|
Iwona Maćkowska
Zarys dziejów ziemi międzyrzeckiej
Miasto położone jest w kotlinowatym rozszerzeniu doliny Obry w północno zachodniej części Niziny Wielkopolskiej. Pierwsze ślady ludzkie na tym terenie sięgają XI do VI tysiąclecia p.n.e. Świadczą one o przejściowym pobycie człowieka na tych terenach co było związane z niekorzystnym klimatem panującym w Europie środkowo-wschodniej. Wraz z wiekiem VIII n.e osadnictwo w okolicy dzisiejszego Międzyrzecza przybrało znacznie na sile. O początkach grodu można mówić już w IX wieku. Dogodna lokalizacja w widłach dwóch rzek - Obry i Paklicy sprzyjała rozwojowi osady zaopatrując ją w wodę pitną i pożywienie, a wraz z otaczającymi teren bagnami zapewniając także korzystne pod względem strategicznym walory obronne. Szybko, bo już w X w. osada została zdobyta przez wojów władcy państwa Polan – Mieszka I o czym mogą świadczyć ślady pożaru odnalezione podczas prac archeologicznych z tego okresu oraz między innymi typowo piastowska, hakowa konstrukcja wału grodu. Późniejsza rozbudowa umocnień obronnych, wskazuje na duże znaczenie Międzyrzecza w państwie Piastów. Wokół grodu rozwinęła się osada służebno-targowa wpływając na rozwój osady i znaczenie w regionie. Najprawdopodobniej już wtedy używano nazwy Międzyrzecz, powtórzonej przez Galla Anonima. Dzięki Dagome iudex, dokumentowi (incipitowi) pochodzącemu z końca X wieku wiadomo, że miasto znajdowało się w granicach państwa Mieszka I i Bolesława Chrobrego. Dyslokacja Międzyrzecza zachęciła cesarza Ottona III, zaprzyjaźnionego z Bolesławem Chrobrym, wracającego z pielgrzymki z Gniezna w tysięcznym roku, do pozostania w mieście na dłużej. Cesarz ten zarządził wzniesienie klasztoru. Dzięki temu działaniu nastąpiła chrystianizacja pobliskich Pomorzan i Słowian zza Odry. Klasztor swoje zadanie spełniał jedynie przez 3 lata, ponieważ 11 listopada 1003 roku dokonano napadu rabunkowego, podczas którego zamordowano benedyktynów – kamedułów, a klasztor ograbiono. Wzmianka o tym wydarzeniu znajduję się w kronice Thietmar, niemieckiego biskupa merseburskiego. Niedługo po tym napadzie na klasztor, papież Jan XVIII przyjął zamordowanych międzyrzeckich zakonników: Jana, Benedykta, Mateusza, Izaaka i Krystyna w poczet świętych – Pięciu Braci Męczenników (zwani również Pierwszymi Męczennikami Polski). Opactwo egzystowało w mieście przez ok. 20 – 30 lat, jednak tamtejsze życie zakonne nie rozwijało się już tak bujnie, jak wcześniej.
Położenie Międzyrzecza na zachodnich rubieżach państwa polskiego, boleśnie odbiło się na losach grodu i jego okolic, w kolejnych latach. Śmierć Mieszka II była powodem przejęcia części zachodnich ziem jego państwa przez Pomorzan. Wydarzenie to miało miejsce w 1034 roku. Przez kolejne sześćdziesiąt lat opisywany region zajmowany był przez te plemię. Następnie, w 1094 roku, dzięki Bolesławowi Krzywoustemu, utracone poprzednio ziemie zachodnie, zostały wcielone ponownie do państwa polskiego. Kolejne dziesięciolecia to czas rozbicia dzielnicowego, okazjonalnie cesarskich najazdów i walk mających na celu zjednoczenia kraju. W 1157 roku gród wraz z osadą zostały spalone przez Fryderyka I Barbarossę. W tym okresie Międzyrzecz, z racji położenia w dzielnicy poznańskiej, uniknął tego, co spotkało ziemię lubuską, która została przehandlowana przez księcia Bolesława II Rogatkę (na rzecz Cesarstwa Niemieckiego).
Najstarsza wzmianka o prawach miejskich Międzyrzecza pochodzi z 1248 roku. Jeśli jest ona prawdziwa – miasto to jest jednym z najstarszych w Polsce. Prawdopodobnie w tym czasie powstały pierwsze miejskie założenia, został wytyczony m.in. rynek. W części staromiejskiej do dziś zachował się wachlarzowaty układ ulic zbiegających się na podzamczu. Zdynamizowanie rynku wewnętrznego umożliwili sprowadzeni mieszczanie niemieccy, którzy ułatwili niemieckiego prawa miejskiego. Sprzyjającym czynnikiem było zwolnienie ich na krótki okres (okres zagospodarowania) z płacenia podatków. Po przyłączeniu do Królestwa Polskiego przez Władysława Łokietka Międzyrzecz został siedzibą kasztelana i parafii.
Ziemia międzyrzecka bardzo wiele zawdzięcza królowi Polski Kazimierzowi Wielkiemu. Dzięki niemu został wzniesiony w Międzyrzeczu warowny, ceglany zamek, co świadczyło o znaczeniu miasta i regionu dla obronności zachodnich rubieży dla państwa Piastów. Miasto należało do łańcucha obronnego rozmieszczonego wzdłuż zachodniej granicy Królestwa Polskiego. Tutejszy zamek to najstarszy zabytek ziemi międzyrzeckiej, jest on świadectwem minionego czasu, także licznych modernizacji, na co wskazują dobudowane basteje z otworami, które były miejscem prowadzenia ognia z dział i muszkietów. Prawdopodobnie w schyłku XIV wieku powstały mury miejskie. Szybki rozwój zapewniało miastu także położenie w pobliżu szlaków handlowych Poznań – Lubusz, Frankfurt- Magdeburg a także Szczecin – Wrocław - Kraków. Międzyrzecz stał się znaczącym ośrodkiem przemysłu sukienniczego. Obok sukiennictwa rozwijało się krawiectwo i szewstwo, które – wraz z rzeźnictwem i piekarstwem – było najważniejszymi źródłami dochodów miasta. Tkaniny były wysyłane głównie do Rosji ale i również do Chin. Jednym ze starostów międzyrzeckich był Jan Zamoyski. W połowie XV wieku Międzyrzecz był największym miastem na zachodnich krańcach Wielkopolski, przeżywał wówczas okres rozkwitu.
Z kolei stulecia XVII i XVIII były czasem ciągłych najazdów, epidemii, klęsk żywiołowych i pożarów wybuchających w mieście. Największe zniszczenie zamku międzyrzeckiego miało miejsce podczas najazdu wojsk brandenburskich ciągnących na pomoc Krzyżakom w 1520 roku (więc jeszcze w XVI w.), wtedy miasto spalono a obrońców wymordowano. Odbudowa ruszyła już w tym samym roku. Prace te doprowadziły do powstania dwóch bastei artyleryjskich które już w momencie budowy były budowlami przestarzałymi. Fortyfikacje przetrwały w takim stanie aż do najazdu szwedzkiego w latach 1655-1660. W 1710 roku panowała w mieście zaraza. Następnie Międzyrzecz został znów odbudowany i powtórnie zniszczony w wyniku działań wojsk podczas wojny północnej w latach 1700-1721. Rok 1731 przyniósł kolejny pożar miasta. Wszystkie te przeciwności wpłynęły negatywnie rozwój osady.
W czasach nowożytnych w Międzyrzeczu mieszkali obok siebie Polacy, Niemcy, Żydzi. Te dwie ostatnie narodowości odegrały bardzo znaczącą rolę związaną z rozwojem miasta. Stosunki między chrześcijanami a Żydami w mieście były zawsze napięte, kroniki miejskie wspominają o ciągłych konfliktach i wypędzeniach. Oprócz religijnej niechęci, dochodziły spory ekonomiczne. Pomimo kilkakrotnych wypędzeń w wieku XVI i XVII Żydzi ciągle powracali do miasta. Ich działalność była korzystna dla skarbu państwa (i kasy miejskiej) ponieważ płacili oni bardzo wysokie podatki. O ich obecności może świadczyć pokaźna synagoga w centrum miasta oraz wielkość tutejszej dzielnicy żydowskiej.
Wejście Międzyrzecza wraz z Wielkopolską w skład państwa pruskiego w skutek II rozbioru Polski przyczyniło się do ustabilizowania losów miasta. Niebawem po tym przyłączeniu, do miasta zawitał król pruski Fryderyk Wilhelm II by odebrać hołd od mieszkańców. Na jego cześć powstała nawet specjalna brama triumfalna. Podczas zaboru pruskiego, trwającego tu 152 lata miasto, zostało bardzo rozbudowane, czego ślady dostrzegane są w mieście do dnia dzisiejszego. Międzyrzecz zyskał na znaczeniu ponieważ stał się stolicą obszernego powiatu w którego skład wchodziło 212 miejscowości. Wzniesiono wtedy kościół garnizonowy, obecnie św. Wojciecha, kościół staroluterański, dziś grekokatolicki, synagogę, wieżę ciśnień, szpital miejski i w Obrzycach, budynek straży pożarnej, poczty, istniejących do dzisiaj szkół oraz stacji kolejowej. Budowa monumentalnej protestanckiej świątyni była przejawem dominacji tego wyznania, w ówczesnym Międzyrzeczu. W roku 1807 na 8 lat miasto zostało przyłączone do Księstwa Warszawskiego. Podczas wyprawy Napoleona na Moskwę, w Międzyrzeczu miał odbyć się zamach na cesarza, który ostatecznie nie doszedł do skutku. Okres napoleoński okazał się tylko krótką przerwą czasu panowania pruskiego na tych ziemiach. W XIX i pierwszej połowie wieku XX w Międzyrzeczu nie było już prawie ludności polskiej. Miejscowy zamek obracał się w ruinę, także dlatego, że Niemcy (Prusacy) uważali go za symbol polskiej obecności na tych ziemiach. W drugiej fazie zaborów Międzyrzecz przeżywał stagnację. Ustawał handel a lokalni wytwórcy bankrutowali, gdyż rynek opanowały towary importowane z zachodu. Sytuację pogorszają również wysokie cła na granicy z caratem rosyjskim. W pierwszej połowie XIX wieku miały miejsce dwa pożary oraz plagi szarańczy, dodatkowo hamując rozwój osady. Nowy okres dynamicznego wzrostu przypada dopiero na okres międzywojenny, po I wojnie światowej. Od 1936 roku, w okolicach Międzyrzecza Niemcy podjęli budowę sieci fortyfikacji tak zwanego Frontu Ufortyfikowanego Łuku Odry - Warty którego głównym zadaniem była obrona najkrótszej drogi na Berlin, dziś zwane Międzyrzeckim Rejonem Umocnionym. Przez dwa lata około 50 tysięcy niemieckich robotników wybudowało 30 km podziemnych korytarzy. Pomimo tego w końcu stycznia 1945 roku pas umocnień nie odegrał przewidzianej dla niego, w latach 30 roli. Z powodu słabego wyszkolenia i niekompletnemu obsadzeniu obiektów fortecznych przez Niemców, fortyfikacje szybko zostały opanowane przez Rosjan. Wcześniej, także podczas II wojny światowej w mieście powstało kilka obozów jenieckich i pracy. W latach 1942-1945 w szpitalu w Obrzycach zamordowano ok. 7 tys. osób – głównie niepełnosprawnych w ramach tzw. akcji T4 („eutanazja”), a także jeńców wojennych i więźniów.
Lata 1945-46 przyniosły doniosłe zmiany dla miasta i całego regionu, które znalazły się w granicach Polski (Ziemie Odzyskane). Nastąpiła niemal całkowita wymiana ludności - wysiedlono za Odrę ludność niemiecką, której miejsce zajęli „repatrianci” zza Buga, czyli dawnych polskich Kresów Wschodnich oraz przesiedleńcy z centralnej Polski w granicach z 1939r. Wojsko Polskie obsadziło poniemieckie koszary, XVII Wojskowa Brygada Zmechanizowana funkcjonuje w mieście do dziś. W okresie powojennym, po kilku latach chaosu i przemieszczeń ludności miasto zaczęło na nowo rozwijać się. Warto wspomnieć także o Alfonsie Kowalskim, który już w 1946 roku zorganizował pierwszą wystawę zabytków. Dziś imię Alfa Kowalskiego przypisane jest Muzeum Ziemi Międzyrzeckiej. W północnej części miasta powstał Międzyrzecki Park Przemysłowy. Rozkwitało życie kulturalne, ponieważ zaczęła funkcjonować Publiczna Biblioteka Miejska, powstało Międzyrzeckie Towarzystwo Kultury. W 1966 roku obchodzono w mieście millenium państwa i chrztu Polski. W kościele św. Jana Chrzciciela umieszczono relikwie Pięciu Braci Międzyrzeckich, pierwszych świętych na polskich ziemiach oraz wzniesiono pomnik Tysiąclecia Państwa Polskiego nad Obrą w Międzyrzeczu.
W 1990 roku, po przełomie ustrojowym kończącym epokę PRL, powołano do istnienia samorządy gminne, pierwszym burmistrzem został Eugeniusz Ziarkowski, następnie Władysław Kubiak i Tadeusz Dubicki. Podęto współpracę partnerską z miastami państw zachodnich. Realizowano również nowe inwestycje, zaczęto poprawiać infrastrukturę, podejmowano także inicjatywy kulturalne, m.in. odkrywano na nowo historię miasta i regionu. W 1998 roku obchodzono 750-lecie nadania Praw Miejskich, wkrótce potem - tysiąclecie męczeńskiej śmierci Pięciu św. Braci Międzyrzeckich. Podczas obchodów millenium męczeństwa zakonników i istnienia Międzyrzecza, szpital miejski otrzymał patronat Pięciu św. Braci Międzyrzeckich. Z tej samej okazji wzniesiony został na terenie nowej parafii kościół – bazylika pod wezwaniem Pierwszych Męczenników Polski. W 2003 roku natomiast miało miejsce 1000-lecie powstania grodu.
Dziś miasto znane jest przede wszystkim dzięki wyżej wymienionemu Międzyrzeckiemu Rejonowi Umocnionemu. Powiat rozwija się prężnie, odwiedzają go nowi inwestorzy. W 2014 roku została otwarta droga ekspresowa S-3 (północ – południe).
|
