|
Agnieszka Lisowska, Agnieszka Wieszaczewska
Zarys dziejów Ziemi Strzelińskiej
Najdawniejsze ślady osadnictwa na obszarze powiatu strzelińskiego
Pierwsze ślady osadnictwa na obszarze powiatu pochodzą już z czasów młodszej epoki kamiennej- neolitu (4200-1700 p.n.e), skąd to pochodzi kamienny toporek z podwójnym ostrzem znaleziony w Muchowcu. Rozwój osadnictwa na tychże terenach uwarunkowany był głównie warunkami o charakterze geograficznym, a mianowicie bardzo urodzajnymi glebami co spowodowało przyciągnięcie ludności w te tereny, a następnie ich zamieszkiwanie. Osadnictwo w tym regionie rozpoczyna się już około połowy trzeciego tysiąclecia p.n.e, kiedy to na ten teren przybywają plemiona naddunajskie z Czech i Moraw. To one zasiedlając powiat strzeliński przyniosły jednocześnie ze sobą wiedzę na temat uprawy zbóż. Dzięki temu możliwy był rozwój rolnictwa, który zresztą rzeczywiście ostatecznie wystąpił, chociaż z początku o charakterze bardzo prymitywnym. Ziemia była spulchniana drewnianą lub też kamienną motyką, a następnie wrzucano do niej ziarno, a uprawiono głównie żyto, pszenicę, jęczmień, owies, proso, jak również rośliny strączkowe. Zajmowano się również hodowlą zwierząt- owiec, świń oraz kóz. Pod koniec epoki natomiast nauczono się wykorzystywać siłę pociągową konia i wołu. Pierwsze osady składały się z kilku budowli mieszkalnych, do których zasadniczo należały ziemianki oraz prostokątne domy słupowe, których ściany wykonane były z plecionki lub bierwion, a dachy z sitowia. Te budowle dawały schronienie kilku rodzinom, a w okresie zimowym dawały również schronienie zwierzętom domowym. Pierwszą osadą na terenie powiatu strzelińskiego była osada, która znajdowała się w miejscu dzisiejszych Opatowic. Dużą rolę w życiu społecznym odgrywało poza rolnictwem również myślistwo- polowano na dziki, sarny oraz jelenie. Do polowania używano natomiast łuków ze strzałami zaopatrzonymi w kamienne grociki w kształcie trójkąta i serca, jak również pospolitych siekier. Do podstawowego, a jednocześnie ważnego uzbrojenia myśliwych należały również topory kamienne, asymetryczne, posiadające ostrza i obuchy zwisające ku dołowi. Poza tym należy wspomnieć, że typowymi narzędziami dla ziemi strzelińskiej były serpentynitowe toporki bojowe typu Ślężańskiego, z płaską stroną górną, zdobione poprzecznymi i krzyżującymi się liniami. Z czasem nauczono się również obróbki kamiennej, która była stale udoskonalana. Ponadto rozpowszechniono umiejętność lepienia naczyń oraz w rezultacie sztukę garncarską.
Epoka brązu to epoka, w której na ziemi strzelińskiej zaczęto używać metali, a pierwszym używanym przez plemiona śląskie stała się miedź. W tejże epoce ludność żyjąca na tych i sąsiednich ziemiach wykształciła specyficzny rodzaj kultury, nazywanej również kulturą łużycką, rozwijającą się następnie przez szereg kolejnych wieków. Najbardziej jej rozwój zaznaczył się na Śląsku, gdzie powstało najgęstsze osadnictwo i stąd też pochodzi najokazalsza ceramika oraz znaleziska metalowe. Należy jednak zaznaczyć, że ludność kultury łużyckiej to głównie rolnicy i hodowcy, stąd też także tę dziedzinę życia gospodarczego stopniowo udoskonalano, wprowadzono drewniane radło oraz posługiwano się wołami jako siłą pociągową. Poza tym głównym zajęciem ludności było łowiectwo i rybołówstwo. Zaczęto również wyrób naczyń z gliny z domieszką piasku lub pokruszonego, palonego granitu. Duże zmiany zaszły również w obrządku grzebania zwłok- nie grzebano bowiem zwłok nie spalonych, natomiast wprowadzono całopalenie- zmiana ta byłą wyrazem wiary w oczyszczającą siłę ognia.
Epoka żelaza to dalszy rozwój kultury łużyckiej, której najświetniejszy czas przypada na tzw. okres halszatycki. Z tego okresy znane są pochodzące z Borka Strzelińskiego brązowe drobne okucia pochwy typu halszatyckiego, czerpak brązowy w kształcie odcinka kuli z prymitywną, wygiętą rękojeścią zakończoną stylizowaną głową ptasią. Osady zakładane były głównie wzdłuż rzek, natomiast grody głównie w miejscach obronnych, na wzgórzach. Poza tym oprócz konstrukcji drewniano- ziemnej stosowano równie wały kamienne, co stwierdzono w Romanowie. Jednak na początku V w..n.e. Śląsk został najechany przez koczownicze wschodnie plemiona scytyjskie, które zdobyły liczne grody łużyckie, niszcząc je następnie doszczętnie. Kolejny najazd zbrojny związany jest z plemionami Celtów, które pozostawiły po sobie ostatecznie liczne groby groby szkieletowe, zazwyczaj bogato wyposażone, których przykładem może był chociażby grób w Pławnej. Kolejny okres to okres wpływów rzymskich, który trwał na naszych ziemiach do przełomu IV- V wieku. Miało to o tyle pozytywny oddźwięk, że upowszechnił się nowy typ gospodarki rolnej- pszennej, odłogowej.
Należy wspomnieć również, że ogromną rolę odgrywała również metalurgia żelaza, opierająca się głównie na rodzimym surowcu, którego nie brakowało. Rozwój narzędzi pracy w rolnictwie i rzemiośle, jak również coraz większe korzystanie z siły pociągowej zwierząt przy uprawie ziem i przechodzenie do stałej jej uprawy sprawiło, że gospodarka rodowa w końcu uległa rozkładowi. Większe znaczenie niż starszyzna rodowa odgrywała starszyzna plemienna wokół której skupiały się drużyny wojowników. Z końcem V i na początku VI wieku nastąpił okres wędrówki ludów, nastąpiło duże wyludnienie ziem, upadek gospodarki. Wędrówki ludów przyczyniły się również do rozkładu wspólnot rodowych na Śląsku, a ich ostateczny rozkład datuje się na IX-X wiek, kiedy to zaczął się nowy okres- feudalizm.
Omawiając dzieje Śląska, przypuszcza się, że ziemia strzelińska znajdowała się w obrębie IX-wiecznego państwa wielkomorawskiego, następnie czeskiego, a pod koniec X wieku wczesnofeudalnego państwa polskiego. Natomiast jeśli chodzi o pierwsze wzmianki dotyczące miejscowości znajdujących się obecnie na obszarze powiatu, to pochodzą one z XII w. (1149r.) i odnoszą się głównie do Gorca, który był własnością opactwa benedyktyńskiego we Wrocławiu. Kolejne wzmianki pochodzą z 1155r. Wsie strzelińskie zostały wymienione w bulli papieża Hadriana IV jako wsie biskupie, do których należały: Borek, Karnków, Przeworno, Rożnów, Strużyna, Sarby, Jelenin, Wyszonowice.
Nazwa Strzelin po raz pierwszy pojawia się w 1228r. w dokumentach dotyczących komesa Radosława pochodzącego właśnie ze Strzelina. Radosław, o którym mowa piastował w latach 1223-1232 na dworze książęcym urząd sędziego. Kasztelania strzelińska po raz pierwszy wymieniana jest w źródłach w 1245r. W początkowym okresie Strzelin był małą osadą o charakterze rzemieślniczym, znajdującą się pod grodem panów strzelińskich. Natomiast skupione osiedla chłopskie, do których należy zaliczyć Wojsławice czy Stare Przeworno, wraz ziemią, która pozostawała w użytkowaniu feudalnych panów tworzyły włość feudalną. Natomiast ośrodkiem włości był dwór, który położony był na lewym brzegu Oławy, a koło grodu miejsce swoje miał przedlokacyjny Strzelin. Przed samą lokacją można mówić jednak o istnieniu dwóch osad, a mianowicie jednej na lewym brzegu Oławy (Strzelin) i drugiej na prawym (Stare Przeworno). Obie osady miały charakter osad targowych, przy czym Strzelin najprawdopodobniej jest starszym osiedlem, przy czym osiedlem prywatnym księcia, natomiast Stare Przeworno było własnością księcia.
Starsza z osad targowych Strzelin funkcjonowała głównie dzięki działalności handlowej, w momencie lokacji miasta istniały tam aż 34 kramy mięsne i 32 kramy, gdzie można było kupić chleb. Poza tym mówi się również o kramach szewskich co oznacza, że w mieście rozwijało się również rzemieślnictwo. Poza tym rozwijało się garncarstwo, tkactwo oraz krawiectwo. Jednak jednym z głównych i najważniejszych czynników rozwoju gospodarczego miasta byłą eksploatacja granitu. Dogodne położenie geograficzne sprzyjało rozwojowi handlu, jako że znajdował się on w środkowym punkcie ważnych w ówczesnych czasach dróg handlowych.
Drugie z miast powiatu- Wiązów, ulokowało się natomiast przy starodawnym szlaku bursztynowym. Dawna osada wiejska, położona obok stała się częścią miasta zachowując jednak dawną nazwę- Stary Wiązów.
W obu miastach skład ludności pod względem pochodzenia był bardzo różny, poza rzemieślnikami ważna grupę społeczną stanowili również kupcy, pod względem etnicznym obie osady zamieszkiwała ludność polska.
Po utworzeniu w 1000r. biskupstwa we Wrocławiu doszło do ostatecznego utrwalenia się na Śląsku chrześcijaństwa. Stąd też pierwsze kościoły powstające na ziemi strzelińskiej są dziełem jeszcze piastowskich książąt śląskich i miejscowych możnowładców. Najwcześniej na tych ziemiach wzniesiono kościół w Strzelinie w 1150r.
Dzieje do pierwszej połowy XV w.
W wyniku licznych walk książąt śląskich o spadek po Henryku IV Probusie panem Ziemi Strzelińskiej został Bolko I, założyciel linii jaworsko- świdnickiej dynastii Piastów. Od 1296r. stał się on najpotężniejszym księciem Śląska, utrzymującym jednocześnie żywe stosunki zagraniczne (Czechy, Brandenburgia, Karyntia i Stolica Apostolska). To właśnie jemu Strzelin zawdzięcza prawa miejskie. Pod koniec swojego panowania Bolko I podzielił domenę między trzech synów: Bernarda, Henryka i Bolka. Obszar ziemi strzelińskiej dostał się pod panowanie Bolka II jako część jego księstwa ziębickiego, z siedzibą w Ziębicach (Munsterberg). Jego panowanie przypada na okres, w którym to dynastia Luksemburgów najsilniej wysuwała swoje pretensje do korony polskiej. Bolko II Ziębicki należał do książąt, którzy najdłużej i jednocześnie najdzielniej bronili swojej ojcowizny przed agresją Luksemburczyków: w 1327r. poparty przez mieszczan ziębickich skutecznie odparł najazd Karola Luksemburskiego na swoje ziemie. Ostatecznie jednak Bolko II złożył hołd Janowi Luksemburskiemu, w wyniku czego i to księstwo uznało zwierzchnictwo czeskie. Co prawda księstwo ziębickie zachowało swoją odrębność administracyjną, niemniej jednak jego terytorium ulegało odtąd systematycznemu zmniejszaniu. Syn Bolka II, Mikołaj Ziębicki posiadał już tylko Ziębice, Ząbkowice, Strzelin oraz Paczków. 1346r. książę Mikołaj przekazał księstwo ziębickie swojej żonie Annie, a po niej władzę książęcą objął Bolko III. Za jego panowania nastąpił dalszy upadek księstwa: w wyniku sprzedaży kolejnych ziem pozostały mu jedynie Ziębice. Wtedy to ziemia strzelińska wraz z Wiązowem dostała się w ręce księcia cieszyńskiego Przemka. Następnie obszar ten trafił w ręce księcia brzesko- legnickiego Ludwika II, który rozpoczął tu panowanie Piastów brzeskich, trwające aż do 1675r.
Życie gospodarcze ziemi strzelińskiej w opisywanym okresie uległo znacznym przemianom. Rolnictwo wykazywało znaczny postęp, uprawiono bowiem powszechnie zboże ozime (głównie żyto), udoskonalano narzędzia- rozpowszechniły się pługi zaopatrzone w lemiesz i odkładnicę. Wszystkie te zbiegi prowadziły do zwiększenia wydajności ziemi oraz wzrostu opłacalności gospodarki rolnej. W dalszym ciągu prowadzono starania nad rozszerzeniem powierzchni upraw oraz zagospodarowaniem pustek i ostatecznie karczowaniem lasów. Zwiększenie liczby ludności spowodowało rozwój osadnictwa rozumiany przez zwiększenie liczby wsi. W dokumentach źródłowych poświadcza się istnienie do 1250r. na terenie ziemi strzelińskiej 17 nazw osad. Ponadto należy do tego dodać 11 osad, co prawda nie wymienionych z nazwy, ale posiadających swoją metrykę archeologiczną, a do połowy XIV w. również kolejne 14 osad. Należy zaznaczyć, że do połowy XIII w. wsie zakładane były głównie przez polskich chłopów, natomiast potem na obszar ziemi strzelińskiej ściągali także chłopi z Niemiec. Wiązało się to z przeniesieniem wzorców lokowania wsi na prawie niemieckim. Lokacja wsi na prawie niemieckim rozpoczęła się od lokacji Dobrogostowa w 1240r., który był ówcześnie posiadłością cysterek z Trzebnicy. Kolejno, w 1252r. nastąpiła lokacja Górca, w 1271r. Kępina. Proces lokacji nie objął oczywiście wszystkich wsi na obszarze ziemi strzelińskiej, nie było on również równomierny w kontekście przestrzennym. Najsilniej osadnictwo rozwinęło się we wschodniej i północnej części powiatu, najsłabiej zaś w południowej.
Ważnym aspektem dla ochrony interesów ludności była lokacja miasta, gdyż to dopiero ona uwzględniała potrzeby ludności rzemieślniczo- kupieckiej i zapewniała dalszy rozwój rzemiosła i handlu. Stąd też książęta przyznawali przywileje, stosując lokację miast na prawie niemieckim. Najwcześniej lokowanym miastem na ziemi strzelińskiej jest Wiązów - 1250r., natomiast lokacja samego Strzelina nastąpiła w 1292r. Jednak należy pamiętać, że udzielenie zgody na lokację nie oznaczało jeszcze jej rzeczywistego przeprowadzenia. I tak w przypadku Wiązowa faktyczna lokacja nastąpiła dopiero w 1252r. Zakładając to miasto kierowano się głównie względami gospodarczymi i administracyjnymi. Miasto mające centralne położenie w rozległych dobrach biskupich, umocnione dodatkowo wałami i fosami stanowiło ważny strategicznie punkt. Dlatego też Wiązów stał się ostatecznie ośrodkiem zarządzania dobrami biskupimi, a ratusz wzniesiony na rynku, zanim został siedzibą rady miejskiej, pełnił przede wszystkim rolę domu biskupiego.
Lokacja Wiązowa przeprowadzona była zgodnie z interesami biskupstwa, natomiast inny charakter miała lokacja Strzelina, której głównym celem było głównie wzmocnienie władzy książęcej, bowiem Bolko I Świdnicki, który nadał lokację miastu swoją władzę opierał głównie na mieszczaństwie. Ta dobrze przemyślana polityka zapewniała księciu potęgę ekonomiczną. Co ważne, książę dbał o swoje ziemie, chroniąc je przed najazdem Czechów, w związku z czym powstał cały system strzegących je od zachodu twierdz i obwarowań.
Strzelin stopniowo zyskiwał pełne prawo miejskie, zdobywając szereg przywilejów handlowych oraz uprawnień dla rzemieślników. W 1297r. miasto nie posiadało jeszcze ani rady, ani też burmistrza, a na jego czele stał dziedziczny wójt o dużej niezależności w stosunku do mieszczan, jak również wobec pana. Dla rozstrzygnięć dotyczących ważnych spraw wójt zwoływał jednak wszystkich mieszkańców miasta lub też tylko najstarszych bądź najmłodszych co dało początek radzie miejskiej.
W rezultacie, po utworzeniu rady miejskiej, wywalczyła ona sobie szereg praw: do jej zadań należało reprezentowanie miasta na zewnątrz, staranie się o przywileje (głównie handlowe), jak również piecza nad miastem, zarząd skarbowy oraz wydawanie przepisów o porządku w mieście. Ostateczną swobodę w zakresie wyboru rady miejskiej miasto zyskało w 1349r. Zezwolenie miastu na budowę murów obronnych, których główną funkcją była przede wszystkim obrona przed wrogiem, jak również zabezpieczenie prawa oraz niezależności miasta spowodowało, że Strzelin miał charakter miasta- twierdzy. Ograniczenie przestrzeni wynikające z otoczenia miasta murami poskutkowało określonym stylem zabudowy, a mianowicie budowaniem wąskich domów, które od frontu posiadały co najwyżej dwa okna. Strzelin chroniły dwa rzędy podwójnych murów. Linie murów biegły wzdłuż dzisiejszych ulic miasta: Staszica, Pocztowej, Rybnej, w części południowej natomiast wzdłuż rzeki Oławy. Ponadto do miasta wiodły trzy bramy: od południa brama Wodna, od północy Wrocławska i od zachodu - Ziębicka. Rynek otaczały domki mieszczan, które w XIII i XIV w. stopniowo stawały się murowanymi kamienicami. We wschodniej części miasta stał kościół parafialny p.w. św. Michała, a przy murach miejskich - kościół św. Gotarda. W południowo- zachodniej części natomiast klasztor klarysek. Poza murami znajdowały się ogrody i pola. W 1349r. przez miasto przeszła epidemia „czarnej śmierci”, która spowodowała znaczne straty ludnościowe.
Rzemieślnicy strzelińscy wytwarzali głównie na rynek lokalny, na co głównie wpływ miała bliskość Wrocławia, gdzie rozwinięte było na wysokim poziomie rzemieślnictwo metalowe i tkackie. Pomimo tego rzemieślnictwo rozwijało się w Strzelinie dość dobrze, a do jego rozwoju przyczynił się również fakt nadania prawa mili, na mocy którego nie można było założyć określonego warsztatu w obrębie mili poza miastem. Eksploatacja kamieniołomów to kolejny element mający wpływ na rozwój rzemiosła i wytwórczości przemysłowej miasta. Wydobycie granitu w Strzelinie jest prawdopodobnie tak stare, jak samo miasto. Zwiększenie tego wydobycia nastąpiło w latach 90. XIII w., kiedy miasto otaczano murem. Poza Strzelinem kamieniołomy istniały również na terenie dawnego Starego Przeworna. Do najważniejszych artykułów handlowych w mieście należały sól oraz sukno. Targi w Strzelinie odbywały się raz w tygodniu. Kupcom przysługiwał szereg przywilejów: w 1310r. Strzelin zyskał prawo do pobierania cła od przejeżdżających kupców, wykupienie komory celnej od księcia, w 1344r. prawo sprzedaży soli. W 1350r. w mieście zezwolono na założenie całego szeregu kramów i postrzygalni sukna na Rynku miejskim.
Na podstawie dokumentu źródłowego z 1346r. mówi się o istnieniu szpitala służącego chorym, ale również ubogim. Istotną rolę w życiu Strzelina odegrał też miejscowy klasztor klarysek, do którego należały posiadłości w mieście i poza nim. Klasztor ufundował Bolko I, nie darując mu przy założeniu żadnych wsi. Pierwsze zakonnice zjechały do miasta z Wrocławia. Klaryski otrzymały jedynie plac pod budowę klasztoru i patronat nad miejscowym kościołem. Dopiero z czasem dokładniej określono dochód klasztoru. Pomimo, że jego uposażenie nie należało do korzystnych pod względem finansowym, i tak pozwoliło klaryskom na zakup dwóch wsi: Białego Kościoła oraz Gębic. Pierwszą posiadłością ziemską przekazaną klasztorowi był folwark w Jegłowej. W 1328r. klaryski założyły też stawy rybne.
Jeszcze w średniowieczu w mieście działały dwie szkoły – parafialna i szkoła przy klasztorze klarysek przeznaczona wyłącznie dla zakonnic i kandydatek. Nauki pobierały w całkowitej izolacji od świata zewnętrznego. Brak informacji na temat dokładnej daty powstania szkoły w Wiązowie, przypuszcza się, że jej założenie związane jest z powstaniem kościoła parafialnego w roku 1295.
Zachowane z tych czasów budowle sakralne – romański kościół św. Gotarda oraz gotycki kościół parafialny, zaliczają się do najstarszych zabytków miasta.
Wraz z początkiem XV w. przez obszar dzisiejszego powiatu przetoczyła się silna fala konfliktów związanych z ruchem husyckim. 14.lutego 1427r. do Strzelina zjechali się przedstawiciele księstw śląskich, czego rezultatem było postanowienie o jak najszybszym przygotowaniu do wspólnej obrony. Poza tym postanowieniem, każdy książę miał dostarczyć dwie lub trzy beczki prochu oraz ręczną broń palną. Husyci wyprzedzili jednak wszelkie ustalenia książąt i ponownie najechali na Śląsk. W efekcie zniszczyli Lubań, Lwówek oraz Złoty Stok. Kolejnym miejscem zniszczeń husyckich okazała się Nysa, która spłonęła w marcu 1428r., a 1. kwietnia tego samego roku czescy dysydenci dotarli pod mury Strzelina. Jednak dzięki obronie zarówno Strzelin jak i Ziębice pozostały nienaruszone. Jednakże niespełna rok później wojska husyckie z Brzegu i Oławy zwróciły się przeciwko Strzelinowi i pod koniec stycznia 1949r. splądrowały i zniszczyły Strzelin, a następnie Niemczę oraz Henryków. W 1430r. w święta wielkanocne oddziały husyckie ponownie napadły na Strzelin i spaliły miasto, wycofując się następnie do Niemczy, zyskując władzę nad dużymi obszarami Śląska. Na próżno próbowano odbić zabrane ziemie: wiosną 1432r. oddziały wrocławskie wraz ze wsparciem mieszkańców Nysy podjęły kolejną próbę zakończoną jednak fiaskiem.
Klęska pod Lipanami w 1434r. spowodowała, że Niemcza i Otmuchów - ostatnie z twierdz husyckich na Śląsku zostały wykupione przez śląskich feudałów. Natomiast ruch husycki całkowicie upadł, a Śląsk pozostał pod panowaniem obcych.
Od połowy XV wieku do wojny trzydziestoletniej
Po przejściu księstw śląskich w zależność lenną od królów czeskich, utrwaliło się na Śląsku rozbicie dzielnicowe, trwające do 1469r. W omawianym okresie ziemia strzelińska należała już do księstwa legnicko-brzeskiego, które znacznie powiększyło swoje terytoria. Sam Strzelin na pewien czas stał się własnością rodzin Opitz i Hayn w Czirnowie. Istotną rolę dla tych ziem stanowią zdarzenia w Czechach mające duży wpływ na losy regionu. W 1458r. królem Czech został Jerzy z Podiebradu, rok później król przybył na Śląsk, żeby w Świdnicy ogół książąt śląskich złożył mu hołd. Jedynie Wrocław nie uznał jego panowania na Śląsku, w wyniku czego doszło do zaostrzonych walk. W czasie tych walk oddziały czeskie powtórnie spaliły Strzelin, Niemczę i Oławę. Po śmierci Jerzego z Podiebradu Śląsk znalazł się w rękach króla Macieja Korwina. Znów nie bez krwawych walk. Za rządów Korwina książę legnicki Fryderyk I wykupił ziemię strzelińską z rąk Czirnów.
Wszystkie te zdarzenie polityczne negatywnie odbiły się na życiu gospodarczym ziemi strzelińskiej. Nastąpił poważny kryzys przede wszystkim gospodarki rolnej, wiele z dawnych wsi uległo spaleniu i nie zostały ponownie zasiedlone. Jednak korzystne warunki geograficzne (gleby), jak również ulgi czynszowe czy nowe metody uprawy roli podźwignęły gospodarkę. Niestety owo polepszenie sytuacji ma również i negatywny oddźwięk, a mianowicie wzrastało obciążenie wsi - nastąpił wzrost czynszów płaconych przez chłopów, którzy ponadto opłacali również dziesięcinę na rzecz Kościoła. Dodatkowo na wsiach rozwijała się lichwa, rozpowszechniona od XIV w. a stosowana szeroko w XVI w. Jeśli chodzi o strukturę wsi, to najbardziej uprzywilejowanym stanowiskiem na wsi było stanowisko sołtysa oraz tzw. wolnych kmieci. Ci ostatni byli wzbogaconymi chłopami, którym udało się wykupić w całości lub w części od świadczeń feudalnych. Do zamożniejszej warstwy ludności należeli też karczmarze, a także niektórzy młynarze. Sołectwa były dziedziczne, znajdowały się albo w posiadaniu kmieci, a rzadziej piastowali je mieszczanie czy rycerze. Na wsiach podstrzelińskich mieszkali również ogrodnicy, osiedlali się oni głównie wokół Wiązowa, gdzie tworzyły się osady wyspecjalizowane w uprawie jarzyn. Rzemiosłem na wsiach zajmowali się natomiast głównie kowale oraz młynarze. Z czasem we wsiach zaszły istotne zmiany prawne, przede wszystkim przywiązanie chłopów do ziemi. W drugiej połowie XVI wieku nastąpił rozwój folwarków - rosła zarówno ich liczba jak i obszar. Najwcześniej folwarki powstały w posiadłościach zakonu klarysek, utworzono je w Jegłowej, Wojsławicach, Chociwelu i innych wsiach. Ponadto również samo miasto- Strzelin posiadało folwarki, jego posiadłości ciągnęły się na południe aż po Biały Kościół, natomiast na północnym wschodzie obejmowały swoim zasięgiem tereny między Strzelinem a Krzepicami. Po najeździe i wojnach husyckich region szybko podniósł się gospodarczo. Najlepiej rozwinęło się w tym okresie rzemiosło: choć w obu miastach głównymi przedstawicielami byli piekarze, rzeźnicy, krawcy oraz szewcy - to coraz większą rolę odgrywali również tkacze. W Strzelinie rozwinęło się również rzemiosło skórzane, a także związane bezpośrednio z produkcją broni. Produkcja rzemieślnicza odbywała się w dalszym ciągu w ramach obowiązującego ustroju cechowego. Pomimo istnienia wielu czynników istotnych dla rozwoju gospodarczego i tak największy w dalszym ciągu stanowiły kamieniołomy, były one bowiem dostarczycielem budulca, jak również materiału na pomniki, epitafia i inne tego rodzaju obiekty. Poza tym kamień służył budowie niektórych urządzeń technicznych jak np. urządzenia do rozcierania rudy. Miejsce chłopów pracujących w kamieniołomach powoli zastępowała warstwa ludzi zajmujących się tym zawodowo, a mianowicie kamieniarzy.
Zarówno rozwój rzemiosła jak i produkcji rolnej sprzyjał rozwojowi handlu. Strzeliński handel podobnie jak i rzemiosło odbywał się w systemie cechowym. Surowo egzekwowano prawo mili, przez co ludność zamieszkująca okoliczne miejscowości musiała kupować wszelkie produkty w Strzelinie lub Wiązowie. Nadal ogromną rolę odgrywały jarmarki roczne i cotygodniowe targi. W XVI wieku w skład patrycjatu miejskiego weszli również przedstawiciele starych rodów szlacheckich, którzy jednocześnie pozostawali właścicielami wielu wsi. Pod koniec XVI wieku ustalono podział obowiązków miedzy poszczególnymi rajcami miejskimi.
Do końca XVI wieku Strzelin uległ stopniowej germanizacji, niemniej okoliczne wsie utrzymywały swój polski charakter. Stosunkowo długotrwałe utrzymanie elementów polskości w Strzelinie było zasługą klasztoru klarysek.
Reformacja znacznie wpłynęła na rozwój kultury Strzelina. Miasto przyjęło tezy głoszone przez Marcina Lutra, stąd nie dziwi fakt, że zaczęło narastać niezadowolenie wobec ciężarów ponoszonych na rzecz Kościoła, a konkretnie – miejscowego klasztoru klarysek. Wiązów natomiast jako własność biskupia pozostał przy katolicyzmie. Śląscy pastorzy luterańscy (w dużej części również Polacy) rozwijali działalność nie tylko religijną, ale równie kulturalną co miało swój największy oddźwięk w szkolnictwie- wielu pastorów było jednocześnie nauczycielami.
Wiek XVII i pierwsze dziesięciolecia XVIII wieku
Wojna trzydziestoletnia toczona także na Śląsku, objęła również ziemię strzelińską, która stała się polem zmagań wojennych, przemarszów wojsk, i miejscem zniszczeń. Na dzieje miasta Strzelina ogromne znaczenie miało stanowisko jego pana - księcia brzeskiego Jana Chrystiana. Wraz z bratem zmienił on wyznanie na kalwinizm, który również wprowadził na swoim dworze. Po wybuchu powstania czeskiego w 1618r. stanął natomiast na czele opozycji antyhabsburskiej. W związku z powstaniem w Czechach postanowiono na zebraniu w lipcu o podjęciu zbrojeń. Jednakże Jan Chrystian początkowo wstrzymał się od wystąpienia zbrojnego, skłonny był raczej do pokojowego zażegnania sporu z Habsburgami. Gdy jednak w marcu 1619r. koronę czeską objął surowy przeciwnik protestantów, Ferdynand, Jan Chrystian znajdował się wśród jego wrogów. W sierpniu tego samego roku w Pradze dokonano skutecznej detronizacji Ferdynanda i wybrano protestanckiego księcia Fryderyka (V), co spowodowało również zmiany w zarządzie kraju. Na czele tego zarządu stanął właśnie Jan Chrystian. Wytrwanie w sojuszu czeskim nie było łatwe, a do tego namawiał książę siedmiogrodzki, dążący do zjednoczenia pod swoim berłem Węgier i Siedmiogrodu. W związku z tym wystąpił on jesienią 1619r. przeciwko Habsburgom, a jego oddziały dotarły aż do Wiednia. Odpowiedzą na to były najęte na służbę cesarską oddziały lisowczyków, którzy maszerując przez ziemię strzelińską dokonywali zniszczeń i grabieży miasta. Po ich najeździe Strzelin wzmocnił mury obronne oraz wieże.. W kwietniu przez miasto przeszły wojska Jana Jerzego Hohenzollerna (sprzymierzonego z Fryderykiem), które zajęły następnie Nysę oraz Kłodzko. Pierwszy etap wojny trzydziestoletniej, przegrany dla Ferdynanda zakończył się tylko niewielkimi stratami dla Strzelina. Dopiero kolejne etapy wojny spowodowały straty. Obłożeni banicją przez Ferdynanda Jan Jerzy Hohenzollern jak i Bethlen Gabor (książę Siedmiogrodu) wezwali protestantów do walki zbrojnej, która tym razem nie oszczędziła ani Strzelina, ani Wiązowa. Gdy jesienią 1622 roku działania wojenne na Śląsku ustały, ich skutki były tragiczne. Wszędzie nastąpił spadek wartości pieniądza, ogromny wzrost cen, a zwłaszcza artykułów żywnościowych. Szerzyła się zaraza, a także napady rabunkowe. Po 4 latach spokoju na ziemiach śląskich ponownie rozpoczęto działania wojenne. Co prawda jeszcze nie tak tragiczne w skutkach materialnych, niemniej jednak uciążliwe dla ludności. Szczególnie prześladowano protestantów. W biskupim księstwie nyskim przykładowo, do którego należało kilka wiosek obecnego powiatu strzelińskiego, dano protestantom wybór: przejście na katolicyzm lub opuszczenie księstwa. W innych regionach Śląska taką restaurację katolicyzmu przeprowadzano przy pomocy wojska, co jednak szczęśliwie oszczędziło Strzelin. Miasto stało się schronieniem dla ludności protestanckiej uciekającej z innych miast. Z radością przyjęto tu informację o wystąpieniu Szwecji przeciwko Habsburgom. Jednak przechodzące przez ziemię strzelińską wojska szwedzkie przyczyniły się do zniszczenia wielu kościołów jak również większej części klasztornej biblioteki. Nie dziwi więc fakt, że łupione miasto z radością powitało wkraczające 20. października 1631r. wojska brandenbursko- saskie. Między nimi a wojskami cesarskimi doszło do starcia pod Strzelinem, a w rezultacie wycofania się armii cesarskiej z prawie całego Śląska. Ostatecznie Strzelin wykupił się od splądrowania, co jednak nie ominęło jego przedmieść. Jeszcze wielokrotnie przez miasto w 1633r. przechodziły wojska, powodując znaczne zniszczenia. Strzelin został totalnie splądrowany, a okoliczne wsie uległy wyludnieniu. Okres pokoju przypadający na lata 1635- 1639 przyniósł naprawę gospodarki, ważnym wówczas źródłem dochodów stały się folwarki miejskie Strzelina, jak również pobieranie opłat celnych od przejeżdżających przez miasto wozów. Stopniowo następował rozwój zniszczonego miasta. Jednak została ona przerwana kolejnym najazdem wojsk szwedzkich, co wiązało się znów z kwaterowaniem i wyżywieniem oddziałów. Wojska szwedzkie znów grabiły miasto i okoliczne wsie, podobny los spotkał Wiązów. W latach 1644 i 1645 zapanował na ziemi strzelińskiej względny spokój, przerywany tylko przez przemarsze wojsk. Zwieńczeniem tragicznego okresu wojny trzydziestoletniej była powódź w 1648r., która okazała się katastrofalną dla miasta.
Skutki wojny trzydziestoletniej okazały się niezwykle dotkliwe. Ludność w samym mieście spadła o połowę, w innych miejscowościach prawie o 80-90%. Ogromne okazały się również straty materialne, grabieże wojsk i zniszczenia sprawiły, że niektóre z wsi uległy całkowitemu zniszczeniu (np. Biskupiec). Zubożeli mieszkańcy obu miast, zmuszani do zapłaty kontrybucji, podatków oraz kwaterunków. Na wsiach przemarsze wojsk spowodowały, że wiele ziemi uprawnej leżało odłogiem, duże powierzchnie lasów wycięto, brakowało ziarna na zasiewy. Jednak ludność szybko przystąpiła do odbudowy zniszczeń, ponownie zaczęto uprawiać jęczmień czy pszenicę oraz żyto i owies. Dobrze rozwijało się we wsiach również ogrodnictwo i sadownictwo. Rozwój przemysłu tkackiego oraz sukienniczego spowodował zwiększenie hodowli owiec, a zmniejszenie znaczenia chowu bydła. Nastąpił również znaczny rozwój folwarków, gdzie wprowadzono najem przymusowy obejmujący głównie dzieci poddanych. Wojna trzydziestoletnia spowodowała też upadek rzemieślnictwa, które po wojnie mogło odrodzić się w zaledwie połowie warsztatów, wyludnienie miast spowodowało ubytek wśród specjalistów jednej branży, a produkcja odbywała się w dalszym ciągu w systemie cechowym. Dobrze jednak rozwinęło się sukiennictwo oraz piwowarstwo (istniały dwa duże browary).
Kontrreformacja na ziemiach śląskich, w tym na ziemi strzelińskiej doprowadziła do redukcji kościołów protestanckich, która oczywiście nie była przyjmowana bez oporu. Do walki w obronie wyznania stanęli przede wszystkim chłopi. Opór bierny przejawiał się głównie w niepłaceniu dziesięciny oraz innych obciążeń na rzecz Kościoła, sporadycznie chłopi chwytali też za broń. Poza odbieraniem kościołów protestantom, zwiększano uprzywilejowanie Kościoła katolickiego - stosowano m.in. surowe kary za nieprzestrzeganie świąt katolickich i wprowadzono obowiązek wychowywania dzieci małżeństw mieszanych na katolików. Ostateczne zwycięstwo kontrreformacji negatywnie wpłynęło na rozwój szkolnictwa, jako że generalnie szkoły katolickie spadł poziom w szkołach, ograniczających się nauki do katechizmu, czytania, pisania oraz liczenia. Inaczej nieco przedstawiał się stan elitarnych szkół miejskich. Przykładem może tu być szkoła strzelińska (będąca w XVII wieku gimnazjum protestanckim), którą opiekowała się rada miejska, dbając o utrzymanie zajęć na przyzwoitym poziomie. Gimnazjum w Strzelinie utrzymywane przez miasto, przez pewien okres było najlepszym na Dolnym Śląsku, uczono tam łaciny, greki, znajomości prawa, muzyki. Poza nim istniały również dwie szkoły prywatne. W 1700 roku powstała też w mieście szkoła katolicka założona przez augustianów. Wiązów mógł się poszczycić jedną szkołą.
Przejście pod panowanie pruskie
Wojny tzw. śląskie, które toczyły się w połowie XVIII wieku, ponownie nie ominęły także ziemi strzelińskiej, która od 1740 roku znów stała się przystankiem na drodze przemarszu wojsk. Doszło do grabieży i plądrowania miejscowej ludności, a także niszczenia odbudowanych już po wojnie trzydziestoletniej miejscowości. Po drugiej wojnie śląskiej (1763) nastąpił okres względnego spokoju, który jednak obfitował zmianami organizacyjnymi. Władze pruskie wprowadziły nowy podział administracyjny, który utrzymywał się aż do wojen napoleońskich. Powiat strzeliński połączono wtedy z powiatem niemczańskim. Podwyższono opłaty miejskie, a na wsiach podatek gruntowy. Ludność została obciążona utrzymaniem, kwaterowaniem oraz uzupełnianiem wojska. Obciążenia jakie spadły na miasta, silnie oddziaływały głównie na małe jednostki osadnicze, jaką był Wiązów.
Panowanie pruskie znacznie zmieniło reżim funkcjonowania administracji. Władze miejskie Strzelina całkowicie utraciły swą niezależność, magistrat został podporządkowany władzy państwowej, a jego członków ustalano odgórnie. Miasto czerpało swoje dochody głównie z czynszów gruntowych, miejskich łąk, lasów, stawów rybnych, kamieniołomów, cegielni, opłat od wag, bram czy opłat sądowych. Budżet miasta określało państwo. Poza uciążliwymi dla miast opłatami dokuczliwe były także akcyza oraz wszelkie świadczenia wynikające z zakwaterowania wojska i związanej z tym sfery usługowej. Wprowadzono ścisły rozdział między miastem a wsią. Na czele powiatu stał landrat, mianowany przez króla spośród kandydatów przedstawionych przez szlachtę. Natomiast administracja wiejska w całości spoczywała w rękach właścicieli dóbr rycerskich, a jeśli chodzi o domeny królewskie - w rękach ich dzierżawców. Spadło znaczenie gmin wiejskich, gdzie sołtys pełnił już głównie funkcje porządkowe, zajmował się sprawami gospodarczymi oraz rozstrzygał sąsiedzkie spory. Druga połowa wieku XVIII przyniosła bardzo duże zmiany również w rolnictwie, postęp techniczny spowodował, że coraz częściej pańszczyznę zastępowano pracą najemną. W dziedzinie rolnictwa oraz hodowli zwierząt powiat strzeliński należał do najbardziej rozwiniętych na obszarze Środkowego Śląska, był między innymi czołowym producentem warzyw i owoców.
Poza rolnictwem nastąpił również rozwój przemysłu manufakturowego. Swój szczytowy okres rozwoju osiągnęło strzelińskie sukiennictwo, w Strzelinie powstała jego nowa gałąź, a mianowicie pończosznictwo. Powstanie manufaktur nie wyeliminowało jednak dużej i znaczącej jednocześnie roli rzemiosła, które rozwijało się głównie na wsiach.
Rozwój przemysłu manufakturowego oraz rzemiosła spowodowały ograniczenie roli cechów, zmienił się również charakter cotygodniowych targów i jarmarków, które nie zaopatrywały już tylko ludności miejscowej.
Odradzała się także ludność Strzelina jak i całego powiatu. W 1780r. Strzelin liczył 2139 mieszkańców, podczas, gdy ludność powiatu wynosiła 11 720 osób. W Wiązowie natomiast mieszkało w 1783r 576 mieszkańców. Gęstość zaludnienia w powiecie strzelińskim wynosiła 64 osoby/ km2 . Pomimo narastającej germanizacji, w całym okręgu wiązowskim oraz we wsiach położonych w kierunku północno-zachodnim od Strzelina nadal przeważającą ludność stanowili Polacy. Germanizacja objęła natomiast głównie wsie leżące na południu i południowym wschodzie od miasta Strzelin.
Od czasów napoleońskich do zakończenia I wojny światowej
Na początku XIX wieku Prusy przystąpiły do wojny z Francją. Przegrana pod Jeną i Auerstedt zaowocowała wkroczeniem Francuzów na teren Śląska. 22 grudnia 1806 roku wojska napoleońskie pojawiły się w Strzelinie, a dwa dni później odbyła się bitwa, w której Prusacy zostali pokonani. Potyczka, która rozegrała się pomiędzy Strzelinem, Mikoszowem i Szczawinem miała znaczący wpływ na sytuację na froncie; na początku następnego roku poddał się Wrocław. No mocy pokoju w Tylży (lipiec 1807 roku) Strzelin pozostał w obrębie departamentu wrocławskiego, nadal był także terenem pruskim (mimo prawa stacjonowania na Śląsku wojsk francuskich i dużego odszkodowania, jakie Prusacy wypłacili Napoleonowi).
Dopiero klęski Francuzów w kampanii rosyjskiej (1812) i kończący wojny napoleońskie Kongres Wiedeński z 1815 roku przyniosły zmiany w sytuacji ziemi strzelińskiej. Fryderyk Wilhelm III zdecydował się bowiem na nowy podział administracyjny, w którym cały kraj został podzielony na prowincje. Jedną z nich stał się Śląsk, w skład którego wchodziły cztery mniejsze jednostki administracyjne, zwane rejencjami: legnicka, wrocławska, dzierżoniowska i opolska. Pięć lat później rejencja dzierżoniowska została podzielona pomiędzy legnicką i wrocławską. Wszystkie rejencje podzielone zostały dodatkowo na powiaty ziemskie, a jednym z nich stał się powiat strzeliński. Zarządcą powiatu był landrat mianowany przez króla Prus. Powiaty posiadały dwie naczelne funkcje: rządowej administracji (landrat) oraz samorządu terytorialnego (sejmik powiatowy, którego przewodniczącym był ten sam landrat). Władzę wykonawczą dzierżył wydział powiatowy, kierowany również przez landrata. Osoba ta skupiała więc w swoich rękach władzę w powiecie. W latach 1817-1945 Strzelinem rządziło w sumie 10 kolejnych landratów.
Sejmik powiatowy, który powstał w 1817 roku skupiał posiadaczy dóbr ziemskich, przedstawicieli miasta i okolicznych wsi. Zasada wyboru do sejmiku opierała się na kuriach, czyli grupach wyborców o podobnym statusie ekonomicznym i społecznym. Tego typu zasada faworyzowała grupę posiadaczy ziemskich. Od zjednoczenia Niemiec w 1871 w sejmiku zasiadało 25 radnych i liczba ta nie zmieniła się aż do wybuchu II wojny światowej. Kadencja trwała 6 lat, jednak trzy razy w jej trakcie wymieniano część radnych.
Powiat strzeliński dzielił się na mniejsze jednostki administracyjne: gminy wiejskie. Składały się one z jednej lub więcej wsi i obszaru dworskiego. Gminą rządził wójt z radą gminy, wybieraną co sześć lat. Strzelin tworzył osobną gminę miejską.
Obszar powiatu również ulegał zmianom. W roku 1818 powiat strzeliński powiększył swój obszar, weszły doń wtedy następujące wsie: Bartoszowa, Boreczek, Borek Strzeliński, Brzezica, Jaksin, Jelenin, Ludów Śląski, Kojęcin, Kręczków, Kurczów, Michałowice, Kazimierzów, Opatowice, Piotrkó Borowski i Świnobród a także Borów. Leżący na północ od Strzelina Borów był wówczas najmniejszym na Śląsku miastem nieakcyzowym, które otrzymało prawa miejskie w 1292 roku, jednakże nigdy nie odznaczał się cechami średniowiecznego miasta (nie istniał tu samorząd miejski, nie wykształciło się mieszczaństwo, nie rozwinęło się rzemiosło, a później – w XVIII i XIX wieku – przemysł). Borów był miastem na tyle niezamożnym, że nie ściągano podatków od produkowanych w nim towarów; główny dochód miejski wiązał się z istnieniem tu targiem, a rolnictwo było głównym zajęciem okolicznej ludności. W roku 1886 Borów utracił prawa miejskie.
Liczba mieszkańców powiatu Strzelińskiego w XIX wieku najpierw dynamicznie rosła, by potem na dłuższy czas się ustabilizować. I tak w roku 1818 mieszkało tu w sumie 22 585 ludzi, w 1852 roku już 32 057, w 1890 roku 36 711. Na początku XX wieku (1905 r.) powiat liczył 35 384 mieszkańców, a pięć lat później 35 978 ludzi. W przeważającej części byli to ewangelicy. Przyczyną stagnacji we wzroście ludności był rozwój przemysłowy Niemiec, który wiązał się z utworzeniem regionów wydobywczych i centrów przemysłu ciężkiego. Do nich to mieszkańcy typowo rolniczego powiatu strzelińskiego odpływali w poszukiwaniu pracy.
Czasy międzywojnia w powiecie strzelińskim
Rok 1919 przyniósł kolejne zmiany administracyjne w rejonie Strzelina. Sejm pruski uchwalił, że rejencja legnicka i wrocławska wejdą w skład nowoutworzonej prowincji Dolny Śląsk. Same granice powiatu nie uległy jednak zmianie. Zrealizowano również reformy zasad wyboru osób zasiadających w sejmiku powiatowym. Dotąd bowiem prawa wyborcze posiadali tylko obywatele płci męskiej. Powstała po wojnie Republika Weimarska w swojej konstytucji prawa wyborcze gwarantowała także kobietom.
W roku 1932 powiat strzeliński został objęty reformą powiatową. Aż dziesięć miast na Dolnym Śląsku utraciło status stolicy powiatu; a same powiaty zostały połączone w znacznie większe jednostki. Strzelin utrzymał status miasta powiatowego a obszar tego powiatu został znacznie powiększony na zachodzie i południu. W tym samym roku sąsiadujący powiat oławski uległ przeobrażeniom terytorialnym, w wyniku których w obręb powiatu strzelińskiego weszło nie tylko nowe wsie, ale również miasto Wiązów. Zmiany te wpłynęły znacznie na liczbę mieszkańców powiatu: w roku 1925 było ich 36 938, zaś osiem lat później już 57 988. Spowodowało to zmianę stosunków religijnych: należący przez wieki do domeny kościelnej Wiązów (znany już w 1155 roku jako majątek biskupa wrocławskiego) był miastem o przewadze ludności katolickiej, co było rzadko spotykane na Śląsku. Kościół ewangelicki postawiono tu dopiero w drugiej połowie XIX wieku. Czasy międzywojenne to okres rozkwitu tego miasteczka; znajdowała się tu słynna fabryka cygar, tartak, kino, cegielnia, basen, dom towarowy i dom ludowy, a także restauracje, kawiarnie szkoła, szpital oraz hotel. Regularne pociągi łączyły Wiązów ze Strzelinem i Brzegiem.
Rok 1933, kiedy do władzy doszedł Adolf Hitler, zaznacza rozpoczęcie kampanii likwidacji śladów polskości na Śląsku. Niektóre nazwy miejscowości, które zostały uznane za zbyt słowiańskie, uległy wtedy zmianie. Nowe nazwy otrzymał szereg współcześnie istniejących miejscowości, takie jak Gęsiniec, Jelenin, Gościęcice, Kręczków, Nieszkowice, Częszyce oraz Warkocz. Wybory z marca 1933 pokazały duże poparcie mieszkańców powiatu dla Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotniczej (NSDAP), na którą oddano tu aż 54,8% wszystkich głosów (o 10% więcej niż średnia w Niemczech). Partia Hitlera uzyskała również większość w sejmiku i strzelińskiej radzie miejskiej.
W roku 1939 w skład powiatu strzelińskiego wchodziło 149 wsi i miast. Powiat liczył wtedy 587, 422 kilometrów kwadratowych, zamieszkiwanych przez 57 458 osób (ze zdecydowaną przewagą ludności ewangelickiej, jako katolicy deklarowało się 16 513 mieszkańców. Spis powszechny z maja 1939 roku wskazał tylko 19 Żydów mieszkających w powiecie. W latach 1933-1939 duża ilość mieszkańców wsi przeprowadziła się do okolicznych miast, przede wszystkim do Strzelina. Budowa niedaleko miasta autostrady Berlin-Wrocław i przemysł zbrojeniowy zapewniły pracę dużej liczbie ludności wiejskiej, która w związku z otrzymaną pracą przeprowadzała się do miast.
II wojna światowa na ziemi strzelińskiej
Początek drugiej wojny światowej wiązał się ze spadkiem mieszkańców powiatu Strzelińskiego. W 1941 roku samo miasto zamieszkiwało 12 307 osób. Do Strzelina przywieziono także jeńców wojennych i robotników przymusowych. Obóz jeniecki został ulokowany na terenie powiatu przy strzelińskiej cegielni; jeńcy francuscy pracowali w strzelińskich kamieniołomach, a Rosjanie budowali drogi, linie kolejowe i wiadukty. Robotnicy i jeńcy pracowali także w innych ważnych ośrodkach przemysłowych w powiecie: gębczyckich kamieniołomach, cukrowni w Kondratowicach i fabrykach w Strzelinie.
Sam Strzelin nie stał się ofiarą nalotów sił alianckich, które w ostatnich latach wojny spustoszyły wiele niemieckich miast i miasteczek. Dopiero styczeń 1945 roku i związana z tym czasem radziecka ofensywa przyniosły napływ uciekinierów z Górnego Śląska i Opolszczyzny. Ewakuacja w ekstremalnych zimowych warunkach oznaczała dla wielu z nich śmierć. W lutym 1945 powiat strzeliński stał się miejscem walk pomiędzy 5 Armią Gwardii, 21 Armii i XVII Korpusu Armijnego, wchodzącymi w skład I Frontu Ukraińskiego pod dowództwem Iwana Koniewa. Czerwonoarmiści wkroczyli na teren powiatu od północy, a pierwszą zajętą przez nich miejscowością był Kurczów (8 lutego).
Strzelin planowano zdobyć z marszu, jednak nie udało się to, co spowodowało zatrzymanie się frontu w północnej części powiatu aż na pięć tygodni. W marcu ponowiono próby zdobycia miasta i w tym celu oskrzydlono je od zachodu. Pod koniec marca przełamano opór obrońców. Wojsko radzieckie weszło do Strzelina od strony ulicy Dzierżoniowskiej i rozbiło nielicznych już obrońców: pułki niemieckich 100 Dywizji Strzelców, VIII Korpusu i 17 Armii Polowej. Do obrony miasta wykorzystano także Volksturm, tworzony z mężczyzn pomiędzy 16 a 60 rokiem życia, którzy z jakichś powodów nie zostali wcześniej wcieleni do niemieckiej armii. Historycy zgodni są co do dnia 27 marca 1945 roku jako daty ostatecznego zajęcia miasta. Istnieją kontrowersje dotyczące samego procesu zajmowania Strzelina; B. Dolata opisywał walki o Strzelin jako dramatyczne, długie potyczki o każdy „skrawek ziemi”, zaś historyk R. Majewski w swoich publikacjach zapewnia, że Strzelin nie był świadkiem ciężkich walk pomiędzy niemiecką a radziecką armią. Według niego armia broniąca Strzelina po krótkim oporze miała wycofać się do Białego Kościoła, wysadzając uprzednio trzy miejskie wieże ratuszową, kościoła św. Michała i kościoła św. Krzyża. Po wkroczeniu czerwonoarmistów miasto ogarnęły pożary, widoczne aż z Białego Kościoła. Zniszczenia powojenne były ogromne – zabudowa miejska ucierpiała w 80%, przy czym zniknął Ratusz i praktycznie całe historyczne centrum. Pożarowi sprzyjała gęsta zabudowa oraz warunki pogodowe – w tym czasie Dolny Śląsk nawiedziła silna wichura. Już po wojnie postępowało dalsze niszczenie miasta, łącznie z zabytkowymi uliczkami, z których ściągano bruk. Oprócz zabytków Strzelina ucierpiały także budynki w powiecie: wycofujące się siły niemieckie wysadziły wieżę widokową na Gromniku oraz zabytkowy kościół ewangelicki w Białym Kościele. Dopiero w ostatnim dniu wojny: 8 maja 1945 ziemia strzelińska została w całości opanowana przez wojska radzieckie.
Strzelin i okolice po II wojnie światowej
15 maja 1945 pojawili się w Strzelinie pierwsi przedstawiciele polskiej władzy. Stało się to kilka miesięcy przez podjęciem ostatecznej decyzji o włączeniu Dolnego Śląska w obręb państwa polskiego. Pełnomocnikiem Rządu Tymczasowego na obwód XIII w Strzelinie został mianowany Jan Nowakowski, a czternastoosobowa grupa wspierała jego działania, stanowiąc początki lokalnej władzy. Formalnie przejęli oni władzę od komendantury radzieckiej, jednak mimo to w pierwszych miesiącach dowódcy sowieccy nadal podejmowali decyzje związane z funkcjonowaniem Strzelina i jego okolic. Naglącą potrzebą była odbudowa regionu; po wojnie 80% miasta uległo zniszczeniu, Wiązów stracił 30% zabudowy, prawie połowa budynków na wsiach wymagała naprawy. 90% mostów i wiaduktów było wyłączonych z użytkowania, a na polach nadal leżały miny.
Tuż po wojnie powiat strzeliński stał się areną prawie całkowitej wymiany ludności; decyzje podjęte w Jałcie i Poczdamie nakazały niemieckim obywatelom opuszczenie ziem przyznanych po wojnie Polsce. Po powrocie z frontu wielu z nich zastawało tam tylko zgliszcza, a strach przez nadchodzącą armią radziecką i Polakami sprawiał, że wielu Niemców decydowało się na opuszczenie ziem strzelińskich jeszcze przed akcją wysiedleńczą. W lecie i jesieni 1945 roku na tereny te zaczęli napływać mieszkańcy Kresów Wschodnich, Wielkopolski i Polski centralnej. To wszystko powodowało szybszy odpływ ludności niemieckiej i czeskiej. 19 listopada 1945 ruszył pierwszy duży transport kolejowy, składający się z 36 wagonów. Wyjechali nim mieszkańcy Gęsińca, Gościęcic, Dębnik, Pęcza, Kutopatnika i Strzelina. W roku 1946 z samego Strzelina wyjechało 14 transportów kolejowych, zabierając na zachód 24 549 osób. Największy transport, liczący 1849 Niemców, opuścił ziemie strzelińskie na początku sierpnia 1946 roku. Zostali oni przesiedleni do okolic miasta Herne, a pamięć o dawnym miejscu zamieszkania kultywowali przez działalność organizacji Strzelinianin, która wydawała prasę i książki oraz urządziła izbę pamięci.
W grudniu 1947 roku w powiecie strzelińskim mieszkało już tylko 204 Niemców i 1100 Czechów; natomiast liczba Polaków szacowana była na ponad 33 tysiące osób, z czego zdecydowana większość pochodziła z dawnych rubieży wschodnich. Inną grupą przybywającą na ziemie strzelińską po wojnie byli reemigranci z krajów zachodnich: Belgii, Francji czy Niemiec. Niewielkiej grupie ludności autochtonicznej przyznano po wojnie polskie obywatelstwo. Zasiedlaniem tzw. Ziem Odzyskanych kierował Państwowy Urząd Repatriacyjny (PUR), którego oddział utworzono 7 lipca 1945 roku. W miesiąc po jego założeniu został przemianowany na Powiatowy Oddział PUR, który zajmował się organizowaniem pomocy doraźnej (pieniężna, medyczna i żywieniowa) dla przybywających przesiedleńców i organizowaniem im bazy noclegowej. Oddział zajmował się także rozlokowaniem nowoprzybyłych na terenach powiatu. Po uruchomieniu linii kolejowej łączącej Strzelin z Wrocławiem do miasta przybyli osadnicy, którzy wcześniej oczekiwali na transport na wrocławskiej stacji Brochów. Przeważająca część ludności przybyłych w okolice Strzelina po drugiej wojnie światowej pochodziła z okolic Tarnopola, Lwowa, Trembowoli, Buczacza, Stanisławowa i Drohobycza, a także z Małopolski, Poznańskiego i Kielecczyzny.
Przesiedleńcy na początku osiedlani byli przede wszystkim na wsiach: już w 1947 roku zajętych zostało 3301 gospodarstw wiejskich. Liczba ludności miejskiej w porównaniu z danymi przedwojennymi była bardzo niska. Wysoki stopień zniszczeń początkowo nie pozwalał na osiedlenie się w Strzelinie i Wiązowie dużej liczby ludności. Z początkiem 1948 roku wszystkie budynki na terenie powiatu, które nadawały się do zamieszkania, znalazły nowych właścicieli. Chociaż intensywność przesiedleń znacznie zmniejszyła się, to nie została zakończona – nowi mieszkańcy musieli teraz obejmować także zniszczone gospodarstwa.
Reforma administracyjna z 1946 roku włączyła powiat strzeliński w obręb województwa wrocławskiego. Powiat składał się z dwóch miast (Strzelin i Wiązów) oraz 13 gmin wiejskich: Borek Strzeliński, Borów, Głęboka, Gnojna, Kondratowice, Kowalów, Krzywina, Kuropatnik, Nowolesie, Prusy, Przeworno, Wąwolnica i Zielenice. Oprócz tego istniały gromady (dzisiejsze sołectwa), których w całym powiecie było 122. Powierzchnia powiatu była podobna jak w 1939 roku i wynosiła 587,700 km. kwadratowych.
W lutym 1946 została powołana Komisja Ustalania Nazw Miejscowości, która w powiecie strzelińskim, podobnie jak we wszystkich włączonych po II wojnie światowej w obręb Polski terenach, została zobowiązana do nadzorowania procesu zmiany nazw miejscowości, wsi, rzek, jezior, miast oraz pasm górskich z niemieckich na polskie. Komisja przywracała polskie nazwy, które przez lata uległy znacznemu zniemczeniu. Miejscowości, którym po wojnie przywrócono polskie brzmienie to na przykład Borów (Bohrau), Przeworno (Prieborn), Konary (Kunern), Rożnów (Rosen), Górka (Gorkau) i wiele innych. Nazwy, które od początku nosiły niemiecki charakter ulegały spolszczeniu. Jako przykład można podać miejscowość Prusy, która niegdyś nosiła nawę Prauss czy Jezierzyce (Jeseristz). Czasami nowe nazwy były wymyślane, tak jak w przypadku Uniszowa (dawne Karolinenhof) czy Nowoleska Kopa (Leichnamsberg). Tłumaczenie niektórych nazwy wymagało sięgnięcia do historycznych źródeł. Tak było w przypadku Białego Kościoła, który w czasach przynależności do Niemiec nosił nazwę Stein Kirche (Kamienny Kościół), choć w średniowieczu znany był pod nazwą Alba Ecclesia. Nazwa Strzelina odnosiła się do słowa strzała (streła) a także napisu, jaki można było odnaleźć na średniowiecznej pieczęci miejskiej: CIVITAS DE STRELIN.
W roku 1954 przeprowadzono kolejną reformę administracyjną, która likwidowała gminy a na ich miejsce proponowała mniejsze jednostki, czyli gromady (istniejące także do tej pory, ale pełniące jedynie funkcje pomocnicze). Z czasem gromady były poddawane komasacji i w ostateczności w powiecie strzelińskim powstało ich jedenaście. Na czele gromady stały Gromadzkie Rady Narodowe, które miały swoje siedziby w Białym Kościele, Borku Strzelińskim, Borowie, Kondratowicach, Kuropatniku, Łojowicach, Przewornie, Sarbach, Starym Wiązowie, Zarzycy i Zielenicach. We Wiązowie i Strzelinie powołano Miejskie Rady Narodowe. Reforma uszczupliła terytorium powiatu o trzy wsie, które weszły w skład sąsiedniego powiatu grodkowskiego: była to Gnojna, Jeszkotle i Zielonkowice. W roku 1960 liczba mieszkańców powiatu wynosiła 44,3 tysiące osób, zaś pięć lat później 45,9 osób. W następnych latach liczba ludności spadała, co spowodowane było migracją młodych ludzi do dużych miast w poszukiwaniu pracy (powiat nadal był przede wszystkim terenem rolniczym). Na początku lat 70. ubiegłego wieku liczba ludności wyniosła 44 tysiące, z czego aż 32 tysiące mieszkało na wsiach. Sam Strzelin liczył 9670 mieszkańców, a znacznie mniejszy Wiązów – 2240.
Reforma z 1975 roku i likwidacja powiatów
29 listopada 1972 wydano ustawę o utworzeniu gmin. Był to pierwszy krok do wielkiej reformy administracyjnej kraju, która miała na celu likwidację powiatów. Gminy powstawały z połączenia kilku gromad. Na ziemi strzelińskiej po reformie istniało 5 gmin, z czego dwie miejsko-wiejskie (z siedzibą władz w Wiązowie i Strzelinie) oraz trzy gminy wiejskie (których gminne rady narodowe zostały powołane w Przewornie, Borowie i Kondratowicach).
18 maja 1975 zlikwidowano powiaty i tworząc w zamian 49 województw podzielonych na gminy. Powiat strzeliński, istniejący nieprzerwanie 234 lata zniknął z map, a gminy Strzelin, Borów, Kondratowice i Wiązów włączono do województwa wrocławskiego. Mimo geograficznej i historycznej łączności gminy Przeworno z pozostałymi gminami dawnego powiatu strzelińskiego, teraz włączono ją do województwa wałbrzyskiego, co nie obyło się bez sprzeciwów lokalnej ludności.
Transformacja ustrojowa w Polsce. Powiat strzeliński do 1998 roku.
Rady narodowe zostały zlikwidowane w marcu 1990 roku, a dwa miesiące później odbyły się pierwsze wolne i demokratyczne wybory samorządowe w polskiej rzeczywistości powojennej. W Strzelinie zwyciężył Komitet Obywatelski „Solidarność”, którego kandydaci obsadzili 23 miejsca w Radzie Miasta i Gminy Strzelin (mandatów było 28).
Planowane reformy administracyjne miały przywrócić istnienie powiatów. Z tego powodu nastąpiła znaczna mobilizacja środowisk lokalnych związanych ze Strzelinem, których celem było przywrócenie miastu rangi miasta powiatowego. W lutym 1998 roku podczas narady wójtów i burmistrzów z województwa wrocławskiego, której przewodniczył burmistrz Strzelina, Jerzy Matusiak, została omówiona koncepcja reformy. Centralny projekt zakładał utworzenie 12 województw i około 320 powiatów, w tym powiatu strzelińskiego, składającego się z pięciu gmin: Borów, Kondratowice, Strzelin, Przeworno i Wiązów. O ile przedstawiciele władz samorządowych czterech pierwszych gmin przychylały się do projektu, to władze lokalne Wiązowa podjęły decyzję o przynależności do powiatu oławskiego. Ponieważ istnienie powiatu strzelińskiego składającego się z tylko czterech gmin nie było możliwe, rozpoczęto rozmowy z przedstawicielami gminy Wiązów. 16 lutego 1998 roku odbyła się w Strzelinie debata, na której wypracowano wspólne stanowisko odnośnie planowanego powiatu strzelińskiego. Gmina Wiązów również miała się znaleźć w jego obrębie. 7 sierpnia 1998 roku powołano w Polsce powiaty ziemskie i powiaty miejskie. Jednym z 308 powiatów ziemskich został powiat strzeliński, który wchodził w skład województwa dolnośląskiego. W powiecie strzelińskim utworzono dwie gminy miejsko- wiejskie (w Strzelinie i Wiązowie) oraz trzy wiejskie (Kondratowice, Borów i Przeworno). Na mocy reformy dokonano kilku zmian, dzięki którym w obszarze powiatu strzelińskiego znalazły się miejscowości nie związane dotychczas historycznie z tym terenem. Były to miejscowości leżące na północy powiatu (Boguszyce i Brzoza), północnym wschodzie (Bryłów, Bryłówek, Częstocice, Gułów, Jaworów, Jędrzychowice, Kalinowa, Kłosów, Kurów, Michałowice Oławskie, Ośno, Wawrzęcice, Witowice) oraz na zachodzie (Księginice Wielkie). Na południu zaś dawny teren powiatu został pomniejszony o kilka wsi, które weszły w skład powiatu ząbkowickiego, gminy Ziębice. Były to Brochocin, Dobrzenice i Jakubów (gmina ząbkowice) oraz Bożonowice, Jasienica, Nowina, Witostowice i Zakrzów (gmina Ziębice). Obszar powiatu strzelińskiego po reformie administracyjnej z 1998 roku wynosi 622,27 kilometrów kwadratowych.
Strzelin posiadał mocne przesłanki do utworzenia w mieście stolicy powiatu. Na jego terenie znajdowały się takie instytucje jak sąd i prokuratura rejonowa, urząd skarbowy, rejonowa komenda policji, rejonowa komenda straży pożarnej, terenowy państwowy inspektorat sanitarny, oddział ZUS, szpital rejonowy, placówki szkolne i inne. Oprócz warunków formalnych istnienie powiatu strzelińskiego było silnie umotywowane historycznie poprzez jego długie funkcjonowanie w strukturze politycznej Dolnego Śląska.
Wykorzystana Literatura:
Czachorowski J., 2014, Powiat strzeliński. Rys historyczny, Strzelin
Maleczyńska E., Michalkiewicz S. (red.), 1974, Strzelin. Monografia geograficzno- historyczna miasta i powiatu, wyd. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław
Strauss S., 1981, Strzelin i Wzgórza Strzelińskie, wyd. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław
http://www.strzelin.pl (data dostępu: 25.11.2014r.)
http://ips.powiatstrzelinski.pl
(data dostępu: 25.11.2014r.)
|
