Główna :  Dla autorów :  Archiwum :  Publikacje :  turystykakulturowa.ORG

Data wydania 9 grudnia 2014, redaktor prowadzący numeru: Jacek Borzyszkowski

Numer 12/2014 (grudzień 2014)

Tomasz Duda

Pomorska Droga Świętego Jakuba - zarys historii powstania szlaku, jako części ogólnoeuropejskiej sieci średniowiecznych dróg pątniczych do Santiago de Compostela.

Droga Świętego Jakuba należy do najstarszych i najdłuższych szlaków pielgrzymkowych w Europie. Wraz z wieloma odnogami, oplatającymi niemal cały kontynent, wiedzie do grobu św. Jakuba Apostoła w hiszpańskim Santiago de Compostela. Ukształtowana jeszcze w wiekach średnich sieć przetrwała w zasadzie bez znaczących zmian aż do czasów współczesnych. "Najpiękniejsza droga świata", jak często określają ja sami wędrowcy, przez wieki stała się fenomenem łączącym kultury i społeczności starego kontynentu. Podobnie jak w przypadku innych szlaków pątniczych, wędrowcy obierali istniejące w przestrzeni geograficznej szlaki handlowe lub trakty komunikacyjne i korzystając z gościnności lokalnych mieszkańców oraz schronienia w licznych wówczas obiektach klasztornych podążali w kierunku Composteli. To właśnie te drogi w dużej mierze przyczyniły się do międzynarodowej wymiany myśli, kultury, budowy wzajemnych więzi oraz rozkwitu kultury europejskiej. Słuszne stało się zatem twierdzenie Johanna Wolfganga Goethego wyraźnie wskazujące, że "drogi Świętego Jakuba ukształtowały Europę". Pod koniec XX w. Rada Europy uznała je za pierwsze oficjalne kulturowe szlaki turystyczne na starym kontynencie.
Ruch pielgrzymkowy do Santiago de Compostela zrodził się w Europie już w IX w. (niektóre źródła podają, że być może był to nawet wiek VII), zaraz po odkryciu grobu ze szczątkami apostoła Jakuba. Początkowo do grobu podążały jedynie osoby duchowne oraz zamożni rycerze z terenów sąsiedniej Kastylii i zachodniej Francji. Z czasem jednak tradycja pielgrzymowania zataczała coraz szersze kręgi, obejmując księstwa i królestwa z terenów dzisiejszych Włoch, Anglii, Niemiec, a nawet odległej Skandynawii. Nie inaczej działo się na terenie ówczesnego Królestwa Polskiego i sąsiadującego z nim Księstwa Pomorskiego. największe nasilenie ruchów pielgrzymkowych przypadło na okres pomiędzy wiekiem XI a przełomem wieków XVI i XV. W tym też czasie Santiago de Compostela stało się jednym z trzech najważniejszych miejsc pielgrzymkowych chrześcijaństwa, po Jerozolimie i Rzymie.
Niemal całkowite załamanie się ruchu pątniczego w Europie przypadło na wiek XVI, kiedy to dużą część Europy objęła Reformacja Marcina Lutra. Klęski dopełniły liczne wojny, w tym wyniszczająca kontynent wojna trzydziestoletnia. Na dodatek pod koniec XVI stulecia, wobec groźby najazdu na Hiszpanię angielskiego korsarza Francisca Drake’a, relikwie apostoła zostały schowane, a następnie zagubione aż do drugiej połowy XIX wieku. Dopiero wówczas (choć na pewien czas) ponownie ożywił się ruch pielgrzymkowy na starym kontynencie. Aż do czasów współczesnych przechodził jednak różne fazy wzlotów, stagnacji, a niekiedy nawet regresji.
Ze względu na peryferyjne położenie Pomorza Zachodniego w stosunku do głównego nurtu dróg jakubowych prawdopodobnie niewielu porywało się w średniowieczu na tak wielką i wyczerpującą (fizycznie i finansowo) wyprawę. Wiadomo jednak, że do takich wędrówek jednak dochodziło. Tradycje pielgrzymowania w tym regionie sięgają bowiem już XII w. , kiedy to misja Ottona z Bambergu wprowadziła na Pomorzu chrześcijaństwo. Warto również podkreślić, że na terenie Księstwa Pomorskiego oraz sąsiedniej Nowej Marchii (obecne województwo zachodniopomorskie obejmuje części tych dwóch dawnych "państw") od wczesnego średniowiecza funkcjonowało sporo zakonów sprowadzonych tu przez książąt z terytoriów Danii, Francji i Niemiec. Przynieśli oni ze sobą tradycje pielgrzymowania oraz często udzielali schronienia na noc udającym się do Santiago lub Rzymu pątnikom.
Największe znaczenie miały na tym terenie dwie trasy wiodące ze wschodnich rubieży kontynentu (być może z dzisiejszego Tallina w Estonii) i przebiegające w większości przez północne i wschodnie rejony Pomorza Zachodniego. Pierwsza z nich to znana już od średniowiecza Pomorska Droga Świętego Jakuba która wiodła z Królewca (dziś rosyjski Kaliningrad) do Rostoku, gdzie łączyła się z północnoniemiecką drogą Via Baltica. Druga trasa (wspominana m.in. przez XIV-wieczny tekst Itinerarium de Brugis) wiodła najprawdopodobniej przez Malbork, Chojnice, Szczecinek, Połczyn-Zdrój, Drawsko Pomorskie, Choszczno do Zgorzelca, gdzie łączyła się z najstarszą drogą jakubową na terenie Polski - Via Regia.
Przełomowym momentem w historii ruchu pielgrzymkowego na terenie Pomorza było wprowadzenie reformacji na sejmie stanów pomorskich w Trzebiatowie w 1534 r. Niechętny stosunek protestantów do jakiegokolwiek ruchu pątniczego położył kres zainteresowaniu dalekim wędrówkom. Przez ponad czterysta lat nie notowano tu w zasadzie żadnej oficjalnej wyprawy o charakterze religijnym w kierunku Europy Zachodniej.
Obecny dynamiczny rozwój i odtwarzanie dawnych szlaków pątniczych do Santiago zawdzięcza się głównie papieżowi Janowi Pawłowi II i jego wizycie w Hiszpanii w 1982 r. Sformułowano wówczas tzw. Akt Europejski, w którym gorąco zachęcano do ożywienia chrześcijańskiej tradycji pielgrzymowania. Pięć lat później, w 1987 r. Rada Europy zatwierdziła oficjalnie Drogę Świętego Jakuba jako pierwszy kulturowy szlak europejski, jak również skutecznie zachęciła lokalne władze regionów (początkowo Hiszpanii, a następnie krajów ościennych) do rewitalizacji szlaków i odtwarzania ich pierwotnego przebiegu. Na skutek szybkiego postępu prac oraz chęci zachowania dziedzictwa kulturowego, w 1993 roku Droga Świętego Jakuba na terenie Hiszpanii (tzw. Droga Francuska) została wpisana na Listę Światowego dziedzictwa Kulturowego UNESCO.
Od 2005 roku, w odpowiedzi na apel Rady Europy, na terenie całej Polski obserwuje się znaczne zainteresowanie odtwarzaniem historycznych szlaków pielgrzymkowych, przystosowując je jednocześnie do pełnienia funkcji nowoczesnych, świetnie zorganizowanych szlaków turystyczno-kulturowych. Wzorem innych krajów, które już pod koniec XX wieku intensywnie odtwarzały przebieg dawnych tras pątniczych, rozpoczęto intensywne prace badawcze mające na celu wskazanie i organizację kluczowych obiektów, pełniących niegdyś role ważnych punktów stacyjnych drogi, a także analizę śladów dawnego pielgrzymowania (jak licznie podejmowano wędrówkę, którędy wędrowali pątnicy, gdzie się zatrzymywali, itp.).
Takie działania podjęto również na Pomorzu Zachodnim, gdzie w ciągu ostatnich kilku lat (2010-2013) zrewitalizowano pierwszy z udokumentowanych średniowiecznych szlaków pielgrzymkowych - Pomorską Drogę Świętego Jakuba. Wiedzie on z terenów Litwy, od miejscowości Kretinga, przez Mierzeję Kurońską, rosyjski Obwód Kaliningradzki, północną Polskę (m.in. Elbląg, Gdańsk, Lębork, Słupsk, Koszalin, Kołobrzeg, Kamień Pomorski, Świnoujście i Szczecin) do Greifswaldu i Roztoku, gdzie łączy się z niemiecką siecią dróg zmierzających już na południe do Francji i Hiszpanii. Dzięki międzynarodowemu projektowi RECreate (Rewitalizacja europejskiego szlaku kulturowego w rejonie Południowego Bałtyku - Pomorskiej Drogi Świętego Jakuba), którego partnerami były m.in. samorządy województw zachodniopomorskiego i pomorskiego, uniwersytety w Gdańsku i Greifswaldzie, Fundacja Szczecińska (reprezentująca stronę kościelną projektu) i miasto Lębork, podjęto się wytyczenia trasy, jej oznakowania i wydania przewodnika turystycznego wraz z mapą. Przy okazji podjęto zakrojone na szeroką skalę działania promocyjne i szkolenia interesariuszy szlaku. Niezwykle ważnym przy tym była dbałość o "historyczność" drogi i poszanowanie dziedzictwa kulturowego obiektów i miejsc etapowych. Przebieg Pomorskiej Drogi Świętego Jakuba opiera się zatem na szczegółowej analizie szczątkowych dokumentów na temat dawnego wędrowania z Pomorza w kierunku Santiago de Compostela. Kluczowymi miejscami szlaku stały się dawne ośrodki pielgrzymkowe, jak sanktuarium maryjne na Górze Chełmskiej koło Koszalina, Święta Góra w Polanowie, katedry w Kołobrzegu, Kamieniu Pomorskim i Szczecinie oraz dobrze zachowane średniowieczne świątynie m.in. w Darłowie, Iwięcinie, Osiekach, Trzebiatowie, Gosławiu czy Wolinie. Ślady funkcjonowania trasy zapisały się jednak w zachowanych obrazach, ołtarzach lub mocno przetrzebionych dokumentach tekstowych. Prace rewitalizacyjne pozwoliły więc na ponowne zwrócenie uwagi pielgrzyma (turysty, wędrowca) na miejsca, które przez wieki uległy niemal całkowitemu zapomnieniu lub w najlepszym wypadku zmarginalizowaniu w odniesieniu do dziedzictwa kulturowego regionu.

Bibliografia:

1. Duda T., 2010a Turystyczne znaczenie obiektów klasztornych na terenie Doliny Dolnej Odry, [w:] Kroplewski Z., Panasiuk A.(red.) Turystyka religijna, Szczecin
2. Duda T., Duda M., 2010b Szlakiem Szczecińskiej - przewodnik turystyczny, wyd. Fundacja SZCZECIŃSKA, Szczecin
3. Duda T., 2011 Średniowieczne kościoły w Gardnie i Binowie - znaczące punkty stacyjne nadodrzańskiego odcinka pielgrzymiego szlaku świętego Jakuba[w:] Kroplewski Z., Panasiuk A.(red.) Turystyka religijna 2, Szczecin
4. Duda T., Ostrowski P., 2012a, Revitalisation of the pilgrimage routes as a chance of development of new tourism space based on the example of West Pomerania region (West-North of Poland), EJTHR International Conference on Destination branding, Heritage and Authenticity, Santiago de Compostela
5. Duda T., 2012b, Tradycje pielgrzymowania jako element kulturotwórczy. Przykład Pomorza Zachodniego. W: Włodarczyk B., Krakowiak B. Kultura i turystyka. Wspólne korzenie, Łódź
6. Duda T., 2013, The valorisation of the route of Pomeranian Way of Saint James regarding sightseeing and cultural aspects, Greifswalder Beiträge zur Regional-, Freizeit- und Tourismusforschung, Band 22, Greifswald
7. Jackowski A., 1991 Geografia religii, wyd. PWN, Warszawa
8. Mruk W., 2008 Itinerarium de Brugis i opisane w nim szlaki przebiegające przez Polskę, [w:] Jackowski A. (red.) Drogi św. Jakuba w Polsce. Stan badań i organizacja, Kraków
9. Okoń M., 2008 Wkrzański odcinek drogi pątniczej do Composteli, [w:] Jackowski A. (red.) Drogi św. Jakuba w Polsce. Stan badań i organizacja, Kraków
10. Wyrwa A., 2008 Stan i potrzeby badań nad średniowiecznymi podróżami z ziem polskich do grobu świętego Jakuba, [w:] Jackowski A. (red.) Drogi św. Jakuba w Polsce. Stan badań i organizacja, Kraków

Nasi Partnerzy