Agnieszka Lisowska, Krzysztof Czerniawski
Zarys dziejów Kamiennej Góry i okolicy
1. Początki osadnictwa na ziemi kamiennogórskiej
Najstarsze ślady obecności człowieka w tym regionie pochodzą już z epoki kamiennej – mezolitu. Pierwszymi gromadami ludzkimi w rejonie dzisiejszej Kamiennej Góry były grupy koczowników przemierzające tereny wzdłuż rzek i zajmujące się zbieractwem oraz łowiectwem. Ziemia Kamiennogórska nie była terenem sprzyjającym osadnictwu – na południu znajdowały się góry (oczywiście tak zostało do dzisiaj), a na północy rozległe lasy. Zapewne dlatego z tych najdawniejszych czasów nie zachowało się zbyt wiele śladów. Dużo bogatszym w stanowiska archeologiczne jest okres wczesnośredniowieczny – od VI do połowy XIII wieku. Plemię Bobrzan – o którym wspomina tzw. dokument praski z 1086r. m.in. wymieniający plemiona żyjące na Śląsku w X w. – to był lud słowiański, prawdopodobnie zamieszkujący region kamiennogórski. Z tego właśnie okresu pochodzą ślady grodzisk w Kamiennej Górze, Błażkowej, Chełmsku Śląskim, Czarnym Borze, Grzędach, Krzeszówku, Lubawce, Pastewniku, Ułanowicach oraz w Witkowie (jest to w sumie 10 grodzisk). Świadczy to o znacznym wzroście zaludnienia, jaki nastąpił na tych terenach w okresie wczesnośredniowiecznym.
2. Wczesne średniowiecze i okres rozkwitu feudalizmu
W 1202 r. Henryk Brodaty obejmując rządy we Wrocławiu, jako książę Dolnego Śląska de facto objął rządy nad jedną z najważniejszych dzielnic Polski. Dzielnica, o której mowa znajdowała się bowiem na styku granic z dwoma sąsiednimi państwami, a mianowicie Niemcami i Czechami (które zresztą były wówczas lennem Cesarstwa Niemieckiego). Śląsk był obszarem niezwykle ważnym także ze strategicznego punktu widzenia, albowiem pan ziemi śląskiej kontrolował szlaki handlowe i komunikacyjne biegnące na tym odcinku przez tereny trudno dostępne i tym samym łatwe do obrony, ze względu na góry oraz gęste jeszcze wówczas na Śląsku lasy. Szlakami tymi podróżowali kupcy, którzy dostarczali towarów pochodzących z mniej lub bardziej odległych stron (niekiedy były to towary egzotyczne i bardzo poszukiwane), wymieniając je na miejscowe bogactwa np. drewno. Za rządów Henryka Brodatego bardzo rozwinęło się osadnictwo. Na Śląsku bowiem pojawiło się 530 nowych osiedli ludzkich. Wśród miejscowości, które pojawiły się w XIII wieku na Śląsku znalazła się również Kamienna Góra. Trzeba dodać, że rozmieszczenie ludności na Śląsku nie było równomierne, ludność koncentrowała się tam gdzie były do tego najbardziej sprzyjające warunki, a zatem wzdłuż dolin rzecznych, szlaków komunikacyjnych i handlowych. Tereny górskie czy pokryte nieprzebytymi puszczami były zasadniczo w ogóle niezaludnione. Takim właśnie obszarem była również w XIII wieku wielka przełęcz między Górami Wałbrzyskimi a Karkonoszami, na południowych krańcach Śląska. W końcu jednak także ten obszar został zasiedlony przez ludzi. Nie wiadomo kim byli ówcześni osadnicy oraz kiedy dokładnie przybyli. Książe Śląski Henryk Pobożny planował osadzenie na wspominanym terenie, w lesistych okolicach Krzeszowa benedyktynów pochodzących z czeskiego Opatowca. Jednak za życia nie zdążył zrealizować tego planu – po jego śmierci w Bitwie pod Legnicą w 1241r. uczyniła to wdowa po nim, księżna Anna, która ofiarowała w 1242 r. benedyktyńskim mnichom osadę w lesie Gessebor, „ze wszystkim tym co będą własnymi rękami i na własny koszt potrafili wykarczować”. Kolejne nadania poczynił na rzecz nowego klasztoru książę Bolesław Rogatka, który w 1249 r. zezwolił benedyktynom lokować na prawie niemieckim wieś targową położoną w widłach rzek Bóbr i Zadrna, a także ofiarował klasztorowi 270 prętów lasów. Następnie książę podarował klasztorowi w 1256r. kolejne 200 łanów lasu.
Nazwa osady Kamienna Góra po raz pierwszy wymieniana jest w 1249r., nie mniej jednak nie pojawia się jako miejscowość nowa, a jako istniejąca już wcześniej wieś targowa ulokowana w widłach Bobru i Zadrnej. Warto tu wspomnieć, że przełęcz, która oddzielała Karkonosze od Gór Wałbrzyskich była wówczas najważniejszym szlakiem komunikacyjnym i handlowym wiodącym z Polski do Czech. Nie dziwi zatem fakt utworzenia w tymże miejscu grodu strzegącego nie tylko bezpieczeństwa podróżujących tędy kupców, ale i broniącego granic kraju. Przypuszcza się, że gród założył sam książę Henryk Brodaty, w pierwszych latach swojego panowania. U podnóża powstało podgrodzie, którego mieszkańcy obsługiwali strażnicę, a jednocześnie czerpali zyski z kontaktów handlowych z kupcami podróżującymi szlakiem. Kamienna Góra będąc strzeżoną, oprócz grodu także przez naturalne bariery mogła zacząć rozwijać się gospodarczo.
Benedyktynom opatowskim trudno było samodzielnie gospodarować nowymi terenami, które przeszły na własność klasztoru – były one zbyt obszerne i brakowało siły roboczej m.in. do karczowania lasów. Ponadto nie przynosiły one spodziewanych korzyści oraz dochodów, a zamiast nich często straty. Ponadto koniec XIII wieku to okres głodu i biedy w Czechach co dodatkowo potęgowało te trudności. Jednak od tego czasu zaczyna przyspieszać rozwój ziemi kamiennogórskiej. Dzięki książętom śląskim i ich kasztelanom oraz biskupstwu wrocławskiemu zaczęto coraz intensywniej zagospodarowywać te rozległe tereny. Książe Bolko I odkupił od benedyktynów nadane im leśne obszary i sprowadził zakonników cysterskich z Henrykowa. Latyfundium stworzone przez nich od pierwszych lat XIV wieku przetrwało aż do czasów sekularyzacji (do 1810 r.). Obejmowało 2 miasta oraz 20 wsi (na 3 miasta i 45 wsi istniejących na tym terenie). Cystersi przybyli na te tereny nie byli jednak pierwszymi kolonizatorami tych terenów, w momencie ich osadzenia wymienia się w 1292r. istnienie 11 wsi i miast m.in.: Lubawki, Błażkowej Dolnej i Górnej, Gorzeszowa, Janiszowa, Jarkowic, Jawiszowa, Lipienicy, Ogorzelca, Szarocina i Wieściszowic. Z analizy średniowiecznych dokumentów wynika, że przed 1292r. istniały natomiast takie miejscowości jak: Kamienna Góra, Chełmsko, Krzeszów, Błażejów, Czadrów, Dobromyśl, Kochanów, Miczkowice, Okrzeszyn, Olszyny, Raszów oraz Witków. Białka Stara i Nowa, Grzedy, Jabłów, Jaczków i Pisarzowice. Są to miejscowości, które zawdzięczają swoje powstanie działalności osadniczej biskupstwa wrocławskiego. Natomiast z 48 miast i wsi, które pod koniec XIII wieku istniały na ziemi kamiennogórskiej, aż 28 nie jest efektem działalność cystersów krzeszowskich, a 23 istniały już w chwili ich przybycia. Dopiero w XV wieku zagospodarowywanie ziemi kamiennogórskiej zostało zakłócone przez najazdy husyckie, o czym będzie mowa poniżej.
W tym czasie Śląsk rozpadał się na coraz to mniejsze księstwa, a po śmierci Bolesława Rogatki, do którego należały lasy krzeszowskie, księstwo legnickie podzielono w 1278 r. pomiędzy jego synów – Henryka (starszego), który otrzymał w spadku część dziedzictwa ojca ze stolicą w Legnicy, a także Bolka – który odtąd władał księstwem ze stolicą w Świdnicy. To właśnie Bolkowi I świdnickiemu przypadły na własność lasy krzeszowskie oraz Kamienna Góra.
3. Pod rządami Piastów świdnickich
W okresie rozbicia dzielnicowego w Polsce, na Śląsku zaczęły wzrastać wpływy czeskie. Co więcej u jego schyłku władcy czescy zgłaszali pretensje do tronu polskiego. W 1290r. po śmierci Henryka IV Probusa – pretendenta do polskiej korony królewskiej, jego najsilniejszy konkurent, czyli król czeski Wacław II, zgłosił roszczenia nie tylko do dziedzictwa wrocławskiego, ale również do stołecznego Krakowa. Sprzyjała mu rywalizacja pomiędzy pozostałymi konkurentami – do współzawodnictwa o koronę polską przystąpili Przemysł II Wielkopolski oraz Władysław Łokietek. Książę Bolko I świdnicki brał udział w tych rozgrywkach, opowiadając się po stronie Władysława Łokietka, co przypieczętował, zgodnie z ówczesnymi obyczajami, małżeństwem swojego syna Bernarda z córką Łokietka Kunegundą.
Tymczasem w 1289 Bolko I odkupił od benedyktynów Kamienną Górę, a w 1292 nadał jej ponownie prawa miejskie. Następnie przystąpił do jej rozbudowy. Za jego rządów miasto zmieniło się z dotychczasowej osady targowej w dość potężne miasto – twierdzę. Wjazdu do miasta strzegły dwie bramy – górna oraz dolna, umocnione dodatkowo wieżami. Natomiast centralnym miejscem średniowiecznego miasta był rynek stanowiący rozszerzenie w pewnym odcinku dawnego traktu handlowego. Kamienna Góra spełniała swoje funkcje obronne wielokrotnie. Już w 1295 roku kiedy to Wacław II zorganizował wyprawę na Śląsk to właśnie dobrze umocniona twierdza – Kamienna Góra, zatrzymała najazd i zmusiła króla czeskiego do odwrotu. Po śmierci Bolka I rządy objął tu jego syn Bernard z małżonką Kunegundą Łokietkówną, a po jego śmierci brat Bernarda – Bolko II Świdnicki. O sytuacji ziemi kamiennogórskiej pod rządami Bernarda nie wiadomo zbyt wiele, natomiast zasłużonym dla tego regionu władcą był jego następca, który nadał Kamiennej Górze w 1334r. przywilej książęcy, potwierdzający dotychczasowe prawa i przywileje mieszkańców miasta, które odtąd co roku miało prawo wyboru nowej rady miejskiej. Książę zezwolił na działanie w mieście 4 cechów: rzeźników, piekarzy, szewców oraz krawców, ponadto miasto otrzymało łącznie 50 łanów ziemi, gdzie powstały później dwie wsie – Ptaszków i Zadrna. Ponadto mieszkańcy miasta otrzymali od księcia zezwolenie na swobodny połów ryb w Bobrze, w zamian za coroczną opłatę 20 grzywien praskich w srebrze. Kolejny przywilej miasto otrzymało w 1341 r., który zezwalał na ustanowienie targu solnego z zastrzeżeniem o braku dzierżawy – miasto targ miało powadzić samodzielnie, a uzyskane z handlu solą dochody przeznaczać na własne potrzeby. Prawo bicia złotej i srebrnej monety na 10 lat to kolejny przywilej nadany przez Bolka II wszystkim miastom pozostającym pod jego rządami w 1361 r. (w zamian za 600 grzywien).
Dalsze poczynania księcia Bolka II na rzecz rozwoju regionu przerwały wydarzenia polityczne, a mianowicie najazd na księstwo świdnickie wojsk króla czeskiego i cesarza niemieckiego Karola IV Luksemburskiego w 1345r., który został zwycięsko odparty przez księcia świdnickiego. Jednakże Karol IV wycofując się ze Świdnicy zajął Kamienną Górę na 3 lata, po czym Bolko II odzyskał miasto. Najazd ten był skutkiem konfliktu cesarza Karola IV z królem polskim Kazimierzem Wielkim, z którym sprzymierzony był książę Bolko II. Konflikt zakończył układ, w którym król Polski zrzekał się praw do Śląska, a Luksemburgowie zrezygnowali w zamian z praw do korony polskiej. Wówczas także książę świdnicki zawarł ugodę z Karolem IV, którą przypieczętowało jego małżeństwo z adoptowaną przez Bolka córką (swojego brata) Anną w 1353 r. Po śmierci księcia Bolka II Księstwem świdnickim władała wdowa po nim, księżna Agnieszka – ostatni przedstawiciel dynastii Piastów świdnickich.
Za rządów Piastów świdnickich Kamienna Góra przeżywała okres pomyślnego rozwoju. Pod koniec XIV w. miasto miało 16 ulic, a władzę w nim sprawował wójt, którego urząd był dziedziczny, wspólnie z radą miejską, która istniała już od 1334r., mając szerokie uprawnienia administracyjne, porządkowe oraz sądowe.
Po śmierci księżnej Agnieszki w 1392r. ziemia kamiennogórska przeszła pod władanie Korony Czeskiej.
4. Pod władaniem Korony Czeskiej
Przyłączenie do Królestwa Czeskiego pociągnęło za sobą istotne następstwa dla Kamiennej Góry i okolicznego regionu. Do pozytywnych należy z pewnością zaliczyć dalszy rozwój gospodarczy, natomiast bardziej skomplikowanie wyglądają skutki polityczne. Ruch husycki w Czechach w XV wieku zaowocował najazdami husytów na Śląsk. W 1426r. oddziały husyckie pojawiły się na Dolnym Śląsku i latem zaatakowali Kamienną Górę, ich atak został z powodzeniem odparty. Jednak wracając najeźdźcy zaatakowali oraz spalili klasztor w Krzeszowie. Spokój nie trwał długo, w 1431r. husyci ponownie pojawili się u bram miasta. Nie zaatakowali go jednak, tym razem właściwym celem najazdu były Łużyce. Przez co najmniej 10 lat miasto leżące na szlaku handlowym, ale i w ważnym miejscu strategicznym, żyło w stanie zagrożenia ze strony husytów. Ten niespokojny okres dobiegł ostatecznie końca wraz ze śmiercią króla Macieja Korwina w 1490 roku. Ziemia ta przeszła wówczas pod władanie Jagiellonów, wraz z całym Śląskiem. Pierwszym władcą z tej dynastii władającym tymi ziemiami był król Władysław II Jagiellończyk. Rządy jagiellońskie okazały się korzystne dla Kamiennej Góry. Otrzymała ona bowiem przywilej sądowy, a następnie w 1515r. miasto uzyskało pozwolenie na zorganizowanie dwóch jarmarków. Od 1521r. w Kamiennej Górze działał cech płócienników. Następcą Władysława został jego syn Ludwik II, król Czech i Węgier. Jego panowanie dobiegło końca w 1526r., kiedy zginął w bitwie z Turkami pod Mohaczem.
Chełmsko Śląskie to z kolei miejscowość leżąca w odległości 20 km na południe od Kamiennej Góry, w Kotlinie Kamiennogórskiej, w dolinie Zadrny, między Górami Kruczymi a Pasmem Zaworów. Miejscowość swoje powstanie miała zawdzięczać księżnej Jadwidze – żonie Henryka Brodatego. Pierwsze wzmianki o Chełmsku jako mieście pochodzą z 1289 roku. Od początków swojego powstania osada była miasteczkiem o charakterze rolniczo – handlowym, bez widocznych fortyfikacji. Położenie natomiast w oddaleniu zaledwie 2 km od granicy zdecydowało o ulokowaniu w tej miejscowości książęcej stacji celnej. Chełmsko było własnością kolejnych rodzin feudalnych aż do 1343r., stopniowo przechodząc w posiadanie opactwa cysterskiego. Cystersi byli właścicielami miasteczka aż do 1810r. Jednak to Krzeszów jest wsią, która swoją sławę zawdzięcza najwięcej opactwu. Początki jego istnienia związane są z rokiem 1242 oraz podarunkiem od księżnej Anny co dało początek klasztorowi w Krzeszowie. W 1289 r. w związku z napiętymi stosunkami pomiędzy państwem czeskim a księstwem świdnickim Bolko I wykupił posiadłość krzeszowską, a następnie ofiarował w 1292r. cystersom z Henrykowa. Kościół wybudowany przez cystersów stał się miejscem pochówku władców księstwa świdnicko – jaworskiego. Od momentu objęcia terenów w zarząd opactwa losy Krzeszowa ściśle się z nimi związały. W dalszych dziejach Krzeszów przeszedł pod panowanie czeskie. Poważna klęska dotknęła wieś w 1426r. kiedy to husyci spalili kościół. Zupełnie inny charakter ma kolejna z ważniejszych miejscowości znajdujących się na terenie powiatu kamiennogórskiego – Lubawka. Miejscowość położona jest w Sudetach Środkowych, nad Bobrem, u stóp Gór Kruczych. Legenda mówi, że miasteczko powstało w związku z małym kościółkiem w puszczy, który szybko stał się miejscem pielgrzymkowym. W efekcie ludzie szybko zaczęli się osiedlać wokół kościółka i w ten sposób powstała osada. Po raz pierwszy nazwa miasteczka wzmiankowana jest w źródłach w 1284r. Dość istotną informacją jest wystawiony 8 września 1292r. dokument, w którym Bolko I świdnicki określając uposażenie klasztoru cystersów, wymienia również nowe miasto Lubavia, co świadczy o podniesieniu Lubawki do rangi miasta. Warto podkreślić, że jest to jedyna potwierdzona data w historii istnienia miasta. Lubawka podobnie jak inne mniejsze miejscowości nie była osadą obronną.
5. Okres monarchii habsburskiej
Śmierć Ludwika II w bitwie pod Mohaczem w 1526r. spowodowała, w związku z podpisanym wcześniej układem o przeżycie, przejście Czech wraz ze Śląskiem (a więc również Kamiennej Góry wraz z regionem), we władanie monarchii habsburskiej. Przeszło 200 – letni okres panowania Habsburgów przyniósł najpierw dynamiczny rozwój miast w tym rejonie, opierający się głównie na rozwoju rzemiosła i budownictwa. Załamanie tego rozwoju przyniosła wojna trzydziestoletnia (1618-1648), która bardzo boleśnie dotknęła także ziemię kamiennogórską. Podczas działań wojennych padła ona ofiarą przemocy, zniszczeń i rabunków ze strony przemierzających te tereny wojsk szwedzkich i cesarskich. Warto wspomnieć, że po zakończeniu tej wojny w Kamiennej Górze pozostało jedynie … dwóch mieszkańców. Po tym kataklizmie nastąpiła odbudowa miasta ze zniszczeń – praktycznie od podstaw, czemu sprzyjał okres prawie 100 – letniego spokoju, dzięki któremu miasto odrodziło się, a z czasem ponownie weszło w okres rozkwitu. Rozwinęła się bowiem w tym czasie produkcja i sprzedaż miejscowego płótna lnianego, mającego europejską sławę. Wszystko to stymulowało rozwój miasta, a także jego okolic.
Chełmsko Śląskie od XVI wieku rozwijało się dzięki krzeszowskim mnichom jako osada tkacka. Tkactwo bowiem stało się podstawą istnienia miasteczka jak również jego rozwoju. Wyrabiano tu chałupniczo płótno skupowane następnie przez pośredników i sprzedawane do Austrii, a także do miasta portowego Triestu. Wiek XVIII to okres największego rozkwitu miasteczka, związanego ze sprowadzeniem tu czeskich tkaczy i budową dla nich nowej dzielnicy, której pozostałością jest zespół drewnianych domów zwanych „Dwunastoma Apostołami” – do dziś zachowało się 11 domków. Gospodarczy rozkwit miasteczka pozwolił na znaczną jego rozbudowę. W środkowej pierzei rynku ustawiony został ratusz, a do początku XIX wieku także pręgierz. Ponadto wokół rynku wybudowano kramy rzeźnicze oraz piekarnicze, które istniały do drugiej połowy XIX wieku. W latach 1670-1675 zbudowano barokowy kościół parafialny pod wezwaniem Świętej Rodziny. Jest to jeden z najcenniejszych zabytków barokowych na ziemi kamiennogórskiej. Znaczny rozwój miasteczka pociągnął za sobą wzrost jego znaczenia, co przyczyniło się do przywrócenia w 1680r. jego praw miejskich jak również ich rozszerzenie. Miasto zyskało przywilej odbywania dwóch jarmarków w roku, a następnie także prawo do odbywania w środy targu tygodniowego (przełom wieków XVI i XVII), a od 1698 roku tygodniowego targu w piątki. W przeciwieństwie do Chełmska okres rządów habsburskich nie był tak pomyślny dla Krzeszowa. Wojna trzydziestoletnia spowodowała znaczną dewastację wsi, zamordowanie w 1621 roku opata krzeszowskiego Mikołaja Clave, jak również zniszczenie klasztoru w 1622r. Ponownych zniszczeń dokonali Szwedzi już w 10 lat później, gdy znów zajęli Krzeszów oraz spalili klasztor. Zakończenie wojny trzydziestoletniej nieco ustabilizowało sytuację w Krzeszowie. Jeszcze inaczej potoczyły się losy Lubawki, gdzie do XVII wieku życie płynęło spokojnie. Wtedy nadeszła seria klęsk – epidemia w 1633 r., która spowodowała śmierć 50 mieszkańców, jednak najbardziej tragiczny w historii miasta okazał się rok 1646, pod koniec wojny trzydziestoletniej. Lubawkę zajęły wtedy wojska szwedzkie, które straszliwie splądrowały miasteczko. Jednak nie tylko Szwedzi przyczynili się do upadku miasta, po nich nadeszły wojska cesarskie, które przez prawie miesiąc okupowały i grabiły Lubawkę. Spustoszenia wojenne były tak dotkliwe, że miasto opuścili jego mieszkańcy, na prawie pół roku. Podobna sytuacja miała miejsce około sto lat później podczas wojen śląskich – działania wojenne, przemarsze jak i kwaterunek wojsk, ich gwałty i grabieże znowu zniszczyły miasto. Między innymi jego domy rozbierano wówczas na opał.
W tym okresie Lubawka była przez cały czas miastem prywatnym, pod władzą zwierzchnią opata krzeszowskiego i całkowicie zależnym od klasztoru. Stąd też rada miejska mianowana była przez opata, ponadto funkcje sądowe sprawował tzw. wójt kościelny. Miasteczko posiadało ponadto swój herb, który przedstawiał na podzielonej na dwie części tarczy rybę pływającą w wodzie, a w górnej części na czerwonym tle ustawioną nad wodą srebrną wieżę z ostro zakończonym spadzistym dachem.
Warto wspomnieć, że okoliczne wsie były dla klasztoru źródłem dochodów, czerpały one zyski z wysokich czynszów oraz innych świadczeń, do których zobowiązani byli ich mieszkańcy. W związku z tym, że niewielu opatów dbało o rozwój gospodarczy podległych im wsi i miasteczka, nie rozwijały się one zbyt pomyślnie. Toteż w Lubawce w tym okresie nie rozwinęło się żadne rzemiosło, poza rzemiosłem chałupniczym.
Okres rządów habsburskich dobiegł tu końca wraz wkroczeniem na austriacki do tej pory Śląsk Prusaków. Po przegranej w 1742 roku I wojnie śląskiej Austriacy zostali zmuszeni odstąpić, na mocy pokoju wrocławskiego większość terytorium Śląska, w tym także okolice Kamiennej Góry, Królestwu Prus. Wówczas królem Prus był Fryderyk II Wielki. Niedługo później przyszły kolejne wojny, a spośród nich największą skale osiągnęła tzw. wojna siedmioletnia (1756–1763), której fragmentem była III wojna śląska. Wówczas o ziemie te walczyły wojska pruskie oraz rosyjskie i austriackie. Między innymi 23 czerwca 1760, w czasie wojny siedmioletniej, odbyła się bitwa pod Kamienną Górą (tzw. "Pruskie Termopile"). Ostatecznie, na mocy pokoju w Hubertusburgu w 1763r. Prusy zatrzymały całą zdobytą poprzednio część Śląska razem z Kamienną Górą jej rejonem.
Wojny śląskie ponownie spowodowały ogromne zniszczenia na ziemi kamiennogórskiej oraz ubytek ludności. Sama Kamienna Góra zaliczona została do najbardziej zniszczonych i wyludnionych miast na Śląsku.
6. W granicach Prus. Schyłek wieku XVIII na ziemi kamiennogórskiej
Poza klęskami i zniszczeniami wojennymi, które w znacznym stopniu zrujnowały miejscowości ziemi kamiennogórskiej oraz następującymi po nich odbudowie i stopniowym powrocie do dawnej świetności, warto poświęcić kilka słów rozwojowi życia kulturalnego w tym regionie. O rozwoju tutejszego szkolnictwa można mówić dopiero od okresu kontrreformacji (XVII w.), natomiast dokładniejsze wzmianki na ten temat pochodzą z XVIII wieku kiedy to w Kamiennej Górze funkcjonowały dwie szkoły wyznaniowe – mniejsza katolicka i większa ewangelicka. Wokół tej drugiej szkoły skupiała się cała działalność artystyczna miasta, tam zorganizowano chór jak również amatorski teatr. Ponadto, co zasługuje na uwagę, Kamienna Góra była pierwszym miastem, w którym powstała w 1778 r. specjalna fundacja testamentowa, w celu kształcenia dziewcząt. Wcześniej, w 1729 r. utworzono w mieście Bibliotekę Publiczną, której zadaniem było nie tylko gromadzenie książek, ale stanowiła ona również zalążek muzeum regionalnego. Tam gromadzono bowiem wszelkie eksponaty o wartości artystycznej – dzieła sztuki, minerały, muszle i inne eksponaty. Ponadto w Kamiennej Górze od lat 60. XVIII istniała drukarnia, natomiast w początkach XIX wieku w mieście zaczęły wychodzić dwa czasopisma.
W drugiej połowie XVIII wieku 20 wsi z 45 istniejących było własnością klasztoru krzeszowskiego, 19 feudałów świeckich, a 5 było wsiami królewskimi, właściciela ostatniej wsi nie udało się ustalić. Jak wynika z udokumentowanych faktów wieś kamiennogórska była w drugiej połowie XVIII wieku wsią biedną. Za najbiedniejszą i najmniejszą wieś w tamtym czasie należy uznać Ulanowice liczącą wówczas 74 mieszkańców w 13 gospodarstwach zagrodniczych, za wsie natomiast najbogatsze uznaje się Jaczków oraz Jawiszów.
Chełmsko Śląskie w wyniku wojen austriacko – pruskich ustabilizowało się w tym sensie, że nastąpiło zahamowanie jego rozwoju a miasto wkroczyło w okres stagnacji. W ogóle w tym okresie można mówić o załamaniu gospodarczym regionu związanym z konkurencyjną austriacką produkcją płótna na terenie Czech, zamknięciem granic austriackich dla śląskiego płótna, a także dużą konkurencją na rynkach europejskich, wynikającą z tańszej, maszynowej produkcji sukna i płótna angielskiego. Ponadto wchłonięcie Śląska przez Prusy w 1741r. spowodowało ostateczny upadek opactwa w Krzeszowie jak i samej miejscowości. Pewnym wyjątkiem było ożywienie Lubawki w drugiej połowie XVIII wieku, związane z działalnością opata Bernarda Rosy, za sprawą, którego zorganizowano tu targ płótna. Ponadto niezwykle istotnym dla dalszego rozwoju miasta było jego korzystne położenie. W związku z tymże faktem osiedliła się tu bogata grupa handlarzy, którzy skupowali płótno i sukno. Przełomowym rokiem dla miejscowości należących do Cystersów był z pewnością rok 1810. Wówczas nastąpiła kasata zakonu, a następnie jego wywłaszczenie.
Pierwsze lata XIX wieku to okres wojen napoleońskich, który dla Kamiennej Góry, jak i całego Śląska przyniósł uciążliwości i zniszczenia związane z działaniami wojennymi w latach 1806-1807 i ponownie w 1813r. oraz wojskową okupacją francuską. Wojny te pogłębiły zapaść gospodarczą, która dotknęła prawie wszystkie miasta powiatu kamiennogórskiego i trwała od końca XVIII wieku do połowy XIX wieku, co związane było głównie z załamaniem się koniunktury tkackiej w tym regionie, o czym wspomniano powyżej. Ponadto pożary często powodowały ogromne zniszczenia drewnianych dotąd domostw. Wszystko to spowodowało zmiany w zabudowie miast, w kierunku wznoszenia domów z bardziej odpornego na ogień materiału. W taki sposób np. w Kamiennej Górze na rynku powstały domy murowane.
7. Druga połowa wieku XIX i początek XX
W drugiej połowie XIX rozpoczęło się ożywienie gospodarcze powiatu kamiennogórskiego. Po czasach kryzysów ekonomicznych, wojen i klęsk naturalnych nastąpił okres dynamicznego rozwoju regionu. Powtórnie ożywiono przemysł włókienniczy, który obok handlu i rolnictwa stał się podstawą gospodarki obszaru, ponadto powstawały tartaki, folusze, bielniki, magle, krochmalnie, browary i gorzelnie. Zaczął się rozwijać przemysł górniczy związany z wydobyciem węgla kamiennego Wybudowano nowe drogi oraz linie kolejowe. Do regionu zaczęli ponadto coraz liczniej przyjeżdżać turyści. W związku z tym powstała infrastruktura turystyczna – głównie były to hotele i zajazdy.
W latach 1901-1905 w Kamiennej Górze zbudowano gazociągi i wodociągi, których sieć objęła także przedmieścia, poza tym poprawiono oświetlenie ulic oraz przystąpiono do skanalizowania miasta. W Śródmieściu położono chodniki, rozpoczęto odnowę nawierzchni na szosach przecinających miasto. Co więcej zdecydowano o podjęciu prac nad uregulowaniem przepływającej przez miasto rzeki Bóbr. Uprzemysłowienie dotarło de facto do wszystkich miejscowości powiatu kamiennogórskiego, gdzie powstawały nowe fabryki. W ten sposób znacznie podniósł się poziom życia miejscowej ludności.
Ponadto Kamienna Góra rozszerzała stopniowo swoje granice, przyłączając kolejne sąsiednie gminy.
W 1914r. wybuchła I wojna światowa. Działania wojenne toczyły się z dala od ziemi kamiennogórskiej, niemniej jednak wojna odcisnęła swoje piętno także na życiu tego regionu, podobnie jak całego Cesarstwa Niemieckiego. Mieszkańców Kamiennej Góry i okolic objęła wojenna mobilizacja, kolejne roczniki mężczyzn były powoływane do wojska.
Już na początku wojny w Kamiennej Górze zorganizowano szpital obwodowy dla żołnierzy, istniejący do maja 1917r., adaptując na ten cel stary budynek szkoły, a następnie postawiono na przyległym terenie 8 baraków. Łączna liczba miejsc dla rannych i chorych, których szpital mógł przyjąć wynosiła 550. W miarę przedłużania się wojny w regionie kamiennogórskim zaczął narastać problem żywnościowy. Powiat sprowadzający przed wojną żywność, teraz został zobowiązany do odprowadzana nadwyżek rolnych. Taka sytuacja szybko zmusiła władze do wprowadzenia i stosowania systemu racjonowania. W lutym 1915 roku wprowadzono kartki na chleb, w kwietniu następnego roku kartki na cukier, a w maju na mięso. Wkrótce także na inne artykuły takie jak ziemniaki, masło, mleko, węgiel, gaz, naftę, mydło, ubranie, bieliznę oraz obuwie. Wojenne wyrzeczenia stawały się coraz bardziej dotkliwe dla ludności regionu, z czasem zaczęło brakować wielu produktów nawet w ilości racjonowanej, a sprowadzanie większych zapasów dla regionu ograniczonego terenami górskimi nie należało do najłatwiejszych. Wojna zakończyła się w 1918r. klęską i upadkiem Cesarstwa Niemieckiego. Przełom lat 1918 – 1919 przyniósł na terenie całych Niemiec wrzenie rewolucyjne i chaos polityczny trwający kilka następnych lat.
8. Dwudziestolecie międzywojenne
Powiat kamiennogórski po wojnie w dalszym ciągu miał charakter przemysłowo – rolniczy, a większość ludności była zatrudniona w miejscowych zakładach przemysłowych lub rzemieślniczych. Ponadto powiat stał się największym ośrodkiem przemysłu lniarskiego na Śląsku. W 1919 r. liczba warsztatów tkackich w zakładach przemysłowych wyniosła 4050, zaś 6 lat potem już 4500. Dobrze rozwijał się również przemysł drzewny. W samym powiecie w 1925r. istniało 194 tartaki zatrudniające pond 1200 pracowników. Największym tego typu zakładem w regionie była fabryka mebli W. Hessego w Lubawce. Zakład do połowy lat 20 produkował kilka tysięcy kompletów mebli rocznie. Natomiast zaczęło podupadać miejscowe górnictwo. Znaczne trudności eksploatacyjne jak również ogromne koszty wydobycia zdecydowanie nie sprzyjały jego rozwojowi. Większość kopalni uruchomionych przed wojną, po jej zakończeniu nie wznowiła normalnej pracy. Największą kopalnią regionu była kopalnia węgla kamiennego „Gustav” w Gorcach, która funkcjonowała do 1931r. kiedy to została zatopiona. Także przemysł skórzany w okresie międzywojennym przeżywał duże trudności związane z brakiem zamówień, zapewnianych wcześniej przez państwo na potrzeby wojska. Pozostałe gałęzie przemysłu w praktyce nie funkcjonowały lub znajdowały się w trudnej sytuacji. Okres międzywojenny był generalnie dla regionu kamiennogórskiego czasem zastoju gospodarczego. Miejscowy przemysł zaczął nie nadążać za postępem technologicznym XX wieku i stawać się przestarzały. Dalsze trudności gospodarcze przyniósł wielki kryzys lat 1929 – 1933, który spowodował znaczny spadek produkcji przemysłowej w powiecie, podobnie zresztą jak w całych Niemczech i nie tylko. W związku z pogarszającą się dalej sytuacją ekonomiczną, związaną z inflacją marki niemieckiej, wzrostem bezrobocia, a także ogromnym podniesieniem cen artykułów żywnościowych narastało niezadowolenie społeczeństwa. Nasiliły się strajki na terenie całego Dolnego Śląska, także w Kamiennej Górze oraz innych miejscowościach powiatu, gdzie robotnicy domagali się podwyżki prac i poprawy warunków życiowych.
Kiedy 30. 01. 1933r. powołano Adolfa Hitlera na stanowisko kanclerza Rzeszy kamiennogórscy naziści z tejże okazji urządzili w mieście marsz, w którym udział wzięło jedynie 250 osób. Natomiast następnego dnia część robotników z zakładów przemysłowych zorganizowała w mieście demonstrację antyfaszystowską. Prowadzona głównie przez ugrupowania lewicowe działalność antyhitlerowska, tak jak gdzie indziej, spotkała się z represjami nowej władzy i została stłumiona. Pod koniec marca 1933r. ogłoszono wykrycie przez policję komunistycznej „organizacji terrorystycznej”, która swoim zasięgiem miała objąć cały Dolny Śląsk. Uwięziono wówczas ponad 330 osób.
Od 1933r zaczęto także w tym regionie wprowadzać nowe, totalitarne porządki, z wszystkimi konsekwencjami. Jednocześnie zaczęła się poprawiać sytuacja gospodarcza, zwłaszcza w przemyśle. W większości zakładów przemysłowych na nowo zaczęła rosnąć produkcja, powstały także nowe przedsiębiorstwa. Było to związane głównie z zamówieniami publicznymi wojska oraz instytucji państwowych. Nieco gorzej przedstawiała się sytuacja rolnictwa, gdyż niesprzyjające warunki klimatyczne i glebowe, nie sprzyjały rozwojowi gospodarki rolnej na terenie powiatu kamiennogórskiego.
W tym okresie (tj. międzywojennym) w powiecie działało łącznie 67 szkół podstawowych, 3 szkoły średnie, 5 szkół dokształcających, 34 szkoły dokształcające rolniczo. Ponadto w samej Kamiennej Górze funkcjonowały dwie szkoły zawodowe – szkoła handlowa oraz zawodowa szkoła rolnicza, w Chełmsku Śląskim natomiast szkoła włókiennicza. Niestety peryferyjne położenie regionu spowodowało, że powiat nie dysponował większymi placówkami kulturalnymi czy oświatowymi, co prawda z wyjątkiem biblioteki naukowej fundacji Wallenberga – Fenderlina znajdującej się w Kamiennej Górze. W jej zbiorach znajdowało się ponad 5 tysięcy książek i rękopisów, a w tym 600 manuskryptów przedstawicieli niemieckiej reformacji z XVI wieku. Innym równie cennym księgozbiorem był księgozbiór klasztorny w Krzeszowie. Ponadto warto wspomnieć, że w okresie międzywojennym na terenie powiatu funkcjonowały łącznie trzy biblioteki publiczne – czytelnia ludowa w Kamiennej Górze, biblioteka publiczna w Chełmsku Śląskim oraz biblioteka w Lubawce. W regionie ukazywało się kilka pism o charakterze typowo lokalnym. Poza tym na terenie powiatu kamiennogórskiego, podobnie jak gdzie indziej w kraju, działały liczne stowarzyszenia, związki, organizacje polityczne, społeczne, gospodarcze, paramilitarne i społeczne.
9. II wojna światowa oraz okres powojenny
Wybuch II wojny światowej spowodował rozwój przemysłu produkującego odtąd głównie na potrzeby wojska. W przemyśle oraz w gospodarstwach rolnych na coraz większą skalę zatrudniano przymusowych robotników z krajów okupowanych przez III Rzeszę, w tym z Polski, jeńców wojennych oraz więźniów obozów koncentracyjnych. Na obszarze miasta powstała w 1944r. filia obozu koncentracyjnego Gross- Rosen, gdzie więźniowie pracowali w nieludzkich warunkach. W czasie likwidacji obozu w początkach 1945 roku, hitlerowcy zamordowali około 200 więźniów, ku których czci wzniesiono na Górze Parkowej w Kamiennej Górze pamiątkowe mauzoleum.
Mieszkańców tej ziemi ponownie objęła wojenna mobilizacja wraz z masowym poborem do wojska. Również i tym razem działania wojenne, aż do samego końca, omijały ziemię kamiennogórską, dzięki czemu region uniknął zniszczeń. Nie pozostaje to bez wpływu na obecną atrakcyjność turystyczną regionu – m.in. do dnia dzisiejszego można podziwiać niemal nienaruszoną zabytkową zabudowę starszej części stolicy powiatu.
Do Kamiennej Góry, podobnie zresztą jak do innych miast leżących w niedalekim sąsiedztwie (m.in. Jeleniej Góry), Armia Czerwona wkroczyła 9 maja 1945 roku, a miasto zostało zajęte przez jednostki 21 Armii I Frontu Ukraińskiego. Wówczas, po zakończeniu wojny gospodarka powiatu była totalnie zdezorganizowana (tak samo jak całego Śląska i nie tylko). Większość zakładów przemysłowych, dotąd przestawionych na produkcję wojenną zostało pozbawionych wyposażenia, które Rosjanie demontowali i wywozili do swojego kraju jako „trofiejne” (nie dotyczyło to zresztą jedynie urządzeń fabrycznych). Panowała trudna sytuację żywnościowa.
Już od maja 1945r. na tych ziemiach zaczęły powstawać zaczątki polskiej administracji. Polski (nb. zdominowany przez komunistów) Rząd Tymczasowy przygotowując się do objęcia w posiadanie Ziem Zachodnich przystąpił do organizowania podstawowych kadr aparatu administracyjnego do zarządzania tymi ziemiami. Pierwsza polska grupa operacyjna w składzie liczącym 16 osób zjawiła się w mieście 19 maja 1945 r., a przewodniczył jej Pełnomocnik Rządu na obwód XXVIII (do którego należał rejon Kamiennej Góry) Tadeusz Kalaman. 28 maja do Kamiennej Góry wkroczyły oddziały 2 Armii Wojska Polskiego. Od 29 maja 1945 roku miasto stało się siedzibą sztabu 29 PP, który po zakończeniu wojny rozpoczął pełnienie służby granicznej. Oddziały polskie po wkroczeniu do miasta zaczęły ochraniać najważniejsze obiekty w mieście i okolicach, m.in. wszystkie większe fabryki, magazyny i majątki ziemskie, starając się ochronić je przed dalszą dewastacją i rabunkiem.
Na mocy postanowień konferencji w Poczdamie w lipcu 1945r. cały Dolny Śląsk został przyłączony do Polski jako część tzw. Ziem Odzyskanych. Wkrótce rozpoczęła się powojenna akcja osadniczo – repatriacyjna, która doprowadziła do niemal całkowitej wymiany ludności. Dotychczasową ludność przesiedlono do Niemiec. Na ziemie kamiennogórskie przybywali repatrianci z różnych stron przedwojennej Polski – prawie wszyscy byli Polakami, ale odróżniali się od siebie odmiennymi ubiorami, tradycjami kulinarnymi czy nawet różnicami językowymi. Na obszar regionu kamiennogórskiego przybyli m.in. osadnicy z rejonów Nowosądecczyzny, Łodzi i Starachowic, a także z terenów utraconych Kresów Wschodnich. Z czasem nowi mieszkańcy odnajdowali się w nowej, początkowo bardzo trudnej rzeczywistości i zagospodarowywali swoją zastępczą (jak ją początkowo traktowano) „małą ojczyznę”. Powstała nowa społeczność lokalna, podobnie jak na innych obszarach Ziem Odzyskanych. Równocześnie stabilizowała się administracja polska w rejonie. Już 11 czerwca 1945 roku wprowadzono w administracji język polski jako urzędowy. W lipcu zmieniono również (spolonizowano) nazwy ulic, wymieniając drogowskazy w mieście i powiecie. Wraz z napływem ludności polskiej otwierano nowe instytucje państwowe i samorządowe. W październiku utworzono Urząd Skarbowy, w listopadzie Państwową Centralę Handlową, Urząd Likwidacyjny, Państwowe Przedsiębiorstwo Traktorów i Maszyn Rolniczych. Powstanie rad narodowych stało się zwieńczeniem tworzenia polskiej administracji. Pierwsza powołana została Powiatowa Rada Narodowa – inauguracyjne posiedzenie odbyło się we wrześniu 1946r. Następnie miesiąc później powołano Miejską Radę Narodową w Kamiennej Górze, której przewodniczącym został Wacław Wilewicz. W listopadzie 1946r. w Lubawce również powołano Miejską Radę Narodową oraz gminne rady narodowe w kolejnych 10 gminach powiatu. Zaczęły również działać partie polityczne oraz organizacje społeczne.
W 1946r. utworzono powiat z siedzibą w Kamiennej Górze, który należał do województwa wrocławskiego. W 1975 roku obszar powiatu kamiennogórskiego znalazł się w obrębie nowo utworzonego, jako jedno z 49, województwa jeleniogórskiego. Po kolejnej reformie administracyjnej w 1999 r. powiat został przywrócony i wszedł w skład województwa dolnośląskiego, zatem miasto ponownie stało się siedzibą władz powiatowych.
W okresie PRL w Kamiennej Górze rozwinął się zwłaszcza przemysł włókienniczy, poza tym m.in. mleczarski. W wyniku przemian gospodarczych po 1989r. przemysł ten, jako już nierentowny, zaczął podupadać, co w konsekwencji prowadziło do redukcji zatrudnienia i wzrostu bezrobocia w mieście i powiecie. Od lat 90-tych XX wieku miasto przeszło jednak transformację. Rozwój małej przedsiębiorczości przyczynił się do powstania nowych sektorów gospodarczych, takich jak przemysł meblarski, spożywczy, handel i usługi. Od 1997 roku na terenie miasta działa, jako jedna z trzech na Dolnym Śląsku Kamiennogórska Specjalna Strefa Ekonomiczna Małej Przedsiębiorczości, która charakteryzuje się wysoko rozwiniętą gospodarką wielosektorową. Na jej terenie prowadzi inwestycje wiele przedsiębiorstw zagranicznych reprezentujących branże metalową, tekstylną, produkcję wyrobów dekoracyjnych, podzespołów do samochodów i wiele innych. Ponadto miasto jest ośrodkiem sanatoryjnym – funkcjonuje tu Dolnośląskie Centrum Rehabilitacji Spółka z o.o. Równocześnie coraz prężniej rozwija się turystyka. Obecnie Kamienna Góra, jako jedna z miejscowości podgórskich i jednocześnie miasto zabytkowe ma szansę stać się znaczącym ośrodkiem turystycznym. Sprzyja temu fakt, iż ziemia kamiennogórska znajduje się na trakcie łączącym ziemie Europy Północnej z Południową i do dzisiaj jest miejscem spotkań trzech kultur: polskiej, czeskiej i niemieckiej. Obszar ten jest atrakcyjny zarówno dla zwolenników aktywnego spędzania czasu (ze względu na okoliczne tereny górskie o zróżnicowanej topografii połączone z gęstą siecią rzek oraz sztucznymi zbiornikami), jak i miłośników turystyki kulturowej (zabytki m.in. kamiennogórskiej starówki z malowniczymi kamieniczkami).
Literatura:
Lubieniecki J., 1996, Z dziejów ziemi kamiennogórskiej, Jelenia Góra
Michalkiewicz S. (red.), 1986, Kamienna Góra - monografia geograficzno-historyczna miasta i
okolic, Wrocław
Sarnecki J.,2002, Kamienna Góra - fakty z przeszłości miasta do końca 1945
roku, Kamienna Góra
www.kamienna-gora.pl
(data dostępu: 10.02.2014r.)
www.kamienna-gora.pl
www.opactwo.eu/index.php/muzeum
(data dostępu 12.02.2014r. )
|