecnie garnizonowym). Jego budowa jest datowana na lata 1545-52. Jest to kościół późnogotycki. Od północy przylega do niego skrzydło klasztoru, obejmujące w części wschodniej zakrystię. Budynek klasztorny został zbudowany w XVI wieku, jednak był wielokrotnie przebudowywany, dlatego zatracił wyraźne cechy stylowe. Na uwagę zasługują wmurowane w ściany kościoła XVII wieczne kamienne płyty nagrobne z zatartymi napisami oraz herbami Nałęcz i Denhoff oraz ambona rokokowa z 2 połowy XVIII wieku, zrekonstruowana w 1864 roku, z płaskorzeźbami czterech ewangelistów..
Z ulicy Bernardyńską należy przejść na Plac Kościeleckich.

Kościół Jezuitów pw. św. Andrzeja Boboli, Plac Kościeleckich (L)
Kościół wzniesiono w obecnej formie w latach 1900-1903 według projektu berlińskiego architekta Henryka Seelinga. Zbudowano go pierwotnie jako kościół ewangelicki, dopiero w 1945 roku został przejęty przez Jezuitów. Budowla wzorowana jest na motywach późnego gotyku ceglanego. Jest to kościół z wydzielonym prezbiterium, z czteroprzęsłową nawą i wyciągniętymi do wnętrza szkarpami, między którymi empory. Od frontu widoczna jest wieża zwieńczona iglicą ujętą szczycikami i narożnymi wieżyczkami.
Warto wrócić na Stary Rynek ulicą Teofila Magdzińskiego. Minie się wtedy zabytkową Halę Targową z 1904 roku, usytuowaną przy ulicy Podwale 5. Hala łączy w sobie elementy neogotyckie z modernistycznymi, a w jej narożniku znajduje się pseudobaszta.
Obiad: Po powrocie na Stary Rynek warto można go spożyć w bistro Katarynka. Resztę dnia proponujemy spędzić na spacerze wzdłuż Kanału Bydgoskiego. Planty oraz zabytkowe urządzenia hydrotechniczne Kanału będą atrakcyjnym zwieńczeniem wycieczki po Bydgoszczy.
By rozpocząć ten spacer trzeba dotrzeć ze Starego Rynku do Ronda Grunwaldzkiego. Należy wrócić do ulicy Mostowej, skręcić w ulicę Marszałka Ferdynanda Focha i kontynuować spacer przez most im. Solidarności. Po drodze można zwiedzić zabytkowy cmentarz tzw. "Starofarny".

Cmentarz Starofarny ul. Grunwaldzka (N)
Cmentarz ulokowany przy ulicy Grunwaldzkiej, założony został na początku XIX wieku. W 1991 roku rozpoczęto jego rewaloryzację. Jest to miejsce pochowku osób zasłużonych dla Bydgoszczy, a wiele nagrobków posiada dużą wartość artystyczną. Na cmentarzu zlokalizowane są też liczne grobowce o wartości historycznej m.in. groby żołnierzy francuskich, poległych w wojnie prusko-francuskiej w 1870-1871 roku oraz kaplica cmentarna z prochami zamordowanych w 1939 roku mieszkańców miasta. Najstarszym zachowanym obiektem na terenie cmentarza jest Boża Męka z 1663 roku, zaś najstarszym zachowanym nagrobkiem jest płyta na grobie Ignacego Rutkowskiego, zmarłego w 1852 roku. Są na nim pochowane takie osoby jak Teofil Magdziński, Maksymilian Piotrowski, Emil i Stanisław Warmińscy, Sebastian Malinowski.
Po zwiedzaniu cmentarza należy wrócić na planty wzdłuż Kanału Bydgoskiego. W drodze można zobaczyć zabytkowe śluzy nr IV i V, wybudowane w 1774 roku.

Kanał Bydgoski
zespół Kanału Bydgoskiego (Nowy i Stary) jest kluczowym obiektem dla osób zainteresowanych turystyka industrialną. Składa się on z szlaku wodnego z urządzeniami hydrotechnicznymi, budynków maszynowni, sterowni, obsługi oraz tzw. "domów śluzowego". Kanał Bydgoski powstał w latach 1773-74 za panowania Fryderyka II, króla Prus i miał łączyć Brdę z Notecią. Pierwsze jego plany stworzył Franciszek Czaki. W XVIII i XIX wieku Kanał pogłębiano i przebudowywano. W latach 1908-15 dobudowano nową część Kanału Bydgoskiego, która połączyła Brdę z Wisłą. Obecnie Zespół Kanału Bydgoskiego stanowi unikatowy przykład możliwości hydrotechnicznych wieku XVIII. W latach 1908-12 powstała Śluza Miejska nr 2 z budynkami maszynowni, budynkiem sterowni oraz z domem śluzowego. Od 1915 roku Kanał nie jest użytkowany do celów transportowych. W 2005 roku został wpisany do Rejestru Zabytków. Planty nad Kanałem liczą 38 hektarów. Ich drzewostan ma szczególną wartość historyczną i dendrologiczną, choćby ze względu na okazałe topole czarne, zasadzone przez generała Wincentego Aksamitowskiego jeszcze w okresie Księstwa Warszawskiego.
Spacer można zakończyć przy stadionie KS Gwiazda. Ulicą Józefa Bronikowskiego należy dojść do ul. Nakielskiej, tam wsiąść do autobusu linii 56 kierunek Plac Kościeleckich i dotrzeć do centrum miasta.


Dzień 3. 
Wycieczka (rowerowa) z Bydgoszczy do Koronowa - Śladami cystersów i Leona Wyczółkowskiego
Kolejny dzień wycieczki może być zrealizowany jako wyprawa rowerowa. W przypadku turysty, który nie preferuje tej formy zwiedzania podróż można odbyć opcjonalnie własnym środkiem transportu lub autobusem kursowym PKS. Trasa podróży w jedną stronę wynosi ok. 30 km. Warto rozpocząć ją na bydgoskim osiedlu Czyżkówko (ul. Koronowska) (A), tak by cała trasa przebiegała przez rejony mocno zalesione. Ze względu na duże oddalenie od wyznaczonego planu podróży ruin zamku w Nowym Jasieńcu oraz Bunkra Krąpiewo (pozostających w granicach administracyjnych gminy Koronowo), nie zostały one uwzględnione podczas planowania wycieczki. Jednak nie wyklucza to tych obiektów z grona interesujących dla turysty kulturowego (szczególnie zainteresowanego turystyką militarną). Trasa rowerowa z Bydgoszczy do Koronowa nie umożliwia również pełnego poznania miejsc w gminie związanych z obecnością na tych terenach zakonu cystersów, a mianowicie wsi: Mąkowarsko, Wierzchucin Królewski i Łąsko Wielkie). Gmina Koronowo jest atrakcyjna turystycznie i pozwala na realizację serii programów wycieczek, umożliwiających poznanie liczniejszych walorów. Istnieje więc możliwość takiej modyfikacji trasy (według indywidualnych zainteresowań i potrzeb turysty), która uwzględni w planie zwiedzania także inne miejsca w gminie. Nasza propozycja pobytu w gminie Koronowo jest uwarunkowana długością trasy możliwej do przebycia rowerem.
Jadąc ulicą Koronowską w Bydgoszczy należy kontynuować podróż trasą D25, a następnie DW244. Jadąc ok. 9 km dotrze się do miejscowości Tryszczyn.

Tryszczyn (B)
W miejscowości w 1939 roku odbyły się masowe egzekucje Polaków i Żydów, później mordowano tam także osoby innych narodowości. Liczbę ofiar szacuje się na ponad tysiąc osób. Był to element operacji ,,Inteligenzaktion", czyli eliminacji bydgoskiej inteligencji, dokonanej przez Niemców. Miejsce to może zainteresować turystów kulturowych, zainteresowanych podróżami o tematyce wojenno-martyrologicznej. W powiecie dokonano w czasie II wojny światowej wielu mordów na Polakach. Tryszczyn jest obok bydgoskiej Doliny Śmierci oraz Starego Rynku w Bydgoszczy miejscem największej liczby straceń. Również w Koronowie i innych miejscowościach powiatu (np. Solec Kujawski, Brzoza, Białe Błota) upamiętnione zostały miejsca kaźni, jednak nie odbywały się tam egzekucje na tak szeroką skalę.
Jadąc kolejne 2 km na północny zachód ulicą Wteleńską/Drogą DW244 dojedzie się do miejscowości Wtelno.

Wtelno (C)
Tu rozpoczyna się krótka podróż szlakiem Leona Wyczółkowskiego, który został patronem Muzeum Okręgowego w Bydgoszczy. W miejscowości Wtelno znajdują się dwa potencjalne cele turysty kulturowego - kościół pw. św. Michała Archanioła oraz przykościelny cmentarz, na którym pochowano ciało artysty. Warto jednak wcześniej wspomnieć, że historia wsi Wtelno nawiązuje również do zakonu cystersów, gdyż od 1307 roku była ona ich własnością. W XIV wieku zakon założył we wsi również parafię. W 1690 roku powstał w tym miejscu drewniany kościół, a w latach 1785-1787 z fundacji opata Jana Chrząstowskiego zbudowano obecny, do którego w 1908 roku dobudowano wieżę. Kościół - położony w centrum wsi - zbudowany jest w stylu barokowym. Jest orientowany. Wewnątrz można zobaczyć m.in. rokokowy ołtarz z XVIII wieku z obrazem Matki Boskiej z Dzieciątkiem, rokokowe ołtarze boczne oraz ambonę z XVIII wieku, na wyposażeniu jest monstrancja barokowa z 1694 roku fundacji Stanisława Kopaczewskiego. Na cmentarzu przy kościele we Wtelnie znajduje się modernistyczny nagrobek zmarłego w 1936 roku Leona Wyczółkowskiego, z zamieszczoną na zewnętrznej ścianie kościoła tablicą pamiątkową.
Aby wyjechać z Wtelna należy wyruszyć na północ drogą DW244, skręcić w ulicę Bydgoską, która przebiega przez oddalony o ok. 3 km od Wtelna Gościeradz.

Gościeradz (D)
Wieś jest związana z biografią Leona Wyczółkowskiego, który spędził w niej ostatnie lata swojego życia. Malarz urządził tam swoją pracownię i inspirował się otaczającą dwór przyrodą. Wyczółkowski związał się z ziemią bydgoską w 1922 roku, kiedy to po raz pierwszy przyjechał na wakacje do dworu w Gościeradzu. Był to prezent za podarowaną Muzeum Wielkopolskiemu w Poznaniu gromadzoną przez całe życie kolekcję wschodnich tkanin, porcelany, japońskich drzeworytów i część swoich dzieł malarskich. Pod Bydgoszczą malarz mieszkał aż do swojej śmierci w 1936 roku. Obecny dworek w Gościeradzu wzniesiono w 1933 roku, według projektu Wyczółkowskiego i jego przyjaciela, inżyniera Kazimierza Szulisławskiego. Ma on czterokolumnowy ganek od frontu i jest kryty łamanym, polskim dachem. W styczniu 2009 roku, dworek został zniszczony przez pożar, przez co konieczne stało się jego odrestaurowanie. Aktualnie jest w posiadaniu prywatnych właścicieli, co znacznie utrudnia dostęp. Park dworski o powierzchni 1,58 ha został założony w XIX wieku.
Aby dotrzeć do Byszewa, należy jechać na południe ulicą Bydgoską, zjechać w ulicę Szkolną, następnie w ulicę Dworcową, a dalej kierować się trasą DW243. Najpierw warto zatrzymać się na posiłek w pobliskiej Stopce (na trasie, zaraz za wsią Gościeradz). Atrakcją tego miejsca jest skansen-rożen, gdzie nie tylko można skosztować potrawy z grilla, ale także zapoznać się ze zgromadzoną przez właścicieli kolekcją. W lokalu prezentowane są przykłady architektury ludowej, a przede wszystkim urządzenia i maszyny rolnicze, charakterystyczne dla regionu. Wyróżniającymi się elementami są: lokomobila, młocarnia, drewniane sanie, miechy kowalskie i siewniki. We wnętrzu sali umieszczono maszyny do szycia, rzeszota, cęgi, sierpy i radła. Do użytku gości oddano także chatę Krajeńską z XIX wieku. Po posiłku należy tematem wiodącym podróży staje się Koronowska pętla Pomorskiego Szlaku Cysterskiego, czyli lokalna koncentracja jego walorów wokół Koronowa. Stosując się do wcześniejszych wskazówek dotrze się do Byszewa, gdzie znajduje się pierwszy zabytek gminy Koronowo związany z działalnością Cystersów na tym terenie.

Byszewo (E)
Wieś ma rodowód średniowieczny. Osadzeni tu w XIII wieku cystersi uzyskali w 1286 roku od księcia kujawskiego Ziemomysła przywilej lokacyjny na prawie magdeburskim. Konwent przeniósł się jednak wkrótce do Koronowa i ostatecznie plan lokacji miasta w Byszewie nigdy nie został zrealizowany. Najważniejszym zabytkiem jest zespół kościelny, w którego skład wchodzą: kościół pw. św. Trójcy z Sanktuarium Matki Boskiej Byszewskiej Królowej Krajny, cmentarz przykościelny, dzwonnica-brama z elementami dawnego ogrodzenia oraz spichlerz plebański. Parafia została irygowana w XII wieku. Obecny kościół został rozbudowany z wcześniejszego około 1651 roku, konsekrowany w 1663 roku pw. Trójcy Świętej, Najświętszej Panny Marii oraz śś. Jerzego i Michała. Przebudowano go w drugiej połowie XVIII wieku przez dodanie kaplic, założenie sklepień w nawie i hełmu na wieży. Obiekt jest manierystyczny w tradycjach gotyckich z elementami barokowymi i rokokowym wystrojem wnętrza, orientowany. Wystrój wnętrza świątyni jest jednolity stylistycznie: rokokowy, o bogatym opracowaniu snycerskim, polichromowany. Prezbiterium dominuje wykonany w XVIII wieku rokokowy ołtarz główny z obrazem wotywnym Matki Boskiej Byszewskiej, ponadto w kościele znajdują się dwa rokokowe ołtarze boczne, łuk tęczowy zamknięty półkoliście, w nim także rokokowa belka tęczowa.
Z Byszewa należy jechać ok. 8 km na północny wschód drogą DW243, aby dotrzeć do punktu kulminacyjnego wycieczki - Koronowa.

Możliwość dowolnej modyfikacji podróży: 

Alternatywą może okazać się podróż po Koronowie szlakiem ścieżki dydaktycznej "Cysterski Gaj", która łączy walory przyrodnicze i historyczne Koronowa.

Koronowo (F)
"Diabelski Młyn", ul. Nakielska (A)
Wjeżdżając do Koronowa ulicą Nakielską po prawej stronie widoczny jest młyn wodny. Warto zatrzymać się przy tym obiekcie, nazywanym "Diabelskim Młynem", może on się okazać atrakcyjny dla osób lubiących turystykę industrialną. Jest to młyn wodny z połowy XIX wieku o drewnianej konstrukcji szkieletowej wypełnionej cegłą. Elewacja od stron młynówki jest w znacznej mierze kamienna. Zachowało się także koło młyńskie (nasiębierne żeliwno-drewniane), a wewnątrz niektóre elementy urządzeń młyńskich oraz prasa do wyciskania oleju.
Po postoju przy "Diabelskim Młynie" należy kontynuować podróż ulicą Nakielską w kierunku ul. Kasprzaka, potem skręcić w ulicę W. Łokietka i kontynuować podróż ulicą Bydgoską, aż dojedzie się do zespołu zabudowań pocysterskich.

Kościół p.w. Wniebowzięcia NMP, ul. Bydgoska (B)
W Koronowie przetrwało czołowe dzieło architektury średniowiecznej omawianego obszaru czyli zespół pocysterski. W jego skład wchodzą: kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, zbudowany w XVII/XVIII wieku, a następnie rozebrany i ponownie wzniesiony, kompleks dawnego klasztoru oraz pochodzący z tego samego okresu dawny Pałac Opacki, który obecnie służy jako więzienie. Dostępny dla zwiedzających jest jedynie gotycki kościół, który prezentuje wysoki poziom rzemiosła budowlanego cystersów z przełomu XIII i XIV wieku. Wnętrze świątyni jest zbarocyzowane. Kościół jest bliski stylowo świątyni cysterskiej w Pelplinie. Jego budowa przebiegała w trzech wyraźnych fazach: I - do początku XIV wieku (prezbiterium i dolna część północnego ramienia transeptu), II - do połowy XIV wieku (południowe ramię transeptu, korpus z rzędem kaplic przy nawie północnej) i III - w końcu XVII wieku (budowa kaplic przy nawie południowej, barokizacja wnętrza). Kościół jest klasycznym przykładem układu trójnawowego, bazylikowego, transeptowego. Pewną oryginalną jego cechą są rzędy trójbocznie zamkniętych kaplic przy nawach bocznych korpusu. Podczas przebudowy w XVII wieku założono w nawie głównej i transepcie nowe sklepienia, a stare, gotyckie pokryto dekoracją stiukową. Ponadto ozdobiono w stylu barokowym ściany nawy głównej i prezbiterium, a na zewnątrz w miejsce gotyckich szczytów pojawiły się rozwiązania wolutowe. Do wnętrza wprowadzono monumentalne elementy wyposażenia: ołtarz główny, ambonę i stalle, które zmieniły jego charakter. Prezbiterium jest trójnawowe ze sklepieniami gwieździstymi, z kolei w nawach bocznych zastosowano sklepienie krzyżowo-żebrowe, w środkowej części transeptu krzyżowo-pierwotne gotyckie, a w środkowej nawie korpusu - barokowe. Kościół zdobią liczne obrazy i rzeźby, m.in. gotycka rzeźba Matki Boskiej z XIV/XV wieku i obraz Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny z 1647 roku autorstwa Bartłomieja Strobla, ulokowany w barokowym ołtarzu z drugiej połowy XVII wieku. Zespół Cysterski jest dobrze widoczny z wielu miejsc w Koronowie i doskonale wypełnia panoramę miasta.
Po zobaczeniu najważniejszego zabytku Koronowa należy udać się na północ ulicą Bydgoską w kierunku ul. Krasickiego. Zalecana jazda wzdłuż ul. Łokietka i skręt w ul. Szkolną, gdzie znajduje się budynek dawnej synagogi, jednaj z dwóch pozostałości kultury żydowskiej na terenie miasta.

Dawna synagoga, ul. Szkolna 6 (C)
Synagoga powstała w 1856 roku. W 1938 roku została wykupiona od gminy żydowskiej przez Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół". Od 19 lutego 1939 r. do wybuchu ostatniej wojny w pomieszczeniach bożnicy mieściła się tzw. "sokolnia", czyli miejsce zebrań i ćwiczeń członków towarzystwa. W czasie wojny, przejęta przez Niemców, synagoga służyła jako magazyn. Po wojnie przekształcono budynek w kino "Brda". Aktualnie użytkuje go reaktywowane Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół". Na apsydzie synagogi znajduje się tablica pamiątkowa upamiętniająca dawne przeznaczenie budynku. Została ona ufundowana przez Fundację Wiecznej Pamięci. Treść w języku polskim i hebrajskim brzmi: "Synagoga w latach 1856-1939".
Następnie należy skręcić w ulicę Kościuszki, kolejno w ulicę Plac Zwycięstwa, kontynuować podróż wzdłuż ulicy Hanki Sawickiej i skręcić w ulicę Farną.

Kościół p.w. Św. Andrzeja, Kościół p.w. Św. Andrzeja ul. Farna (C)
Drugim ważnym obiektem Koronowa o średniowiecznym rodowodzie jest kościół pw. św. Andrzeja, wzniesiony w latach 1382-96 jako świątynia drewniana. Obecny kościół zbudowano w 1599 roku (możliwe, że z zachowaniem fragmentów poprzedniego) dzięki staraniom opata Wawrzyńca Żalińskiego. W 1762 roku wprowadzono stropy w miejsce zniszczonych sklepień oraz nakrycie wieży barokowym hełmem. Wyposażenie wnętrza jest barokowo-rokokowe. W późnobarokowym ołtarzu znajduje się obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Uwagę przyciąga także rokokowa ambona z 2 połowy XVIII wieku.
Korzystając z niedalekiego położenia od historycznego centrum miasta należy wrócić ulicą Hanki Sawickiej do Placu Zwycięstwa.

Plac Zwycięstwa - Rynek (D)
Wart uwagi zwiedzającego jest koronowski rynek. Posiada on zachowany średniowieczny układ urbanistyczny z czasów Kazimierza Wielkiego (wymiary placu to 90 x70 m), z jego narożników wybiegają pod kątem prostym po dwie prostopadłe do siebie ulice. Rozdzielają one osiem prostokątnych bloków mieszkalnych stanowiących podstawę średniowiecznej zabudowy. Zabytkowe kamienice w ulicach staromiejskich pochodzą głównie z XIX wieku oraz początku wieku XX. Są to budynki murowane, otynkowane, przeważnie piętrowe lub dwupiętrowe. Przy Placu Zwycięstwa warto zobaczyć Ratusz Miejski zaprojektowany w stylu późno klasycystycznym, wzniesiony jako kamienica w pierwszej połowie XIX wieku a dopiero potem przebudowany i rozbudowany w na ratusz około 1880 roku. Elewacja frontowa ratusza jest siedmioosiaowa, jego późnoklasycystyczny portal jest ujęty boniowaniami i pilastrami. Ratusz pokryty jest dwuspadowym dachem z naczółkiem, nakryty czerwoną dachówką. Na osi fasady głównej znajduje się nadwieszony, ozdobiony neogotyckimi wieżyczkami, niewielki szczyt z zegarem i herbem miasta.
Przy Rynku mieści się również Punkt Informacji Turystycznej z Regionalną Izbą Pamięci.
Po odpoczynku na koronowskim Rynku należy wrócić na ulicę Farną oraz ponownie skręcić w ulicę Szkolną. Następnie skręcić w ulicę Paderewskiego, kolejno w ulicę Dworcową i kontynuować podróż ulicą Szosa Kotomierska. Po skręcie w ulicę Kolejową dojedzie się do drugiej pozostałości kultury żydowskiej w Koronowie.

Cmentarz Żydowski ul. Kolejowa (6)
Tzw. kirkut został założony na planie kwadratu w 1817 roku. Zlokalizowano go na niewielkim wzniesieniu nad pradoliną Brdy, poza zwartą zabudową miasta. Dziś zajmuje powierzchnię ok. 0,36 ha, na której przetrwało kilkadziesiąt nagrobków, a także resztki starego, ceglanego muru z bramą z 1935 roku. Widoczne są też betonowe podstawy dawnych grobowców. Zachowało się około 30 macew typowych dla przełomu XIX i XX wieku, z inskrypcjami w językach hebrajskim i niemieckim. W zwieńczeniach płyt można zobaczyć nie tylko tradycyjne dla żydowskiej sztuki nagrobnej płaskorzeźby błogosławiących rąk czy dłoni z dzbanem, ale też obcy judaizmowi symbol opatrzności bożej. Teren cmentarza porastają krzewy lilaka oraz lipy. W latach pięćdziesiątych władze zamierzały zamknąć nekropolię i na jej terenie urządzić cmentarz komunalny, co jednak nie doszło do skutku. Od niedawna cmentarzem opiekują się uczniowie Szkoły Podstawowej nr 2 w Koronowie. Oprócz prac porządkowych przeprowadzono inwentaryzację zachowanych nagrobków. Brama cmentarza jest zazwyczaj zamknięta, co uniemożliwia wstęp na jego teren turyście.


Źródła zebranych informacji:

1. Materiały konserwatorskie:
Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, Kościół pw. Wniebowzięcia N.M.P. (Dawny SS. Klarysek), Bartowski K., maszynopis, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Toruniu Delegatura w Bydgoszczy, Bydgoszcz 1994.
Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, Kościół poklasztorny - Bernardynów; pw. Najświętszej Panny Marii Królowej Pokoju - Garnizonowy, Sekuła-Tauer E., Bartowski K., Okoń E., maszynopis, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Toruniu Delegatura w Bydgoszczy, Bydgoszcz (brak daty na karcie).
Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, Kościół cysterski ob. parafialny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, Wernerowska Z., Grzybowska M., maszynopis, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Toruniu Delegatura w Bydgoszczy, Bydgoszcz 1996.

2. Opracowania:
Berkowicz B. (red.), 2010, Gmina Koronowo: przewodnik, Bydgoszcz
Bręczewska-Kulesza D. (red.), 2003, Ulica Gdańska w Bydgoszczy : przewodnik historyczny, Bydgoszcz
Chrzanowski T., Kornecki M., 1977, Katalog zabytków sztuki w Polsce. t. 11, z. 3, Dawne województwo bydgoskie, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa
Ciara Z., Gąsiorowscy E. i M., 1974, Zabytki architektury województwa bydgoskiego, Bydgoszcz
Dąbrowicz M. (red.), 2009, Rewitalizacja Kanału Bydgoskiego, Bydgoszcz
Krzemiński K., 1997, Koronowo i okolice "Szczęśliwej Doliny", Urząd Miejski Koronowo, Koronowo
Loose I., 2009, Renowacja obiektów dziedzictwa kulturowego na terenie Wyspy Młyńskiej w Bydgoszczy, Bydgoszcz
Parucka K., 2008, Zabytki Bydgoszczy : minikatalog, Bydgoszcz
Parucka K., Raczyńska-Mąkowska E., 1997, Katalog zabytków województwa bydgoskiego, Bydgoszcz
Ranuszkiewicz E. (red.), 2000, Powiat bydgoski: turystyka, Bydgoszcz

3. Portale i strony internetowe:
Strona Exploseum w Bydgoszczy www.exploseum.pl (dostęp 26.11.2013)
Strona Muzeum Wodociągów w Bydgoszczy www.muzeum.mwik.bydgoszcz.pl  (dostęp 26.11.2013)
Muzeum Mydła i Historii Brudu w Bydgoszczy www.muzeummydla.pl  (dostęp 26.11.2013)
Strona Muzeum Okręgowego im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy www.muzeum.bydgoszcz.pl  (dostęp 26.11.2013)
Strona Galerii Miejskiej bwa w Bydgoszczy www.galeriabwa.bydgoszcz.pl (dostęp 26.11.2013)
Strona Muzeum Wojsk Lądowych w Bydgoszczy www.muzeumwl.pl  (dostęp 26.11.2013)
Strona Muzeum Fotografii w Bydgoszczy www.muzeumfoto.byd.pl (dostęp 26.11.2013)
Strona Muzeum Dyplomacji i Uchodźstwa Polskiego w Bydgoszczy www.muzeum.ukw.edu.pl (dostęp 26.11.2013)
Strona Galerii Sportu Bydgoskiego www.galeria-sportu.pl (dostęp 26.11.2013)
Strona Leśnego Parku Kultury i Wypoczynku "Myślęcinek" www.myslecinek.pl (dostęp 26.11.2013)
Portal Bydgoszcz Miasto www.bydgoszcz.pl (dostęp 26.11.2013)
Toruński Serwis Turystyczny www.turystyka.torun.pl (dostęp 26.11.2013)
Strona Stowarzyszenia Mieszkańców ulicy Cieszkowskiego http://www.cieszkowskiego.bydgoszcz.eu (dostęp 26.11.2013)
Strona Muzeum Kanału Bydgoskiego www.muzeumkanalu.pl  (dostęp 26.11.2013)
Portal Kujawsko-Pomorski http://www.portalkujawski.pl (dostęp 26.11.2013)
Strona TVP info www.tvp.info (dostęp 26.11.2013)
Strona Pomorskiego Szlaku Cysterskiego www.psc.pomorskie.eu  (dostęp 26.11.2013)
Serwis Miasta Koronowo http://www.koronowo.pl (dostęp 26.11.2013)
Strona Cmentarzy Żydowskich w Polsce http://www.kirkuty.xip.pl (dostęp 26.11.2013)
www.wikipedia.pl (dostęp 26.11.2013)
 

Nasi Partnerzy