|
Karolina Listwan
Zarys historii Nowego Targu i okolic
1. Wstęp
Historia ziem, wchodzących w skład dzisiejszego powiatu nowotarskiego jest niezwykle fascynująca. Wynika
to z tego, iż opisywany obszar (wraz z sąsiednim powiatem tatrzańskim) stanowił i stanowi szczególne
miejsce na mapie Polski. Wyjątkowość tego regionu, polega na jego atrakcyjności przyrodniczej, położeniu
na południowym pograniczu Polski oraz oryginalnych tradycjach kulturowych tutejszej ludności. Ziemia
nowotarska odegrała ważną rolę w historii naszego kraju. Powiat nowotarski obejmuje obszar historycznych
regionów: Orawy, Podhala i Spiszu.
2. Prehistoria
Początków osadnictwa na obszarze Podhala należy doszukiwać się już w czasach prehistorycznych. Tezę tą
potwierdziły badania archeologiczne, które jednocześnie wykazały, iż pierwszymi ludźmi, którzy pojawili
się w tych stronach byli koczownicy, którzy przemierzali je podczas swoich wędrówek na północ Europy.
Ślady, które świadczą, iż w epoce kamiennej region Podhala był zamieszkiwany, to m.in. odkryta w skałach
jaskini na Obłazowej kość ludzka oraz bumerang z ciosu mamuta.
Archeolodzy dowiedli, iż społeczności ludzkie zamieszkiwały w tych odległych czasach "sezonowo" także
teren Orawy. Najstarsze dowody ich bytności na omawianym obszarze pochodzą z okresu paleolitu, czyli
najstarszej epoki kamiennej. Ówcześni koczownicy, prowadząc gospodarkę myśliwsko-zbieracką stworzyli
rozległe obozowiska m.in. w okolicach Lipnicy Wielkiej. Badania archeologiczne prowadzone od 1975 r.
na Podhalu zaowocowały wydobyciem znalezisk kamiennych, które potwierdziły również, iż Dolina Czarnej
Orawy, u schyłku neolitu, była zasiedlana przez przybyszów z rejonów nadwiślańskich, posługujących się
przedmiotami wykonanymi z krzemieni podkrakowskich. Epoka brązu i żelaza to rozwój osadnictwa na większą
skalę, co potwierdzają mogiły, wypalane pola i osady z czasów kultury łużyckiej i kultury halsztackiej
w okolicach Jasenowej, Wyżnego i Dolnego Kubina, Wielicznej i Orawskiego Podzamcza. Wynikiem badań archeologicznych
jest także odkrycie umocnień w dolinie Orawy, pochodzących z okresu lateńskiego i epoki wpływów rzymskich.
To, że osadnictwo na terenie Podhala i Orawy początkowo miało charakter koczowniczy, wynikało również
z samego położenie ziem dzisiejszego powiatu nowotarskiego - na styku szlaków komunikacyjnych. Dopiero
znacznie później, już w okresie średniowiecza, wraz z rozwojem rolnictwa i pasterstwa pojawiły się w
tym rejonie pierwsze stałe osady.
3. Powstanie pierwszych stałych osad
Pierwsze zapisane wzmianki, które dotyczą kolonizacji terenów nowotarskich pochodzą z XII wieku i wiążą
się z osobą Teodora z rodu Gryfitów - wojewody krakowskiego, któremu w 1234 r. książę krakowski Henryk
Brodaty nadał przywilej, na mocy którego uzyskał on możliwość kolonizacji terenów nad rzekami Biały i
Czarny Dunajec, Rogoźnik, Lepietnica oraz w okolicach Szczyrzyca. W tym samym roku Teodor Gryfita otrzymał
zgodę biskupa krakowskiego Wisława na fundację kościoła w Ludźmierzu i sprowadził zakonników - cystersów
z Jędrzejowa, przekazując im misję budowy sanktuarium. W ten sposób powstała najstarsza wieś na Podhalu
- Ludźmierz, która pozostawała w rękach tego zakonu do roku 1824. Klasztor cystersów otrzymał z rąk Teodora
Gryfity upoważnienie do prowadzenia szerzej zakrojonej akcji osadniczej na tzw. ,,terytorium ludźmierskim''.
W zamian otrzymali oni prawo do eksploatacji rabskich solanek, co zaowocowało powstaniem Uzdrowiska Rabka
w latach 30. XIII wieku. Nazwę Rabki po raz pierwszy wymienia w swoich kronikach Jan Długosz, powołując
się na dokument nadania tych ziem cystersom przez Bolesława Wstydliwego w roku 1254. Kronikarz używa
łacińskiej nazwy Sal in Rabschyca, co wskazywałoby na to, iż rabczańskie solanki i ich właściwości
lecznicze były już wtedy znane i popularyzowane przez zakonników. Uzdrowisko było zarządzane przez cystersów
do roku 1382, kiedy to król Ludwik Węgierski odebrał Rabkę klasztorowi, ze względu na konflikt z zakonem.
Z działalnością kolonizacyjną Zakonu Cystersów wiąże się również powstanie jednej z najstarszych wsi
podhalańskich - Szaflar, datowane również na XIII w.
Akcja osadnicza Zakonu Cystersów, dała również początek miastu Nowemu Targowi - obecnej stolicy powiatu
nowotarskiego. Już w początkach średniowiecza istniała zorganizowana osada o nazwie Stare Cło, lub Długie
Pole, która została lokowana przez cystersów szczyrzyckich. Z 1326 r. pochodzi informacja o osadzie Nova
Forum z pierwszym na Podhalu murowanym kościołem parafialnym. Przywilej ponownej lokacji miasta na
prawie magdeburskim otrzymał Dytrych Szyja od króla Kazimierza Wielkiego w dniu 22 czerwca 1346 r. Zmieniła
się lokalizacja samego miasta, które zostało umiejscowione w widłach rzek: Białego i Czarnego Dunajca.
Nowy Targ rozplanowano jako miasto z dużym rynkiem i odchodzącymi od niego ulicami, po jednej na wschód
i zachód. Miasto posiadało także kościół pw. św. Katarzyny (patronki miasta), którego fundatorem był
sam Kazimierz Wielki. Nowy Targ był beneficjentem licznych przywilejów królewskich. Prężnie rozwijało
się jego rzemiosło, co przyczyniło się do jego szybkiego rozwoju. W 1396 r. Nowy Targ odgrywał już istotną
rolę handlową i administracyjną, a w XV stał się miastem królewskim i siedzibą starosty. Z kolei w XVI
w. miasto posiadało już około 100 domów, uzyskało prawo składowania wielickiej soli i olkuskiego ołowiu,
pobierania cła od towarów wiezionych z Węgier oraz zakaz omijania go przez kupców. Swą nazwę miasto zawdzięcza
organizowanym, od czasów Kazimierza Jagiellończyka, jarmarkom, które odbywały się dwa razy w roku oraz
cotygodniowym targom, odbywającym się w czwartki (ta tradycja przetrwała do dzisiejszego dnia).
Przełom XIII i XIV wieku wiąże się z powstaniem kolejnej znaczącej miejscowości w regionie nowotarskim
- Krościenka. Na ten czas datuje się powstanie osady służebnej Zamku Pienińskiego, powstałej przy starym
szlaku handlowym z Sącza do kotliny nowotarskiej. W 1348 r. król Kazimierz Wielki lokował na prawie magdeburskim
miasto o nazwie Crosno, które dopiero z biegiem lat zaczęto nazywać Krościenkiem. O tym, iż miasto
to stało się ważnym ośrodkiem przesądził zwłaszcza fakt, iż przez nie przebiegał trakt Via Regia.
Wiek XIII przyniósł ze sobą również powstanie wsi Czorsztyn, która została lokowana przez osadników niemieckich
sprowadzonych przez króla węgierskiego Andrzeja II. Historia Czorsztyna wiąże się nierozerwalnie z zamkiem,
którego właścicielem w roku 1246 był Piotr Wydżga - szlachcic ziemi krakowskiej herbu Janina, późniejszy
krzyżowiec. Archeolodzy wiążą powstanie zamku z działalnością św. Kingi - Pani Sądeckiej, przyjmując
iż czorsztyński zamek to warownia o nazwie Wronin, która została wymieniona w dokumencie z 1320 r.
Rozwój osadnictwa i powstawanie nowych osad na ziemiach nowotarskich był procesem, trwającym jeszcze
na przestrzeni kolejnych wieków. Można wymienić w tym miejscu wieś Ochotnicę (obecnie stanowiącą dwie
wsie - Ochotnicę Górną i Ochotnicę Dolną), która została lokowana przez Władysława Jagiełłę na prawie
wołoskim w roku 1416, jako Ochodnicza i składała się z dwóch osad - wołoskiej i polskiej.
Z początków XV wieku pochodzi pierwsza pisemna wzmianka o miejscowości Szczawnica. Mowa o zapisie z roku
1413, poświadcza, iż Abraham Czarny z Goszyc pożyczył królowi Władysławowi Jagielle 700 florenów, otrzymując
w zastaw starostwo czorsztyńskie. Przy okazji tego zapisu, obok wielu innych miejscowości wymieniono
Szczawnica duplici. Pochodzenie takiego zapisu ma swoje źródło w powszechnej praktyce stosowanej
przez władców Polski w początkach XV w., która polegała na oddawaniu starostwa czorsztyńskiego w zastaw
za pożyczki pieniężne. W ten sposób wierzyciele króla, wywodzący się ze stanu rycerskiego, a później
szlacheckiego stawali się starostami. Proceder ten trwał aż do czasów zaboru austriackiego. Dlatego też,
starostwo czorsztyńskie często nazywane jest starostwem zastawnym.
Na wiek XVI przypadają początki Czarnego Dunajca. Natomiast osadnictwo na terenie dzisiejszego miasta
rozwijało się już od XIII w. i również było związane z ówczesną akcją osadniczą cystersów. Dokument lustracji
królewszczyzn z 1564 r. dowodzi, że Czarny Dunajec został lokowany jeszcze przed 1552 r. z inicjatywy
Prokopa Pieniążka. Zasadźcą i pierwszym sołtysem był Tomasz Miętus, który wspólnie z synem wykarczował
las pod przyszłą osadę i wybudował drewniany kościół pw. Świętej Trójcy.
Rozwój osadnictwa na obszarze dzisiejszego powiatu nowotarskiego nastąpił również dzięki działalności
Spytka Wawrzyńca Jordana z Zakliczyna herbu Trąby. Ten podskarbi wielki koronny oraz kasztelan krakowski
był odpowiedzialny za rozwój osadnictwa w połowie XVI w. w Beskidach, w tym za powstanie m.in. Spytkowic.
Również historia Raby Wyżnej powiązana jest z osobą wyżej wymienionego krakowskiego kasztelana. Pierwsza
wzmianka o tej miejscowości pochodzi z rejestrów poborowych Królestwa Polskiego z 1581 r. Można z nich
wyczytać, iż Spytkowice należały do dóbr Spytka Jordana. Samą wioskę dokument określa jako Novae Radieis
(na surowym korzeniu). Wieś składała się z 43 gospodarstw ulokowanych wzdłuż drogi wijącej się w
dolinie jak łańcuch, stąd nazwa łańcuchówka. Nadmienić należy, iż w posiadaniu Spytka Jordana pozostawało
wiele innych podhalańskich miejscowości lub zostały one przez niego lokowane m.in. Rokiciny Podhalańskie,
czy Sieniawa.
W sposób odmienny przebiegała kolonizacja i rozwój Górnej Orawy, która obecnie wchodzi
w skład powiatu nowotarskiego. Obszar ten pozostawał od średniowiecza, aż do 1918r. w granicach Królestwa
Węgier. Do połowy XVI w. ziemie te porastała puszcza i las, poprzecinana nielicznymi halami, polanami
lub torfowiskami. Czynniki takie jak: surowy klimat, górski teren oraz krótki okres wegetacyjny sprawiły,
że był to teren nieatrakcyjny dla osadników. Dopiero na przełomie XV i XVI wieku nastąpiło prawdziwe
zagospodarowanie tych terenów, co wiązało się z pojawieniem się pasterskiego ludu Wołochów. Wołosi byli
plemieniem bałkańskim o religii łączącej elementy prawosławia z pogaństwem. Kolonizacja wołoska wprowadziła
nowe zwyczaje pasterskie oraz tzw. wołoskie prawo lokacji wsi. Za rozwój stałego i trwałego osadnictwa,
który nastąpił od poł. XVI w. do pierwszej poł. XVII w. na ziemiach Górnej Orawy odpowiedzialny był węgierski
ród Thurzonów, który objął w posiadanie Zamek Orawski (na terytorium obecnej Słowacji). Thurzonowie w
swojej akcji kolonizacyjnej wykorzystali sprzyjające czynniki tj. napływ wspomnianych Wołochów oraz uchodźstwo
chłopów z ziem polskich. Za ich panowania powstały prawie wszystkie wsie górnoorawskie, m.in.: Jabłonka
(pierwsza wzmianka rok 1558), Bukowina (ujęta w rejestrze podatkowym w roku 1566), Podszkle (tak, jak
Bukowina), Podsarnie (figuruje w rejestrach podatkowych od roku 1567), Orawka (pierwsza wzmianka 1575
r.), Piekielnik (od roku 1585 figuruje w rejestrze Zamku Orawskiego), Zubrzyca (ujęcie w rejestrze podatkowym
- rok 1567), Lipnica Wielka (pierwsza wzmianka - 1575 r.), Chyżne (pierwsze wspomnienie - 1614 r.).
4. Okres przemian społeczno-gospodarczych
Okres przemian społeczno-gospodarczych, który dokonał się na terenie Nowotarszczyzny w
XVI i XVII wieku związany był z ogólną sytuacją polityczną na terenie Polski. Wiek XVI przyniósł ze sobą
wzrost znaczenia szlachty oraz przemiany w gospodarce. Rolnictwo oparte na dzierżawie było coraz częściej
zastępowane gospodarką folwarczną, w której miejsce czynszu zajęła pańszczyzna odrabiana początkowo przez
jeden dzień w tygodniu. W XVII w. wzrastał wyzysk chłopstwa, głównie poprzez zwiększanie wymiaru pańszczyzny,
łamano wówczas prawa kmieci oraz za pomocą siły próbowano wprowadzić uprawę pszenicy na złej jakości
górskiej glebie. Prawdziwie złe czasy nadeszły dla Podhala i okolicznych ziem w połowie XVII w, co nakładało
się zresztą na kryzys, który ogarnął wówczas całą Rzeczpospolitą. Wtedy miał miejsce bunt miejscowych
chłopów na czele, którego stanął Aleksander Kostka-Napierski. W czerwcu 1651 r. zajął on zamek w Czorsztynie,
licząc na wsparcie księcia siedmiogrodzkiego Jerzego II Rakoczego. Pomoc jednak nie nadeszła, a Czorsztyn
po krótkiej walce skapitulował. Napierski został wydany przez własnych żołnierzy i skazany na karę śmierci,
podobnie jak pozostali przywódcy powstania.
Wkrótce mieszkańcy tych ziem musieli zmierzyć się z pożarami i zarazami oraz armią szwedzką, która w
połowie lat pięćdziesiątych XVII w. przetoczyła się przez ziemię podhalańską, plądrując miasta i mordując
ludność, podczas tzw. "potopu szwedzkiego" 1655-1656. Jak głosi legenda w czasie najazdu Szwedów, w pobliżu
Szaflar miała miejsce bitwa miejscowych górali z oddziałami najeźdźców, którzy przygotowywali zasadzkę
na króla Polski Jana Kazimierza, zmierzającego do Lwowa. Walka ta miała również wydźwięk prywatny, ponieważ
górale bronili przed Szwedami także urodziwej córki sołtysa z Maruszyny. W walkach zginął jeden ze szwedzkich
żołnierzy. Na pamiątkę tej potyczki imieniem zabitego żołnierza nazwano pobliskie wzgórze - Raniszberg.
Z czynnej walki ze Szwedami zasłynęli także mieszkańcy Czarnego Dunajca.
Dla Państwa Orawskiego wiek XVII i XVIII to również okres walk religijnych i powstań antyhabsburskich
(od 1526r. w tej części Królestwa Węgier panowali Habsburgowie). W XVII w. przez dzisiejszą Słowację
przeszła fala reformacji, która została poparta przez ród Thurzonów, a następnie Thökölich. Na Dolnej
Orawie protestantyzm przyjął się łatwo, natomiast mieszkańcy Górnej Orawy stanowczo sprzeciwili się reformacji.
Wynikało to z faktu, iż Orawę Górną zamieszkiwała ludność etnicznie polska z silnie zakorzenioną tradycją
chrześcijańską i kultem Matki Boskiej Częstochowskiej - patronki trzciańskiego kościoła. Pomimo represji
ze strony Zamku Orawskiego tutejsi chłopi nie odeszli od katolicyzmu. Na Górnej Orawie głównymi ośrodkami
propagandy luteranizmu były: Lokca, Namestowo oraz Jabłonka. Został założony zbór ewangelicki w Jabłonce
z filią w Lipnicy Wielkiej i Podwilku. Później, w odpowiedzi na reformację, od II połowy XVI w. zaczęła
rozwijać się także kontrreformacja, w której w tych stronach uczestniczyli m.in. podhalańscy księża na
czele z ks. Janem Sczechowiczem z Ratułowa. Kontrreformację wspierało arcybiskupstwo ostrzyhomskie, zakon
cystersów z Krakowa, a później zakon jezuitów, a także dynastia Habsburgów na czele z cesarzem Ferdynandem
III. Przeciwnicy luteranizmu odnieśli sukces, którego przejawem był proces o prześladowania katolicyzmu
na Orawie, zarządzony przez królewski sąd nadworny w 1659 r. Z okresu walk religijnych pochodzi najcenniejszy
zabytek architektury sakralnej na Górnej Orawie - XVII-wieczny, drewniany kościół pw. Jana Chrzciciela
w Orawce.
Niestety druga połowa XVII w. i początek XVIII to dla mieszkańców Orawy okres dalszych walk na tle wyznaniowym,
powstań i buntów antycesarskich. W roku 1672 doszło w Liptowie i na Dolnej Orawie do buntu chłopskiego
na czele, którego stanął szlachcic Gaspar Pika z Zemplina. Bunt był odpowiedzią na krwawe represje cesarskie
i trudną sytuację ludności. Powstanie zostało krwawo stłumione. Rok 1683, który był dla Polski rokiem
wielkiego zwycięstwa nad Turkami pod Wiedniem, dla Orawy jest rokiem tragicznym w skutkach. Wsie orawskie
zostały spustoszone przez wojska litewsko - żmudzkie idące na odsiecz Wiednia.
5. Wiek XVIII - lata wojen i pożogi
Nadejście wieku XVIII nie okazało się dla mieszkańców ziemi nowotarskiej wybawieniem od nieszczęść, które
spotkały ich w poprzednim stuleciu. Także ten wiek zapisał się w historii tego regionu jako czas wojen,
kataklizmów i epidemii.
Mieszkańców Orawy na początku XVIII w. dotknęły kolejne nieszczęścia. Najpierw orawskie wsie były pustoszone
przez kuruców Rakoczego (przywódcy powstania antyhabsburskiego na Węgrzech) w latach 1703-1708, a następnie
przez wojska cesarskie. Od roku 1715 do 1716 datuje się czas wielkiego nieurodzaju i głodu wywołanego
przez złe warunki klimatyczne (tzw. ,,zmarznięte lata''). W tym okresie Orawę opuściło ok. 1500 rodzin,
czyli ok. 9000 ludzi (1/3 mieszkańców). Na przestrzeni lat 1739-1742 na Górnej Orawie wystąpił tzw. ,,czarny
mór'', który spowodował śmierć około 2000 mieszkańców i znacząco wyludnił wsie górnoorawskie (prawie
całkowitemu wyludnieniu uległa Orawska Jasienica).
Stulecie to odcisnęło swoje bolesne piętno także na Podhalu. Wspomnieć tu można o Krościenku, dla którego
wiek XVIII to okres zastoju i upadku. Miasto to podzieliło los wielu innych polskich miast i zostało
ciężko doświadczone przez wojny, pożary i zarazy. Epidemia, która wybuchła w Krościenku w II poł. XVIII
w. doprowadziła do niemal całkowitego wyludnienia miejscowości. Miasto ucierpiała także na skutek walk
z Kozakami. Krościeńską gospodarkę rujnowały przemarsze wojsk i epidemie dżumy. Podobny los spotkał miasto
Nowy Targ, które wskutek pożarów, ciągłych wojen i przemarszów wojsk uległo wyludnieniu.
6. Okres Rozbiorów
Ziemia nowotarska podczas rozbiorów Polski została zaanektowana przez Austrię. Tereny te zostały zajęte
przez Austriaków jeszcze przed dokonaniem I Rozbioru Polski w 1772 r. Stało się tak, ponieważ władczyni
Austrii - Maria Teresa wykorzystała fakt pojawienia się na terenie Polski kilku ognisk różnych chorób
zakaźnych. Posłużyła się wtedy, jako pretekstem, koniecznością utworzenia kordonu sanitarnego, mającego
chronić królestwo węgierskie i zajęła w latach 1769-1770 południowe ziemie polskie, aż po Sądecczyznę
włącznie, następnie w 1772 r. całe terytorium nazywane odtąd Galicją.
Po zajęciu Podhala i innych ziem, nowi władcy zaczęli dostosowywać organizację świeżo przyłączonych obszarów
polskich do absolutnej monarchii austriackiej. Ich mieszkańcy (zwłaszcza wyższe warstwy lokalnego społeczeństwa)
musieli przyzwyczaić się do życia w nowej rzeczywistości. Austriacy, znieśli dotychczasowe urzędy, a
na ich miejsce wprowadzili własną administrację. Językiem urzędowym ustanowiono niemiecki, wprowadzono
go także do szkół. Czasy autonomii galicyjskiej i większych swobód politycznych oraz kulturalnych miały
nadejść dopiero w późniejszym czasie, zwłaszcza po 1867r, kiedy monarchia habsburska stała się dualistycznym
państwem - Austro-Węgrami. Niemniej jednak, okres rozbiorów należy ocenić pozytywnie pod względem rozwoju
gospodarczego ziem podhalańskich. Wówczas, w XIX w. zaczęła rozwijać się w tych stronach turystyka, a
w związku z tym elementy tego, co dzisiaj nazywamy infrastrukturą turystyczną i uzdrowiskową, powstawały
kąpieliska i pijalnie wód. Rabka Ziemie te zaczęły być postrzegane, zwłaszcza od II połowy tego wieku,
jako modny rejon wypoczynkowy. Nie można w tym miejscu nie wspomnieć o "odkrytym" wówczas Zakopanem.
Zatem okres podlegania zaborcy austriackiemu (w późniejszej jego fazie) był dla tych stron jednocześnie
czasem względnej pomyślności gospodarczej, co było raczej wyjątkiem na tle, przysłowiowej wręcz, ówczesnej
nędzy galicyjskiej. Poświadczają to historie m.in. Krościenka, Nowego Targu, czy Czarnego Dunajca.
Po I rozbiorze Polski Krościenko jako królewszczyzna zostało przejęte przez skarb Austrii, by następnie
zostać wykupione przez prywatnych kupców. W 1822 Krościenko i przyległe tereny stały się własnością rodziny
Grossów, która dostrzegła potencjał tkwiący w źródłach wód mineralnych, występujących na tym terenie,
więc postanowiła wykorzystać ,,kwaśną wodę'' z Potoku Szczawnego. Jeszcze w 1822 r. rozpoczęto budowę
łazienek, a wodę ujęto w drewniane ocembrowanie i zaczęto dostarczać do krakowskich i lwowskich aptek.
W samym Krościenku pojawili się pierwsi kuracjusze. Okres autonomii galicyjskiej (1867-1918) to dla Krościenka
(podobnie jak całego Podhala) czas zmian administracyjnych i rozwoju szkolnictwa. Zaczęto w sposób uroczysty
świętować rocznice historyczne i kultywować polską tradycję, m.in. z okazji dwusetnej rocznicy zwycięstwa
pod Wiedniem w ścianie ratusza wmurowano marmurową tablicę pamiątkową, obok której w 1989 r. umieszczono
płytę ku czci Adama Mickiewicza.
Nowy Targ, który w 1770 r. (formalnie w 1772r) wszedł w skład cesarstwa habsburskiego, również przeżył
okres rozwoju gospodarczego, po poprzedzających go czasach upadku i zastoju. Zresztą pierwsze dziesięciolecia
zaboru austriackiego przyniosły mu regres gospodarczy i demograficzny. Ale już w roku 1820 w Nowy Targ
mógł poszczycić się około 520 drewnianymi domami. Dalsze ożywienie gospodarcze dla tej miejscowości przynosi
ustanowienie autonomii galicyjskiej, a przede wszystkim otwarcie linii kolejowej Chabówka - Zakopane
w 1899 r. Równocześnie zaczął rozwijać się lokalny przemysł, rzemiosło i turystyka.
W okresie zaborów rozwijał się także gospodarczo Czarny Dunajec. Na podstawie przywileju z dnia 31 stycznia
1831 r. wieś otrzymała prawo odbywania cotygodniowych targów i jarmarków sześć razy rocznie. 21 września
1846 r. liczbę jarmarków zwiększono do 13 rocznie, co miało stanowić nagrodę za stłumienie powstania
chochołowskiego. Powstanie to było zbrojnym wystąpieniem górali z Chochołowa i pobliskich wsi - Dzianisza,
Cichego i Witowa, przeciwko władzom austriackim. Powstanie trwało w dniach 21-23 lutego 1846 r. i zostało
przygotowane przez Jana Kantego Andrusikiewicza i ks. Józefa Leopolda Kmietowicza. Przyczyn ,,insurekcji
pod Tatrami'' (jak określa się również powstanie chochołowskie) należy doszukiwać się także w długoletnim
sporze chłopów z Chochołowa i okolic z baronem Kajetanem Bobrowskim o własność ziemi zakupionej przez
chłopów. W zamyśle organizatorów powstania miało ono się zacząć wraz z ogólnonarodowym powstaniem we
wszystkich trzech zaborach, a więc i w Galicji. Niestety termin powszechnego zrywu został zmieniony,
o czym chochołowscy chłopi nie zostali poinformowani. Przesądziło to o niepowodzeniu powstania, które,
zostało krwawo stłumione przez wojsko austriackie, z którym współpracowali podburzeni przeciwko powstańcom
górale z Czarnego Dunajca. Poza tym nieudane powstanie w Galicji nałożyło się na tragiczną w skutkach
"rabację galicyjską" - pogrom tamtejszych ziemian przez zbuntowane chłopstwo. Na pamiątkę powstania i
jego przywódców umieszczono w 1903 r. na skale w Niżnej Bramie Chochołowskiej tablicę. Z kolei w 1967
r. postawiono przed kościołem w Chochołowie pamiątkowy głaz przywieziony z Tatr. W dwa lata później otwarto
filię zakopiańskiego Muzeum Tatrzańskiego w jednej z chałup, która zawiera ekspozycję poświęconą temu
powstaniu.
Również dla ziemi orawskiej okres rozbiorów sąsiedniej Polski był (ogólnie) czasem stabilizacji gospodarczej
i rozwoju demograficznego. Po 1772r. Orawa przestała być obszarem przygranicznym, dzięki zniesieniu granicy
między Górnymi Węgrami a Galicją. W efekcie nastąpiło ożywienie kontaktów handlowych, kulturalnych i
rodzinnych między Orawą a Ziemią Żywiecką i Krakowską. Czas stabilizacji w monarchii austriackiej sprzyjał
wzrostowi orawskiej ludności. W roku 1777 Orawa liczyła już 63 000 mieszkańców, wśród których dominowała
ludność chłopska i drobna szlachta. Podobnie jak na Podhalu, także i na Orawie o rozwoju gospodarczym
można mówić przede wszystkim w II połowie XIX wieku, a jego pierwsza połowa charakteryzowała się raczej
zastojem, jako, że obfitowała w kataklizmy pogodowe, lata nieurodzajów i epidemie chorób zakaźnych. Wspomnieć
tu należy m.in. wielki pożar na Zamku Orawskim w 1800 r., a także wielką powódź w dolinie Orawy w 1808
r. W związku z licznymi klęskami żywiołowymi wznoszono drewniane dzwonnice z dzwonkiem loretańskim, zwane
też dzwonnicami burzowymi. Zgodnie z ludowymi wierzeniami dźwięk takiego dzwonka miał odpędzać od gospodarstw
deszczowe i gradowe nawałnice, które mieli sprowadzać na wieś demony tzw. płanetnicy lub chmurnicy. Dzwonnice
były obsługiwane przez "kawalerów bogobojnych i pobożnych". Po dziś dzień drewniane dzwonnice są ważnym
elementem krajobrazu kulturowego Orawy.
7. Lata międzywojenne
Po I wojnie światowej, a zarazem po odzyskaniu niepodległości przez Polskę oraz rozpadzie Austro - Węgier
i powstaniu Czechosłowacji miał miejsce spór pomiędzy nowymi sąsiadami o część ziem obecnego powiatu
nowotarskiego - Orawę i Spisz. Przynależność terytorialną spornych ziem miały rozstrzygnąć plebiscyty.
Tak się jednak nie stało, ze względu na wojnę polsko- bolszewicką w 1920r., którą wykorzystali Czesi
i Słowacy, przejmując część terenów plebiscytowych, ostatecznie obszar niedoszłego plebiscytu został
podzielony - większą część Górnej Orawy przyłączono do Polski, resztę dawnego Państwa Orawskiego otrzymało
państwo czechosłowackie. Podzielony został również Spisz.
Na mocy ustawy z dnia 3 grudnia 1920 r. o tymczasowej organizacji władz administracyjnych II instancji
(województwa) na obszarach byłego Królestwa Galicji i Lodomerii i Wielkiego Księstwa Krakowskiego oraz
wchodzących w skład Rzeczypospolitej obszarach Spisza i Orawy, powstał powiat nowotarski i powiat
spisko-orawski (ten ostatni z przyłączonych do II Rzeczpospolitej spornych terenów), które zostały zunifikowane
1 lipca 1925 r jako jeden powiat - nowotarski. Kolejna zmiana nastąpiła w 1929 r., kiedy to z powiatu
wyłączono Chabówkę, Ponice i Rdzawkę na rzecz powiatu makowskiego. Zmiana ta nie trwała długo, bo do
1932 r., wtedy do powiatu nowotarskiego włączono ponownie Chabówkę i Ponice oraz Rabkę. Na mocy rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 21 lipca 1934 r. w skład powiatu wchodziły trzy miasta: Nowy Targ, Czarny Dunajec,
Zakopane i 18 gmin wiejskich: Bukowina, Chochołów, Ciche, Czarny Dunajec, Czorsztyn, Jabłonka, Kościelisko,
Krościenko, Ludźmierz, Łapsze Niżne, Łopuszna, Ochotnica, Odrowąż, Poronin, Raba Wyżna, Rabka Szaflary
i Szczawnica Dolna.
W gospodarce lata międzywojenne to charakteryzowały się w tym rejonie zarówno zjawiskami kryzysowymi
(np. skutki wielkiego kryzysu 1930-35), jak i rozwojem gospodarki, w tym turystyki oraz miejscowych uzdrowisk,
o wyrobionej już wcześniej renomie. Właśnie w międzywojniu Rabka stała się światowej sławy uzdrowiskiem
dziecięcym.
Zauważalny wzrost zainteresowania ze strony turystów odnotowało Krościenko, które na dobre stało się
miejscowością letniskową z liczbą turystów sięgającą do 2500 rocznie. Ponadto stało się też bazą wypadową
dla utworzonego w 1932 r. Pienińskiego Parku Narodowego.
Lata międzywojenne były także okresem rozwoju (pomimo licznych trudności) dla Nowego Targu, którego liczba
mieszkańców w tym okresie wzrosła o ok. 30%, a liczba budynków powiększyła się o 424 domy. Kontynuowana
była tradycja czwartkowych jarmarków, która przyciągała do miasta kupców także z sąsiedniej Czechosłowacji.
Rozwinął się nowotarski przemysł - zbudowano tartak i cegielnię. W latach 30-tych XX wieku wybudowano
również lotnisko sportowe i stadion. Rejestry podają, iż w roku 1939 w Nowym Targu było 312 rzemieślników
i ponad 135 zakładów handlowo - usługowych.
W okresie międzywojennym intensywny rozwój przeżywało także uzdrowisko w Szczawnicy. W roku 1909 właścicielem
miejscowości został Adam Stadnicki, który ujął nowe źródła, wyremontował domy zdrojowe i poszerzył górny
park o tereny Połonin. Na przestrzeni lat 1933-1936 stworzono inhalatorium z pierwszymi w Polsce komorami
pneumatycznymi. W 1935 r. rozpoczęto elektryfikację Szczawnicy, a dwa lata później rozpoczęto tam budowę
kanalizacji.
Rozwój tego regionu przerwała w 1939r. II wojna światowa.
8. II wojna światowa
Wybuch II wojny światowej 01.09.1939r. był katastrofą dla Podhala, podobnie zresztą jak dla całej reszty
ziem II Rzeczpospolitej. Przygraniczna ziemia podhalańska stała się jednym z pierwszych celów inwazji
wojsk niemiecko - słowackich. Na jej terytorium utworzono kilka stanowisk obronnych Wojska Polskiego
z oddziałów dowodzonych przez majora, później generała Stanisława Maczka. Niestety polskie oddziały musiały
niemal natychmiast po rozpoczęciu działań wojennych wycofać się z Podhala z powodu groźby szybkiego okrążenia,
a jego obszar został zajęty przez Niemców i Słowaków prawie całkowicie do drugiego dnia wojny. Już 1
września 1939 r. oddziały niemieckie wkroczyły do Nowego Targu i zajęły go bez walki. Niemniej starcia
z oddziałami niemieckimi odbyły się w kilku miejscach ziemi podhalańskiej, w pierwszych dniach kampanii
wrześniowej. Jedną z nich była walka stoczona 2 września 1939 r. na linii Jamne w kierunku kościoła w
Rabie Wyżnej. Wskutek niej spłonęło ok. 40 domów w dolnej części miejscowości i w Rokicinach.
W październiku 1939 r. większość ziem powiatu nowotarskiego weszła w skład Generalnego Gubernatorstwa,
natomiast jego część, która przed 1918r. należała do Królestwa Węgierskiego, przyłączono do Słowacji.
Tak pozostało niemal do końca wojny w 1945r.
Okupacja niemiecka na ziemi podhalańskiej spotkała się z oporem ze strony znacznej części mieszkańców.
Pomimo terroru i represji, z którymi spotkali się mieszkańcy, na całym Podhalu działało podziemie. Jego
istnienie przejawiało się m.in. w kolportażu podziemnej prasy i akcjach dywersyjnych. W maju 1941 r.
poeta August Suski (ps. Stefan Borus) założył w Nowym Targu konspiracyjną Konfederację Tatrzańską, która
prowadziła działalność wydawniczą oraz akcje wymierzone głównie w zwolenników Goralenvolku (o
tym zjawisku poniżej). Organizacja ta została rozbita wskutek zdrady w 1942r. Innymi ważnymi ośrodkami
konspiracji na tych ziemiach były Krościenko, gdzie w 1942 r. utworzono tajną organizację "Centrala",
która dowodzona przez ówczesnego wójta inż. Władysława Grotowskiego zwalczała Goralenvolk oraz
Szaflary, skąd wywodził się wyżej wymieniony naczelnik Konfederacji Tatrzańskiej. Działały tu także struktury
Armii Krajowej. Ważnym aspektem działalności podziemia w tym regionie była działalność kurierów tatrzańskich,
którzy organizowali przerzuty przez "zieloną granicę" na Słowację i dalej na Węgry oraz na Zachód ludzi,
a także konspiracyjnych przesyłek (w drugą stronę również). W późniejszym okresie okupacji na Podhalu
pojawiły się oddziały partyzanckie (m.in. dowodzony przez "Ognia" Józefa Kurasia).
Niechlubną kartą tamtych lat był natomiast tzw. ruch Goralenvolk, która opierał się na założeniu,
iż górale są pochodzenia niemieckiego i nie należą do narodu polskiego. Idea ta narodziła się już w roku
1939 a jej głównym propagatorem był przedwojenny działacz Obozu Zjednoczenia Narodowego dr Henryk Szatkowski.
7 listopada 1939 r. czołowy działacz Goralenvolku Wacław Krzeptowski w towarzystwie grupy górali udał
się na Wawel, gdzie złożył wyrazy uznania generalnemu gubernatorowi Hansowi Frankowi. 12 listopada Frank
złożył rewizytę w Zakopanem, dziękując Krzeptowskiemu za ,,oswobodzenie Górali od ucisku polskich
władz''. Z perspektywy czasu należy stwierdzić, że agitacja aktywistów Goralenvolku spotkała
się z poparciem tylko niewielkiej mniejszości mieszkańców Podhala, a ruch ten był zwalczany przez polskie
podziemie, o czym wspomniano powyżej. Sam Wacław Krzeptowski 20 stycznia 1945 r. został powieszony przez
partyzantów z oddziału AK, na mocy wyroku Polskiego Państwa Podziemnego. 22 listopada 1946 r. zakopiański
sąd skazał na kary więzieniaa pozostałych działaczy "Goralisches Komitee".
Czasy okupacji niemieckiej to na Podhalu okres terroru i ucisku, podobnie jak w całej okupowanej Polsce.
Min. okupanci przeprowadzali pacyfikację lokalnych miejscowości w ramach zwalczania partyzantki i w celu
sterroryzowania społeczeństwa. Jedna z najbardziej tragicznych miała miejsce w Ochotnicy Dolnej, gdzie
w grudniu 1944 r. w odwecie za zabicie przez sowieckich partyzantów oficera SS, wojsko niemieckie przeprowadziło
pacyfikację wsi, symbolicznie nazwaną Krwawą Wigilią. W jej wyniku spalono około 50 gospodarstw i zabito
56 osób. To smutne wydarzenie w historii Ochotnicy Dolnej upamiętnia pomnik autorstwa Henryka Burzca,
umieszczony w centrum wsi. Przykładem podobnych wydarzeń jest hstoria Czarnego Dunajca, którego mieszkańcy
doświadczyli aktów terroru już w pierwszych dniach wojny, kiedy zamordowano 2 osoby i spalono około 30
domów. Do końca wojny śmierć poniosło ok. 80 mieszkańców miejscowości, których wspólna mogiła na czarnodunajeckim
cmentarzu została opatrzona pomnikiem z napisem: ,,Ku czci pomordowanych Polaków przez oprawców hitlerowskich
w Czarnym Dunajcu od dnia 3 IX 1939 do dnia 2 I 1945 - Rodacy''.
Wojna okazała się jednak najtragiczniejsza dla mieszkańców Nowego Targu i powiatu pochodzenia żydowskiego.
W maju 1942 r. władze okupacyjne nakazały utworzenie na terytorium miasta getta żydowskiego, do którego
przesiedlono także Żydów ze Szczawnicy, Krościenka, Czarnego Dunajca, Rabki oraz okolicznych wiosek.
Likwidacja getta nastąpiła 30 sierpnia 1942 r. W jej wyniku życie straciło około 2 tys. Żydów.
Łupem grabieżców padł Zamek w Czorsztynie, który okupant zamienił w posterunek graniczny (w późniejszym
okresie okupacji był on celem ataków oddziałów partyzanckich).
Dom parafialny w Rabie Wyżnej posłużył władzom okupacyjnym za siedzibę, a następnie do końca wojny służył
jako skład zboża, które miejscowa ludność musiała oddawać okupantowi. W czasie okupacji w Rabie funkcjonował,
pod przewodnictwem ks. Stanisława Kądziołka, punkt przerzutowy ludzi za granicę.
Niemcy wykorzystali także walory zdrowotne i przyrodnicze ziemi podhalańskiej. Tutejsze uzdrowiska i
pensjonaty posłużyły jako miejsce kuracji rannych żołnierzy niemieckich, a także siedziby organizacji
paramilitarnych, takich jak NSDAP, czy szkoła policyjna. Lata drugiej wojny światowej przyniosły szkody
rozwijającemu się uzdrowisku w Rabce, które na czas wojny zostało zamknięte. Jego źródła zostały zanieczyszczone,
a aparatura zniszczona lub wywieziona do Niemiec. Wojska niemieckie wycofując się w 1945r. zniszczyły
uzdrowisko, paląc zakład przyrodoleczniczy.
Wyzwolenie Podhala spod okupacji nastąpiło wskutek styczniowej ofensywy Armii Czerwonej w 1945r., pod
koniec tego miesiąca (Rabka - 28.01, Nowy Targ - 29.01.).
9. Powiat nowotarski współcześnie
Po II wojnie światowej powiat nowotarski odrodził się w tych samych granicach, ale szybko został uszczuplony
terytorialnie przez utworzenie w 1951 r. powiatu miejskiego Zakopane. Bilans został wyrównany poprzez
nadanie praw miejskich Rabce w 1953 r. W 1954 r. została przeprowadzona reforma struktury administracyjnej
państwa, której efektem było zastąpienie gmin przez gromady. Struktura gmin została przywrócona 18 lat
później. Powiat nowotarski liczył wtedy 3 miasta: Nowy Targ, Krościenko i Rabę Wyżną oraz 16 gmin, nie
przywrócono gmin Chochołów i Odrowąż, gmina Ludźmierz została przemianowana na Lasek, a gmina Ciche na
Ratułów. W 1973 r. do powiatu nowotarskiego przyłączono z powiatu myślenickiego sołectwo Skawa. W dekadzie
gierkowskiej nastąpiła likwidacja powiatu nowotarskiego i przyłączenie miast i gmin byłego powiatu do
nowego województwa nowosądeckiego w połowie 1975 r. W styczniu 1976 r. połączono gminy Lipnica Wielka
i Jabłonka w gminę Jabłonka, gminę Ratułów
i Czarny Dunajec w gminę Czarny Dunajec,
Szaflary i Biały Dunajec w gminę Biały Dunajec.
Do gminy Raba Wyżna włączono część obszaru gminy Spytkowice. Dalszym krokiem do konsolidacji gmin, było
stworzenie w 1977 r. gminy Tatrzańskiej. W jej skład weszły znoszone gminy Poronin, Kościelisko-Witów
oprócz Dzianisza i Chochołowa, część gminy Biały Dunajec (Bustryk, Suche, Ząb) oraz część gminy Czarny
Dunajec (Nowe Bystre). Po upadku komunizmu w Polsce i transformacji ustrojowej, w 1991 r. utworzono ponownie:
gminę Lipnica Wielka z gminy Jabłonka oraz Szaflary z gminy Biały Dunajec. W 1994r zniesiono gminę Tatrzańską,
wyodrębniając miasto Zakopane i tworząc gminy: Kościelisko i Poronin. W związku z napełnianiem zbiornika
Czorsztyńskiego, uległo zalaniu kilka miejscowości, co spowodowało wybudowanie nowej wsi Maniowy, gdzie
przeniesiono siedzibę gminy Czorsztyn. W wyniku reforma administracyjnej z 1999r powołano województwo
małopolskie i ponownie powiat nowotarski. W jego skład weszły miasta: Nowy Targ, Rabka i Szczawnica oraz
gminy Nowy Targ, Jabłonka, Lipnica Wielka, Raba Wyżna, Czarny Dunajec, Szaflary, Czorsztyn, Krościenko
nad Dunajcem, Łapsze Niżne, Ochotnica Dolna i Spytkowice. Łatwo zauważyć że nie wszystkie dawniejsze
gminy weszły ponownie w skład powiatu nowotarskiego. Gminy Biały Dunajec, Bukowina Tatrzańska, Kościelisko
i Poronin wraz z Zakopanem, należą do nowego powiatu - tatrzańskiego. W powiecie nowotarskim znalazła
się gmina Spytkowice, która przed reformą stanowiła część powiatu suskiego.
Po II wojnie światowej nastąpił okres odbudowy miejscowej gospodarki po zniszczeniach wojennych. Nastały
również czasy nowej władzy komunistycznej, która w ciągu pierwszych lat powojennych spotykała się z czynnym
oporem (m.in. do 1947r. działał oddział partyzancki wymienionego już "Ognia"). Nie ominął tego regionu
terror stalinowski. Z biegiem czasu życie ludność nowotarskiej zaczęło wracać do normalności.
Historia powojenna nowotarskich miejscowości to historia odbudowy, a także nacjonalizacji własności prywatnej
przez nowe władze oraz rozbudowy uzdrowisk i pensjonatów. W Rabce zniszczone podczas wojny uzdrowisko
przejął z rąk rodziny Kadenów - Wieczorkowskich Skarb Państwa. Miejscowość znowu zaczęła funkcjonować
jako uzdrowisko dziecięce. Nastąpił rozwój ośrodków leczniczych, powstał park zdrojowy i liczne tereny
zielone, budowano ciągi komunikacyjne i regulowano potoki. Elementem krajobrazu rabczańskiego stała się
muszla koncertowa w centrum uzdrowiska, powstało także kino i szkoły podstawowe. W dniu 1 czerwca 1996
r. w trakcie I Światowego Zlotu Kawalerów Orderu Uśmiechu, Rabka otrzymuje tytuł ,,Miasto Dzieci Świata''.
W 1999 r. nazwa gminy została zmieniona na Rabka-Zdrój. Zbliżone były powojenne dzieje uzdrowiska w Szczawnicy,
która stała się własnością Skarbu Państwa w 1948 r. W późniejszych latach powstały tu sanatoria branżowe
i zakład przyrodniczo - leczniczy. Szczawnica otrzymała prawa miejskie w 1962 r. Dzisiaj jest to jedna
z najbardziej popularnych i renomowanych miejscowości uzdrowiskowych w Polsce. Charakter rolniczy zachował
z kolei Czarny Dunajec, który ponadto stanowi ośrodek turystyczno - wypoczynkowy. Znajduje się tu również
drobny przemysł, żwirownie, zakłady pozyskiwania torfu oraz zakłady produkcji mas bitumicznych i sprzętu
zootechnicznego. Również w kierunku turystyki rozwija się Krościenko, które obecnie stanowi malowniczą
miejscowość z dobrze rozwiniętą infrastrukturą turystyczną.
Stolica powiatu - Nowy Targ stanowi dziś ważny w regionie ośrodek handlowy, kulturalny i sportowy. Jego
przemysł stanowią liczne hurtownie, wytwórnie obuwia, składy materiałów budowlanych oraz zakłady kuśnierskie.
Rozbudowana jest również branża gastronomiczna i noclegowa. Miasto uznane jest za ważny ośrodek takich
sportów jak narciarstwo biegowe, łyżwiarstwo szybkie, czy sportów lotniczych. Nowy Targ stanowi też punkt
wypadowy dla wycieczek pieszych w regiony Gorców, Spisza, czy Pienin.
Bibliografia:
Figiel S., Janicka-Krzywda U., Krzywda P., Wiśniewski W.W., 2012, Beskid Żywiecki. Przewodnik, Rewasz,
Pruszków.
Figiel S., Swajno J., 2001, Pieniny oraz Spisz, Pascal, Bielsko-Biała.
Gotkiewicz M., 1960, Poznajemy Górą Orawę, Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Krakowie, Kraków.
Jostowa W., 1964, Muzeum Orawskie w Zubrzycy Górnej, Wyd. Artystyczno-Graficzne, Kraków-Zakopane.
Jostowa W., 1972, Pasterstwo na Górnej Orawie, PAN, Wrocław.
Kuryłło G., 2007, Najpiękniejsze sanktuaria: Podhale - Ludźmierz, Krzeptówki, Limanowa i inne, T. 3,
Axel Springer Polska, Warszawa.
Kroh A., 2000, Spisz: wielokulturowe dziedzictwo, Sejny.
Krzywda P., 2003, Wokół Babiej Góry, SGB, Kraków-Zawoja.
Luboński P. (red.), 2011, Gorce. Przewodnik dla prawdziwego turysty, Rewasz, Pruszków.
Matuszczyk A., 1993, Orawa i Pasmo Podhalańskie: między Babią Górą a Tatrami. Przewodnik monograficzny,
Wydawnictwo Górskie, Kraków.
Matuszczyk A., 1997, Orawa i Pasmo Podhalańskie: między Babią Górą a Gorcami. Przewodnik, Towarzystwo
Przyjaciół Orawy, Kraków.
Matuszczyk A., Rybowska E., 1996, Rabka i okolica: przewodnik i informator krajoznawczy, Oddział PTTK
w Rabce, Rabka-Zdrój.
Misińska M., 1971, Podhale dawne i współczesne: wybrane zagadnienia, PWN, Łódź.
Młodziejowski J., 1983, Orawą … Podhalem … Spiszem …, Sport i Turystyka, Warszawa.
Nyka J., 2000, Pieniny, Voyager, Warszawa.
Reychman J., 1949, Podhale, Nasza Księgarnia, Warszawa.
Semkowicz W., 1939, Materiały źródłowe do dziejów osadnictwa Górnej Orawy, Zakopane.
Sikora K., 2010, Spisz - kraina wielu kultur, Łapsze Niżne, Tarnów.
Sobczyński M., Zawadzka B., 1988, Orawa Polska: problemy geograficzno-polityczne, społeczne, Zarząd Wojewódzki
PTTK, Łódź.
Strojny W., 1987, Pieniny, Wiedza Powszechna, Warszawa.
Szafer W. (red.), 1963, Babiogórski Park Narodowy, BgPN, Kraków.
Orlof E., 1990, Orawa i Spisz w latach 1918-1920, Ośrodek Kultury Turystyki Górskiej PTTK w Pieninach,
Szczawnica.
Trochimiuk A. (red.), 1997, Podhale i Pieniny, Geo Center, Warszawa.
Wałasiuk U.J., 2010, Podhale, Edycja Świętego Pawła, Częstochowa.
Wałasiuk U.J., 2011, Orawa, Spisz, Pieniny, Edycja Świętego Pawła, Częstochowa.
Węglarz B.A., 2011, Spacerem po dawnej Szczawnicy i Rusi Szachtowej. Przewodnik, Rewasz, Pruszków.
Zgama B., Kowalczyk R. (red.), 2012, Jabłonka - stolica polskiej Orawy, OCK w Jabłonce, Nowy Targ-Jabłonka.
|
